اتموسفەرالىق قىسىم
تاقىرىبى: اتموسفەرالىق قىسىم
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اتموسفەرالىق قىسىم تۋرالى مالىمەت بەرە وتىرىپ، بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، تانىمدىلىقتارىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءوز بەتىنشە ىزدەنىس پەن شىعارماشىلىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ساۋاتتىلىققا، مادەنيەتتىلىككە، تابيعاتتى، وتاندى سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ ستراتەگياسى، سۇراق - جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ماتەماتيكا، قازاق ءتىلى، فيزيكا
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) سالەمدەسۋ
ءا) تۇگەندەۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىنان سۇراۋ:
§29. اۋا تەمپەراتۋراسىن سۇراق - جاۋاپ ءادىسى ارقىلى سۇرايمىن.
ا) اۋا دەگەن نە؟
ءا) اۋا تەمپەراتۋراسىن ولشەيتىن قۇرالدى اتا؟
ب) امپليتۋدا دەگەن نە؟
III. جاڭا ساباق
جاڭا ءبىلىمدى وزدىگىنەن مەڭگەرۋگە دايىندىق
بۇكىل اۋا قاباتى جەر بەتىنىڭ ءار شارشى سانتيمەترىنە 1 كگ 33گ سالماق تۇسىرەدى. ورتا بويلى ادامعا شامامەن 15000 سم2 – دەي سالماق تۇسىرىلەلى ەكەن. ءبىز مۇنداي قىسىمدى سەزبەيمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ دەنەمىزدىڭ ىشكى قىسىمى سىرتقى اتموسفەرا قىسىمىمەن تەپە – تەڭ كەلەدى.
اۋانىڭ جەر بەتىنە تۇسىرگەن سالماعى اتموسفەرالىق قىسىم نەمەسە اۋا قىسىمى دەپ اتالادى. اۋا قىسىمى بيىكتىككە سايكەس ازايۋى ادام اعزاسىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى. ادام 4 - 5 كيلومەترگە دەيىنگى بيىكتىكتە ءومىر سۇرە الادى. ودان ءارى كوتەرىلگەندە وتتەگىمەن تىنىس الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ارنايى قۇرال كولدانىلادى. اسىرەسە، ۇشاقتاردا مۇنىڭ ماڭىزى زور. ادام 3000م بيىكتىككە كوتەرىلگەندە بيىكتىك اۋرۋىمەن اۋىرا باستايدى: تەز شارشايدى، باسى اينالادى، جۇرەگى اينيدى. 4000م - دەگى بيىكتىكتە قان تامىرلارى جارىلىپ، مۇرنىنان قان كەتەدى، ەسىنەن تانادى. وعان سەبەپ اۋا قىسىمىنىڭ جالپىلاما ازايۋىنا بايلانىستى ونىڭ قۇرىلىمىنداعى وتتەگىنىڭ دە قىسىمى ازايادى. اتموسفەرالىق قىسىم بارومەتر دەپ اتالاتىن قۇرالمەن ولشەنەدى (گرەكشە باروس - سالماق، مەترەو - ولشەيمىن ). ءبىرىنشى رەت اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەگەن يتاليان عالىمى ەۆاندجەليستا تورريچەللي (1608 – 1647). تورريچەللي ءبىر جاق شەتى جابىق 1 مەترلىك قۇبىردىڭ ىشىنە سىناپ قۇيىپ، ونىڭ اشىق جاعىن تومەن قاراتىپ، سىناپ قۇيىلعان ىدىستىڭ ىشىنە سالىپ ۇستاپ تۇرادى. وسى كەزدە سىناپتىڭ كىشىگىرىم بولىگى توگىلىپ قالعانى بەلگىلى ءبىر بيىكتىككە كەلگەندە توقتاپ قالادى. ولشەپ قاراسا ونىڭ بيىكتىگى 760مم بولعان. قازىرگى كۇنگە دەيىن وسى دەڭگەي قىسىمنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ول سىناپ باعاناسى 760مم. دەپ جازىلادى. نە سەبەپتى سىناپتىڭ بارلىعى توگىلمەي قالدى؟ ە. تورريچەللي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى. سەبەبى وعان اسەر ەتكەن اۋانىڭ قىسىمى، ياعني قۇبىر ىشىندەگى جانە ىدىستاعى سىناپتىڭ قىسىمى بىردەي بولعاندا توقتاپ قالدى دەپ تۇسىندىرەدى.
پاسكال وسى قۇبىلىستى زەرتتەي وتىرىپ، تورريچەللي بارومەترىن بيىك عيماراتتىڭ ۇستىنە كوتەرەدى دە، سىناپ باعانىنىڭ كەمىگەنىن بايقايدى. بۇنىڭ بارىنە قاناعاتتانباعان پاسكال بارومەتردى بيىك تاۋدىڭ ۇشار باسىنا شىعارىپ، سىناپ باعانى بيىكتىگىنىڭ وزگەرۋىن باقىلايدى. ءسويتىپ، بارومەتردى تەڭىز دەڭگەيىنەن شامامەن ءاربىر 120 م بيىكتىككە كوتەرگەن سايىن سىناپ باعانى 1 سانتيمەترگە تومەندەيتىنى انىقتالدى. اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ تەك بيىكتىككە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اۋا رايىنا دا بايلانىستى وزگەرىپ وتىراتىنىن تورريچەللي دە، پاسكال دا دالەلدەپ بەردى.
بارومەتردىڭ ەكى ءتۇرى بار - سىناپ بارومەترى جانە انەرويد بارومەتر قولدانادى (گرەكشە انەرويد – ىلعالسىز). سىناپ بارومەترى قىسىمدى تۇراقتى جاعدايدا ولشەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ونى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە الىپ ءجۇرۋ قولايسىز. سوندىقتان ەكسپەديسياعا، توپ سەرۋەنگە، تۋريستىك جورىقتارعا شىققاندا اۋا قىسىمىن ولشەۋگە انەرويد بارومەترى قولدانىلادى. اۋا رايىن باقىلاۋ مەكەمەلەرىندە اتموسفەرا قىسىمىن ولشەۋگە ميلليمەتردىڭ ورنىنا ميلليبار (مب) ولشەمى قولدانىلادى. 1مب شامامەن 0، 75مم سىناپ باعانا بيىكتىگىنە تەڭ.
ءار وقۋشى ءوز تۇسىنگەندەرى بويىنشا ساباقتىڭ مازمۇنىن ايتادى.
توپتار ءبىر بