استانا تاريحىن وقىتىپ-ۇيرەنۋ ارقىلى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ
«بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ زاڭعار مۇراتى – تاريح تورىنەن تيەسىلى ورىن العان، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ، وركەنيەتتى، ومىرشەڭ ەل – قازاقستاننىڭ مىزعىماس تۇعىرىن قالىپتاستىرۋ. ءبىز ءقازىر سول يگىلىكتى قوعامنىڭ لايىقتى ىرگەتاسىن قالاۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جاتىرمىز. سونى سەندەرگە اماناتتايتىن بولامىز» دەگەن ءسوزدى ن. نازاربايەۆ 1997 جىلى ايتقان ەدى.
سودان بەرگى 20 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى بەكىپ، ەگەمەن ەلدىڭ ەڭسەسى بيىكتەدى، الەمنىڭ بارلىعىنا دەرلىك اتىن تانيتىن ەلگە اينالدى. مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ جانە قازاقستاندىقتاردىڭ باسىن بىرلىك پەن ىنتىماقتا جاراستىرا بىلگەن ەلباسىنىڭ كورەگەن ساياساتى ارقاسىندا مۇمكىن بولدى.
«مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال ءجيى تالقىعا تۇسەتىنىن كورىپ ءجۇرمىن. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول - ماڭگىلىك ەل يدەياسى» دەگەن ءسوز بۇگىن باستى قاعيداعا اينالدى. وسى ءبىر ۇلى ماقساتتى ىسكە اسىراتىن، ەڭ الدىمەن قازاق ازاماتى بولۋى ءتيىس. ال يدەيا وتباسىندا، ءبىلىم مەكەمەلەرىندە جان - جاقتى جانە توقتاۋسىز جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋى كەرەك» دەگەن تۇجىرىمداماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارى مەن حالىقپەن بولعان كەزدەسۋلەردىڭ بارلىعىندا كورىنىس تاباتىن.
2012 جىلى 5 ماۋسىمدا ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجيننىڭ توراعالىعىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كەڭەيتىلگەن وتىرىستا ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» اتتى ارناۋلى باعدارلامانىڭ ماقساتى - قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ەكەنىن ايتتى. ول ءتول تاريحىمىزدى زەردەلەۋدە باستى كوڭىل بولەتىن جايتتارعا توقتالدى.
بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تاريحتى وقىتۋدىڭ زاماناۋي زەرتتەۋ تاسىلدەرى مەن وقىتۋ ادىستەرىنە نەگىزدەلگەن قازىرگى زامانعى جانە عىلىمي ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ستاندارتى جاسالۋى كەرەك. جۇمىس 5 بولىكتە قاراستىرىلۋى كەرەك: 1). ۇلتتىق تاريح قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا نەگىزگى سالاعا اينالۋى ءتيىس؛ 2). قازاقستان تاريحىنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسى جاسالۋى ءتيىس؛ 3). قازاقستان تۋرالى ەلىمىزدەگى جانە شەت ەلدەردەگى تاريحي ماتەريالدار جيناقتالىپ، جۇيەلەنۋى ءتيىس؛ 4). ورتا ازيالىق نومادتىق وركەنيەتتى زەرتتەۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلۋى ءتيىس؛ 5). تاريحي ساپالى وقۋلىقتاردى دايارلاۋ ماسەلەسى.
«بۇل - تاريحي جادى مەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ باسى. قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسقان بەلەسىندە ءبىز ءوز تاريحىمىزدى بۇگىنگى زامان بيىگىنەن كورسەتۋگە ءتيىستىمىز» دەدى مەملەكەتتىك حاتشى. ءاربىر ادامدى ءوز تاريحىن جەتە بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە ۇندەگەن وسى قۇجات، اسىرەسە ءبىلىم سالاسىنداعى ماماندارعا مول جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەدى. وسى رەتتە، ساباقتا جانە ساباقتان تىس ءىس - شارالاردا تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحىن ەلباسى شىعارمالارىن وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلارعا تانىتۋعا ابدەن بولادى. جانە بۇل جۇمىسپەن تەك تاريحشىلار عانا ەمەس، بارلىق ءپان ءمۇعالىمى اينالىسۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت – بالاباقشادان باستاپ، جوو ستۋدەنتتەرىنە دەيىن ەلباسىنىڭ ادامي - ازاماتتىق تۇلعاسىن ۇلگى ەتىپ، ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ءبىلىم سالاسىنداعى جەكە تۇلعا تاربيەسىندە ونەگە ەتۋدى جولعا قويۋ كەرەك. ماسەلەن، بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنە استانا قالاسىنىڭ كوشە، عيماراتتارىنىڭ تاريحىنان، اتاقتى ادامداردىڭ ومىرىنەن قىسقا اڭگىمەلەر قۇراستىرىپ تانىستىرۋ كەرەك. وزدەرى تاربيەلەنىپ جاتقان بالاباقشانىڭ قاشان سالىنعانى، «التىن ساندىق»، «الپامىس»، «التىن ءدان»، «الەم»، «تايبۋرىل» دەپ اتالۋىنىڭ سىرى نەدە، سول بالاباقشا ورنالاسقان رەسپۋبليكا، ابىلاي حان، بوگەنباي باتىر، تاۋەلسىزدىك ت. ب. داڭعىلدارى مەن بەيبىتشىلىك، دوستىق، ش. ءۋاليحانوۆ، س. سەيفۋللين ت. ب. كوشەلەرىنىڭ اتالۋ سەبەپتەرىن قىزىقتى مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ ناتيجەلى بولماق. سونداي - اق، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءاربىر ساباقتا بارلىق ءپان بويىنشا، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحى مەن بۇگىنگى تىنىس - تىرشىلىگىنەن ماعلۇمات بەرەتىن اقپاراتتار كەڭىنەن پايدالانىلۋى كەرەك. مىسالى، قازاقستان تاريحى، ادەبيەت ساباقتارىندا «ۇيعىر حالقىندا «جىگىت باسىن» سايلاۋ ءداستۇرى بار. ونىڭ تاريحى تەرەڭگە تارتادى. باس بولىپ سايلانعان جىگىت سول بىرگە تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ بارلىق ءىسى: شارۋاسى، سالت - ءداستۇرىنىڭ ساقتاۋى، توي - تومالاق وتكىزىپ، ءولىم - ءجىتىمدى جونەلتۋى – ءبارى - ءبارى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى، ۇيىمداستىرادى، ال جۇرتى وعان ءسوزسىز باعىنادى، ايتقانىن مۇلتىكسىز ورىندايدى. ەگەر جىگىت باسى جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداماسا، حالىق ونى دەرەۋ الىپ تاستايدى». بۇل ەجەلگى ءداستۇردىڭ قازىرگى ءوزىن - ءوزى باسقارۋ مۇددەسىمەن ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعىن سالىستىر. قازاق حالقىندا بۇل قالاي اتالادى؟ دەگەن تاپسىرمالار وقۋشىنى ىزدەنۋگە، وزىنشە وي تۇيۋگە، سالىستىرۋعا ۇيرەتسە، ەلباسىنىڭ «... بەستە مە ەكەم، الدە جەتى جاستامىن با... مەندە ءبىر قۇپيا ارمان بولدى. مۇنار باسقان كوگىلدىر كوپ تاۋلاردىڭ تىم بولماسا ەڭ بەرىسىنىڭ شىڭىنا ءبىر شىقسام شىركىن دەپ كوكسەيتىنمىن.
ءبىراق، ءقوز ارباعان الگى شىڭعا ون ءتورت جاسىمدا تابان تىرەگەنىم جادىمدا. سول جەردە تۇرىپ مەن ءبارىن كوردىم... جەر تانىندە سالا - سالا بولىپ جاتقان الىپ كۇرە تامىرلار سياقتى جىرالار مەن سايلار؛ ءبىزدىڭ اۋىل مەن كورشى اۋىلداردىڭ تۇيمەدەي بولىپ اعاراڭداعان ۇيلەرى؛ بۇراڭ قاققان سان - تاراپ جولدار؛ شوق - شوق قىزعالداققا بوككەن كوك مايسا بەلدەر؛ كۇرەڭ دالانىڭ بەتىندەگى جاماۋ سياقتى جۇگەرى القابىنىڭ ءتورتبۇرىش ساپ - سارعىش تاناپتارى... ءبارى - ءبارى كوز الدىمدا، ەتەك تۇستا جايىلا كوسىلىپ جاتتى» - دەگەن ەستەلىگىن گەوگرافيا، تابيعاتتانۋ، دۇنيەتانۋ پاندەرىندە پايدالانىپ، وقۋشىلاردىڭ ارمان - ماقساتىن انىقتاۋ، تۋعان جەردى ءسۇيۋ، تابيعاتىن قورعاۋ قاسيەتتەرىنە تاربيەلەۋدە قولدانۋ – ءار ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
1997 جىلى شىققان ق. ءالىمقۇلوۆ پەن م. قاسىمبەكوۆتىڭ «نۇرسۇلتان دەپ ات قويدىم...» كىتابىندا:
قۇرمەتتەپ قالاسى دا، دالاسى دا،
سانايدى ءدۇيىم جۇرتتىڭ پاناسىنا.
الاشتىڭ ارداق تۇتقان ازاماتى،
اتىڭدى ەنشىلەپتى بالاسىنا،- دەگەن ولەڭ شۋماعى بار.
سول جىلدارى 18 ۇلتتىڭ بالاسىنا ەسىمى بەرىلگەن ءۇش نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، ءۇش نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ سانى ءقازىر قانشاعا جەتكەنىن ءبىلۋ دە بالالارعا قىزىقتى بولار ەدى. زەرتتەۋ - ىزدەنۋ جۇمىسى وسىدان باستالادى.
سونداي - اق، «استانانى اۋىستىرۋ – ءسوزسىز توسىن دا سيرەك وقيعا. قونىس اۋدارۋ دا ادام ومىرىندەگى ايرىقشا وقيعا سانالادى. كەيبىر ادامداردا ەش ۋاقىتتا كوشۋگە دەگەن قاجەتتىلىك تۋمايدى، ەندى بىرەۋلەر ءجيى كوشىپ - قونۋعا قۇمار. مەملەكەتتەر دە وزدەرىنىڭ باس قالالارىن اۋىستىرىپ جاتادى. جانە وسىنداي اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى ەل تۇرعىندارىنىڭ قالاۋىنا قاراعاندا، مەملەكەتتىڭ پايداسىنان جيىرەك تۋىندايدى» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزىن ءسىز قالاي تۇسىندىرەسىز؟ بىرنەشە دالەل كەلتىرىڭىز دەگەن تاپسىرما بەرە وتىرىپ، «حح عاسىردا تۇتاس بەس قالا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ بەلگىلەندى»، «1920 جىلى قاكسردىڭ استاناسى – ورىنبور قالاسى بولدى. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى قازاقتار ءۇشىن ورىنبور الىس بولۋى – استانانى كوشىرۋ قاجەتتىلىگىن تۋعىزدى. ۇمىتكەرلەر رەتىندە – اقتوبە، سەمەي، اقمولا، شىمكەنت، اۋليەاتا جانە اقمەشىت قالالارى ۇسىنىلدى» دەگەن مالىمەتتى قازىرگى استاناعا كوشىرۋ كەزىندەگى ساياسي - الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق فاكتىلەرمەن سالىستىر. «1832 جىلعى 22 تامىزدا اقمولا پريكازى مەن سىرتقى وكرۋگ رەسمي تۇردە اشىلدى. اشىلۋ سالتاناتىندا بايگە، كۇرەس، اقىندار ايتىسى وتكىزىلدى. بارلىق زەڭبىرەكتەردەن 31 دۇركىن ارتيللەريا ءساليۋتى اتىلدى»، «قالادا ەكى مەكتەپ - كازاك مەكتەبى مەن مەشىت جانىنداعى مەدرەسە، ءبىر ماي قورىتاتىن كاسىپورىن، ەكى ۇستاحانا، ەكى نان ونىمدەرىن ساتاتىن دۇكەن، ءبىر شاراپ جەرتولەسى مەن ون ءبىر ىشىمدىك مەكەمەسى بولدى. بىرتە - بىرتە وسە كەلە، بەكىنىس 1845 جىلى اقمولا بەكەتىنە اينالدى. ساۋداگەرلەردىڭ سانى - 1236 ادامعا جەتتى. قالا مارتەبەسى اقمولا ستانيساسىنا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 1862 جىلعى 7 مامىرداعى شەشىمىمەن بەرىلدى. 1869 جىلى اقمولادا 5172 ادام تۇردى، ال 1910 جىلى حالىق سانى ءتۇرلى ۇلتتاعى 13 000 سانعا جەتتى»، «1925 جىلى15 - 19 ساۋىردە اقمەشىتتە V سەزد ءوتتى، اقمەشىت قىزىلوردا بولىپ وزگەرتىلىپ، استاناعا اينالدى»، «1927 جىلى ءترانسسىبىر تەمىرجول ماگيسترالى سالىندى، ول الماتى ارقىلى وتەتىن. سوندىقتان، استانا الماتىعا كوشىرىلدى»
«اۆستراليانىڭ استاناسى بولۋعا مەلبۋرن مەن سيدنەي قالالارى تالاستى. 1913 جىلى استانا بولىپ كانبەررا تاڭدالدى»، «1998 جىلى 6 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىنا سايكەس اقمولا استانا بولىپ اتالاتىن بولدى»، «1998 جىلى يۋنەسكو شەشىمى بويىنشا قازاقستان استاناسىنا مەدال بەرىلىپ «الەم قالاسى» جوعارى اتاعى بەرىلدى» دەگەن مالىمەتتى وقۋشىلاردىڭ تالقىسىنا سالىپ، حح عاسىردا تۇتاس بەس قالانىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ بەلگىلەنۋىن سالىستىرۋ، مىسال كەلتىرۋ ارقىلى شەشىم شىعارۋعا، قورىتىندىلاۋعا، ءوز ويىن دالەلدەۋگە ۇيرەتۋدە – بۇگىنگى وقۋشى بويىندا قۇزىرەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىر جولى بولماق.
2009 جىلدان بەرى مەكتەپتەردە ەنگىزىلگەن «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى ساباعىندا ەلباسىنىڭ «ءوز اتا - انامنىڭ ناعىز مۇسىلمان بولعانىن بىلەمىن. ولار مەنى مۇسىلماندىق رۋحىندا تاربيەلەدى. جانە اتەيستىك باعىتتاعى وتكەنىمىزگە قاراماستان، ءبىز ءوز ءدىنىمىزدى ساقتاي بىلدىك. ءبىزدى اراب تىلىندە وقىتقان جوق، مەكتەپتە بىزگە قۇراندى تانىتىپ، ناماز وقۋدى ۇيرەتكەن ەمەس. سوندىقتان مەن جانە مەنىڭ بۋىنىم مۇنداي ءتالىم الا المادىق. ءبىراق، ءبىز ءوزىمىزدى مۇسىلمانبىز دەپ ەسەپتەيمىز. مۇحامەد پايعامبارعا ىشتەي سەنەمىز. ءبىز قاسيەتتى قۇران سوزىنە سەنەمىز» بىرىككەن اراب ەميراتى «گالف نيۋس» گازەتى مەن «ارابسات» تەلەديدارىنا بەرگەن سۇحباتىن پايدالانۋ دا وزەكتى.
مەكتەپتەردە كوپ پايدالانىپ جۇرگەن وقىتۋدىڭ تۇرلەرى، ساباق ءتۇرىن بەلگىلەۋ ءمۇعالىمنىڭ تەرەڭ بىلىمىنە، ىسكەرلىگىنە، شىعارماشىلىق قابىلەتىنە بايلانىستى. ساباقتىڭ قانداي ءتۇرى تاڭدالسا دا، ەڭ نەگىزگىسى وقۋشىلاردى دەربەستىككە، بەلسەندىلىككە، ويشىلدىققا، ىسكەرلىككە ۇيرەتۋ، العان ءبىلىمى سەنىمىنە، دۇنيەتانىمىنا اينالۋىن ۇزدىكسىز كوزدەۋ بولسا، ن. نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە، جىل سايىنعى حالىققا ارناعان جولداۋلارىندا ازاماتتاردىڭ بويىندا جوعارى پاتريوتتىق سانانى، ەلى، حالقى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋدى باستى مۇرات ەتۋ كەرەكتىگىن تالماي ايتىپ كەلەدى. اسىرەسە، ەلباسىنىڭ حالىقتىڭ ماقال - ماتەلدەرىن ورىنىمەن قودانۋىنىڭ وزىنەن كوپ نارسەگە ۇيرەنۋگە بولادى.
*تاققا تالاسۋشى كوپ، جاراسۋشى از.
*حاننىڭ تاعى شايقالسا، حالىقتىڭ باعى شايقالادى.
*اكەگە ۇل بولۋ - ارباعا جەگىلۋ، حالىققا ۇل بولۋ – ارمانعا جەگىلۋ.
*حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار.
*ءبىر ادام تاققا وتىرسا، قىرىق ادام اتقا وتىرادى.
*توزعان قازدى توپتانعان قارعا الادى.
*زامانىنا قاراي امالى.
ەلباسى ەڭبەكتەرىنەن ىنتىماق پەن بىرلىككە، دوستىق پەن تاتۋلىققا ۇندەگەن تاربيەلىك تاعىلىم مول مىسالداردى وتە كوپ كەلتىرۋگە بولادى.
... ماعان حالقىم وسىنداي وتپەلى كەزەڭدە ءوزىنىڭ تىزگىنىن ۇستاتتى. بۇل - وڭاي شارۋا ەمەس. بۇكىل قازاقستاندىقتار بولىپ ۇيىمشىلدىق تانىتۋىمىز قاجەت. جانە دە ەلىممەن پىكىرلەسۋدىڭ وسى مۇمكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، ەرتەڭگى بولاشاعىمىز – جاستارعا دەگەن ەرەكشە كوزقاراسىمدى تاعى دا قايتالاماقپىن. كەلەر ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا ءومىر ءسۇرۋ باقىتى جاستاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان. جاستاردىڭ ءوز بولاشاقتارىنىڭ، جاقسى تۇرمىستارىنىڭ نەگىزىن وزدەرى قالاۋعا ايانباي جۇمىلاتىن ۋاقىتى كەلدى.... بىرلىگىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاي بىلەيىك» (پرەزيدەنتتىك تەلەفون جەلىسى. 1991ج.) دەگەن ءسوزىن ەسكە الساق، 20 - دان اسىپ، جەلكىلدەپ وسكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداستارىن مىسالعا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ويتكەنى، ولار، ءوز ارامىزدا، قاسىمىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
ن. نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا «ەۋرازيا جۇرەگىندە» كىتابىنداعى « الماتى كوكجيەگى»، «استانا اجارى»، «اتاۋلار كەرۋەنى»، «وڭىرلىك ورلەۋ وزەگى»، «تاريحتان تانابىندا تاڭبا قالعان»، «ە ل قوندىردىق ەسىلگە»، «ەسىلدىڭ وڭ جاعاسى، سول جاعاسى»، « ماۋەلى بايتەرەك»، « استانانىڭ باس قالقانى»، «ەجەلگى قونىس، ەسكى جۇرت» وسىنداي كوپتەگەن تاراۋلارىن تاقىرىپ ەتىپ الىپ، ساباقتا پايدالانۋ ارقىلى كوكىرەگىندە ماڭگىلىك ەلدىڭ الاۋى مازداعان، قايسار دا تاباندى ۇل، جايساڭ دا جانى جاقسىلىققا ىڭكار قازاق قىزىنىڭ تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور.
«ن. نازاربايەۆتىڭ ەل ەرتەڭىن ويلاۋداعى اقىل - وي وزىقتىعىنا، سول ارقىلى سارالاناتىن ايرىقشا ەكى قاسيەتى بار. ونىڭ العاشقىسى - سابىرلى دا ساڭلاق ساياساتكەرلىگى، ەكىنشىسى - بولاشاقتى بولجاي بىلەتىندىگى، ءارى سول بايلامدارى بويىنشا باتىل قادامدارعا بارۋى» دەپ باعا بەرگەن ورازالى ءايسيننىڭ سوزىنە ەش تالاس جوق. (168 - بەت).
قورىتىندىلاي كەلە سەنىممەن ايتارىم، جۇزدەگەن ۇلت پەن ۇلىستىڭ باسى قوسىلعان، ءدىنى مەن ءدىلى، ءتىلى مەن مادەنيەتى ءارتۇرلى وكىلدى بىرىكتىرىپ، ءۇش ءجۇز قازاقتىڭ ماقسات - مۇددەسىن ءبىر ارناعا توعىستىرا بىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولى، ءسوز جوق كەز كەلگەن ازاماتقا ادامگەرشىلىك تۇرعىدان، ەل باسقارۋ ونەرى - ۇلگى بولارلىق.
سودان بەرگى 20 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى بەكىپ، ەگەمەن ەلدىڭ ەڭسەسى بيىكتەدى، الەمنىڭ بارلىعىنا دەرلىك اتىن تانيتىن ەلگە اينالدى. مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ جانە قازاقستاندىقتاردىڭ باسىن بىرلىك پەن ىنتىماقتا جاراستىرا بىلگەن ەلباسىنىڭ كورەگەن ساياساتى ارقاسىندا مۇمكىن بولدى.
«مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال ءجيى تالقىعا تۇسەتىنىن كورىپ ءجۇرمىن. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول - ماڭگىلىك ەل يدەياسى» دەگەن ءسوز بۇگىن باستى قاعيداعا اينالدى. وسى ءبىر ۇلى ماقساتتى ىسكە اسىراتىن، ەڭ الدىمەن قازاق ازاماتى بولۋى ءتيىس. ال يدەيا وتباسىندا، ءبىلىم مەكەمەلەرىندە جان - جاقتى جانە توقتاۋسىز جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋى كەرەك» دەگەن تۇجىرىمداماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارى مەن حالىقپەن بولعان كەزدەسۋلەردىڭ بارلىعىندا كورىنىس تاباتىن.
2012 جىلى 5 ماۋسىمدا ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجيننىڭ توراعالىعىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كەڭەيتىلگەن وتىرىستا ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» اتتى ارناۋلى باعدارلامانىڭ ماقساتى - قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ەكەنىن ايتتى. ول ءتول تاريحىمىزدى زەردەلەۋدە باستى كوڭىل بولەتىن جايتتارعا توقتالدى.
بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تاريحتى وقىتۋدىڭ زاماناۋي زەرتتەۋ تاسىلدەرى مەن وقىتۋ ادىستەرىنە نەگىزدەلگەن قازىرگى زامانعى جانە عىلىمي ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ستاندارتى جاسالۋى كەرەك. جۇمىس 5 بولىكتە قاراستىرىلۋى كەرەك: 1). ۇلتتىق تاريح قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا نەگىزگى سالاعا اينالۋى ءتيىس؛ 2). قازاقستان تاريحىنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسى جاسالۋى ءتيىس؛ 3). قازاقستان تۋرالى ەلىمىزدەگى جانە شەت ەلدەردەگى تاريحي ماتەريالدار جيناقتالىپ، جۇيەلەنۋى ءتيىس؛ 4). ورتا ازيالىق نومادتىق وركەنيەتتى زەرتتەۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلۋى ءتيىس؛ 5). تاريحي ساپالى وقۋلىقتاردى دايارلاۋ ماسەلەسى.
«بۇل - تاريحي جادى مەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ باسى. قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسقان بەلەسىندە ءبىز ءوز تاريحىمىزدى بۇگىنگى زامان بيىگىنەن كورسەتۋگە ءتيىستىمىز» دەدى مەملەكەتتىك حاتشى. ءاربىر ادامدى ءوز تاريحىن جەتە بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە ۇندەگەن وسى قۇجات، اسىرەسە ءبىلىم سالاسىنداعى ماماندارعا مول جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەدى. وسى رەتتە، ساباقتا جانە ساباقتان تىس ءىس - شارالاردا تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحىن ەلباسى شىعارمالارىن وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلارعا تانىتۋعا ابدەن بولادى. جانە بۇل جۇمىسپەن تەك تاريحشىلار عانا ەمەس، بارلىق ءپان ءمۇعالىمى اينالىسۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت – بالاباقشادان باستاپ، جوو ستۋدەنتتەرىنە دەيىن ەلباسىنىڭ ادامي - ازاماتتىق تۇلعاسىن ۇلگى ەتىپ، ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ءبىلىم سالاسىنداعى جەكە تۇلعا تاربيەسىندە ونەگە ەتۋدى جولعا قويۋ كەرەك. ماسەلەن، بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنە استانا قالاسىنىڭ كوشە، عيماراتتارىنىڭ تاريحىنان، اتاقتى ادامداردىڭ ومىرىنەن قىسقا اڭگىمەلەر قۇراستىرىپ تانىستىرۋ كەرەك. وزدەرى تاربيەلەنىپ جاتقان بالاباقشانىڭ قاشان سالىنعانى، «التىن ساندىق»، «الپامىس»، «التىن ءدان»، «الەم»، «تايبۋرىل» دەپ اتالۋىنىڭ سىرى نەدە، سول بالاباقشا ورنالاسقان رەسپۋبليكا، ابىلاي حان، بوگەنباي باتىر، تاۋەلسىزدىك ت. ب. داڭعىلدارى مەن بەيبىتشىلىك، دوستىق، ش. ءۋاليحانوۆ، س. سەيفۋللين ت. ب. كوشەلەرىنىڭ اتالۋ سەبەپتەرىن قىزىقتى مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ ناتيجەلى بولماق. سونداي - اق، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءاربىر ساباقتا بارلىق ءپان بويىنشا، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحى مەن بۇگىنگى تىنىس - تىرشىلىگىنەن ماعلۇمات بەرەتىن اقپاراتتار كەڭىنەن پايدالانىلۋى كەرەك. مىسالى، قازاقستان تاريحى، ادەبيەت ساباقتارىندا «ۇيعىر حالقىندا «جىگىت باسىن» سايلاۋ ءداستۇرى بار. ونىڭ تاريحى تەرەڭگە تارتادى. باس بولىپ سايلانعان جىگىت سول بىرگە تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ بارلىق ءىسى: شارۋاسى، سالت - ءداستۇرىنىڭ ساقتاۋى، توي - تومالاق وتكىزىپ، ءولىم - ءجىتىمدى جونەلتۋى – ءبارى - ءبارى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى، ۇيىمداستىرادى، ال جۇرتى وعان ءسوزسىز باعىنادى، ايتقانىن مۇلتىكسىز ورىندايدى. ەگەر جىگىت باسى جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداماسا، حالىق ونى دەرەۋ الىپ تاستايدى». بۇل ەجەلگى ءداستۇردىڭ قازىرگى ءوزىن - ءوزى باسقارۋ مۇددەسىمەن ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعىن سالىستىر. قازاق حالقىندا بۇل قالاي اتالادى؟ دەگەن تاپسىرمالار وقۋشىنى ىزدەنۋگە، وزىنشە وي تۇيۋگە، سالىستىرۋعا ۇيرەتسە، ەلباسىنىڭ «... بەستە مە ەكەم، الدە جەتى جاستامىن با... مەندە ءبىر قۇپيا ارمان بولدى. مۇنار باسقان كوگىلدىر كوپ تاۋلاردىڭ تىم بولماسا ەڭ بەرىسىنىڭ شىڭىنا ءبىر شىقسام شىركىن دەپ كوكسەيتىنمىن.
ءبىراق، ءقوز ارباعان الگى شىڭعا ون ءتورت جاسىمدا تابان تىرەگەنىم جادىمدا. سول جەردە تۇرىپ مەن ءبارىن كوردىم... جەر تانىندە سالا - سالا بولىپ جاتقان الىپ كۇرە تامىرلار سياقتى جىرالار مەن سايلار؛ ءبىزدىڭ اۋىل مەن كورشى اۋىلداردىڭ تۇيمەدەي بولىپ اعاراڭداعان ۇيلەرى؛ بۇراڭ قاققان سان - تاراپ جولدار؛ شوق - شوق قىزعالداققا بوككەن كوك مايسا بەلدەر؛ كۇرەڭ دالانىڭ بەتىندەگى جاماۋ سياقتى جۇگەرى القابىنىڭ ءتورتبۇرىش ساپ - سارعىش تاناپتارى... ءبارى - ءبارى كوز الدىمدا، ەتەك تۇستا جايىلا كوسىلىپ جاتتى» - دەگەن ەستەلىگىن گەوگرافيا، تابيعاتتانۋ، دۇنيەتانۋ پاندەرىندە پايدالانىپ، وقۋشىلاردىڭ ارمان - ماقساتىن انىقتاۋ، تۋعان جەردى ءسۇيۋ، تابيعاتىن قورعاۋ قاسيەتتەرىنە تاربيەلەۋدە قولدانۋ – ءار ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
1997 جىلى شىققان ق. ءالىمقۇلوۆ پەن م. قاسىمبەكوۆتىڭ «نۇرسۇلتان دەپ ات قويدىم...» كىتابىندا:
قۇرمەتتەپ قالاسى دا، دالاسى دا،
سانايدى ءدۇيىم جۇرتتىڭ پاناسىنا.
الاشتىڭ ارداق تۇتقان ازاماتى،
اتىڭدى ەنشىلەپتى بالاسىنا،- دەگەن ولەڭ شۋماعى بار.
سول جىلدارى 18 ۇلتتىڭ بالاسىنا ەسىمى بەرىلگەن ءۇش نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، ءۇش نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ سانى ءقازىر قانشاعا جەتكەنىن ءبىلۋ دە بالالارعا قىزىقتى بولار ەدى. زەرتتەۋ - ىزدەنۋ جۇمىسى وسىدان باستالادى.
سونداي - اق، «استانانى اۋىستىرۋ – ءسوزسىز توسىن دا سيرەك وقيعا. قونىس اۋدارۋ دا ادام ومىرىندەگى ايرىقشا وقيعا سانالادى. كەيبىر ادامداردا ەش ۋاقىتتا كوشۋگە دەگەن قاجەتتىلىك تۋمايدى، ەندى بىرەۋلەر ءجيى كوشىپ - قونۋعا قۇمار. مەملەكەتتەر دە وزدەرىنىڭ باس قالالارىن اۋىستىرىپ جاتادى. جانە وسىنداي اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى ەل تۇرعىندارىنىڭ قالاۋىنا قاراعاندا، مەملەكەتتىڭ پايداسىنان جيىرەك تۋىندايدى» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزىن ءسىز قالاي تۇسىندىرەسىز؟ بىرنەشە دالەل كەلتىرىڭىز دەگەن تاپسىرما بەرە وتىرىپ، «حح عاسىردا تۇتاس بەس قالا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ بەلگىلەندى»، «1920 جىلى قاكسردىڭ استاناسى – ورىنبور قالاسى بولدى. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى قازاقتار ءۇشىن ورىنبور الىس بولۋى – استانانى كوشىرۋ قاجەتتىلىگىن تۋعىزدى. ۇمىتكەرلەر رەتىندە – اقتوبە، سەمەي، اقمولا، شىمكەنت، اۋليەاتا جانە اقمەشىت قالالارى ۇسىنىلدى» دەگەن مالىمەتتى قازىرگى استاناعا كوشىرۋ كەزىندەگى ساياسي - الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق فاكتىلەرمەن سالىستىر. «1832 جىلعى 22 تامىزدا اقمولا پريكازى مەن سىرتقى وكرۋگ رەسمي تۇردە اشىلدى. اشىلۋ سالتاناتىندا بايگە، كۇرەس، اقىندار ايتىسى وتكىزىلدى. بارلىق زەڭبىرەكتەردەن 31 دۇركىن ارتيللەريا ءساليۋتى اتىلدى»، «قالادا ەكى مەكتەپ - كازاك مەكتەبى مەن مەشىت جانىنداعى مەدرەسە، ءبىر ماي قورىتاتىن كاسىپورىن، ەكى ۇستاحانا، ەكى نان ونىمدەرىن ساتاتىن دۇكەن، ءبىر شاراپ جەرتولەسى مەن ون ءبىر ىشىمدىك مەكەمەسى بولدى. بىرتە - بىرتە وسە كەلە، بەكىنىس 1845 جىلى اقمولا بەكەتىنە اينالدى. ساۋداگەرلەردىڭ سانى - 1236 ادامعا جەتتى. قالا مارتەبەسى اقمولا ستانيساسىنا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 1862 جىلعى 7 مامىرداعى شەشىمىمەن بەرىلدى. 1869 جىلى اقمولادا 5172 ادام تۇردى، ال 1910 جىلى حالىق سانى ءتۇرلى ۇلتتاعى 13 000 سانعا جەتتى»، «1925 جىلى15 - 19 ساۋىردە اقمەشىتتە V سەزد ءوتتى، اقمەشىت قىزىلوردا بولىپ وزگەرتىلىپ، استاناعا اينالدى»، «1927 جىلى ءترانسسىبىر تەمىرجول ماگيسترالى سالىندى، ول الماتى ارقىلى وتەتىن. سوندىقتان، استانا الماتىعا كوشىرىلدى»
«اۆستراليانىڭ استاناسى بولۋعا مەلبۋرن مەن سيدنەي قالالارى تالاستى. 1913 جىلى استانا بولىپ كانبەررا تاڭدالدى»، «1998 جىلى 6 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىنا سايكەس اقمولا استانا بولىپ اتالاتىن بولدى»، «1998 جىلى يۋنەسكو شەشىمى بويىنشا قازاقستان استاناسىنا مەدال بەرىلىپ «الەم قالاسى» جوعارى اتاعى بەرىلدى» دەگەن مالىمەتتى وقۋشىلاردىڭ تالقىسىنا سالىپ، حح عاسىردا تۇتاس بەس قالانىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ بەلگىلەنۋىن سالىستىرۋ، مىسال كەلتىرۋ ارقىلى شەشىم شىعارۋعا، قورىتىندىلاۋعا، ءوز ويىن دالەلدەۋگە ۇيرەتۋدە – بۇگىنگى وقۋشى بويىندا قۇزىرەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىر جولى بولماق.
2009 جىلدان بەرى مەكتەپتەردە ەنگىزىلگەن «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى ساباعىندا ەلباسىنىڭ «ءوز اتا - انامنىڭ ناعىز مۇسىلمان بولعانىن بىلەمىن. ولار مەنى مۇسىلماندىق رۋحىندا تاربيەلەدى. جانە اتەيستىك باعىتتاعى وتكەنىمىزگە قاراماستان، ءبىز ءوز ءدىنىمىزدى ساقتاي بىلدىك. ءبىزدى اراب تىلىندە وقىتقان جوق، مەكتەپتە بىزگە قۇراندى تانىتىپ، ناماز وقۋدى ۇيرەتكەن ەمەس. سوندىقتان مەن جانە مەنىڭ بۋىنىم مۇنداي ءتالىم الا المادىق. ءبىراق، ءبىز ءوزىمىزدى مۇسىلمانبىز دەپ ەسەپتەيمىز. مۇحامەد پايعامبارعا ىشتەي سەنەمىز. ءبىز قاسيەتتى قۇران سوزىنە سەنەمىز» بىرىككەن اراب ەميراتى «گالف نيۋس» گازەتى مەن «ارابسات» تەلەديدارىنا بەرگەن سۇحباتىن پايدالانۋ دا وزەكتى.
مەكتەپتەردە كوپ پايدالانىپ جۇرگەن وقىتۋدىڭ تۇرلەرى، ساباق ءتۇرىن بەلگىلەۋ ءمۇعالىمنىڭ تەرەڭ بىلىمىنە، ىسكەرلىگىنە، شىعارماشىلىق قابىلەتىنە بايلانىستى. ساباقتىڭ قانداي ءتۇرى تاڭدالسا دا، ەڭ نەگىزگىسى وقۋشىلاردى دەربەستىككە، بەلسەندىلىككە، ويشىلدىققا، ىسكەرلىككە ۇيرەتۋ، العان ءبىلىمى سەنىمىنە، دۇنيەتانىمىنا اينالۋىن ۇزدىكسىز كوزدەۋ بولسا، ن. نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە، جىل سايىنعى حالىققا ارناعان جولداۋلارىندا ازاماتتاردىڭ بويىندا جوعارى پاتريوتتىق سانانى، ەلى، حالقى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋدى باستى مۇرات ەتۋ كەرەكتىگىن تالماي ايتىپ كەلەدى. اسىرەسە، ەلباسىنىڭ حالىقتىڭ ماقال - ماتەلدەرىن ورىنىمەن قودانۋىنىڭ وزىنەن كوپ نارسەگە ۇيرەنۋگە بولادى.
*تاققا تالاسۋشى كوپ، جاراسۋشى از.
*حاننىڭ تاعى شايقالسا، حالىقتىڭ باعى شايقالادى.
*اكەگە ۇل بولۋ - ارباعا جەگىلۋ، حالىققا ۇل بولۋ – ارمانعا جەگىلۋ.
*حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار.
*ءبىر ادام تاققا وتىرسا، قىرىق ادام اتقا وتىرادى.
*توزعان قازدى توپتانعان قارعا الادى.
*زامانىنا قاراي امالى.
ەلباسى ەڭبەكتەرىنەن ىنتىماق پەن بىرلىككە، دوستىق پەن تاتۋلىققا ۇندەگەن تاربيەلىك تاعىلىم مول مىسالداردى وتە كوپ كەلتىرۋگە بولادى.
... ماعان حالقىم وسىنداي وتپەلى كەزەڭدە ءوزىنىڭ تىزگىنىن ۇستاتتى. بۇل - وڭاي شارۋا ەمەس. بۇكىل قازاقستاندىقتار بولىپ ۇيىمشىلدىق تانىتۋىمىز قاجەت. جانە دە ەلىممەن پىكىرلەسۋدىڭ وسى مۇمكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، ەرتەڭگى بولاشاعىمىز – جاستارعا دەگەن ەرەكشە كوزقاراسىمدى تاعى دا قايتالاماقپىن. كەلەر ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا ءومىر ءسۇرۋ باقىتى جاستاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان. جاستاردىڭ ءوز بولاشاقتارىنىڭ، جاقسى تۇرمىستارىنىڭ نەگىزىن وزدەرى قالاۋعا ايانباي جۇمىلاتىن ۋاقىتى كەلدى.... بىرلىگىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاي بىلەيىك» (پرەزيدەنتتىك تەلەفون جەلىسى. 1991ج.) دەگەن ءسوزىن ەسكە الساق، 20 - دان اسىپ، جەلكىلدەپ وسكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداستارىن مىسالعا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ويتكەنى، ولار، ءوز ارامىزدا، قاسىمىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
ن. نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا «ەۋرازيا جۇرەگىندە» كىتابىنداعى « الماتى كوكجيەگى»، «استانا اجارى»، «اتاۋلار كەرۋەنى»، «وڭىرلىك ورلەۋ وزەگى»، «تاريحتان تانابىندا تاڭبا قالعان»، «ە ل قوندىردىق ەسىلگە»، «ەسىلدىڭ وڭ جاعاسى، سول جاعاسى»، « ماۋەلى بايتەرەك»، « استانانىڭ باس قالقانى»، «ەجەلگى قونىس، ەسكى جۇرت» وسىنداي كوپتەگەن تاراۋلارىن تاقىرىپ ەتىپ الىپ، ساباقتا پايدالانۋ ارقىلى كوكىرەگىندە ماڭگىلىك ەلدىڭ الاۋى مازداعان، قايسار دا تاباندى ۇل، جايساڭ دا جانى جاقسىلىققا ىڭكار قازاق قىزىنىڭ تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور.
«ن. نازاربايەۆتىڭ ەل ەرتەڭىن ويلاۋداعى اقىل - وي وزىقتىعىنا، سول ارقىلى سارالاناتىن ايرىقشا ەكى قاسيەتى بار. ونىڭ العاشقىسى - سابىرلى دا ساڭلاق ساياساتكەرلىگى، ەكىنشىسى - بولاشاقتى بولجاي بىلەتىندىگى، ءارى سول بايلامدارى بويىنشا باتىل قادامدارعا بارۋى» دەپ باعا بەرگەن ورازالى ءايسيننىڭ سوزىنە ەش تالاس جوق. (168 - بەت).
قورىتىندىلاي كەلە سەنىممەن ايتارىم، جۇزدەگەن ۇلت پەن ۇلىستىڭ باسى قوسىلعان، ءدىنى مەن ءدىلى، ءتىلى مەن مادەنيەتى ءارتۇرلى وكىلدى بىرىكتىرىپ، ءۇش ءجۇز قازاقتىڭ ماقسات - مۇددەسىن ءبىر ارناعا توعىستىرا بىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولى، ءسوز جوق كەز كەلگەن ازاماتقا ادامگەرشىلىك تۇرعىدان، ەل باسقارۋ ونەرى - ۇلگى بولارلىق.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: الجاپقىشتىڭ جوعارى كەسىندىلەردى وندەۋ. الجاپقىشتىڭ استىڭعى كەسىندىلەردى وندەۋ. بەلدىكتى وڭدەۋ، قالتالاردى وڭدەۋ
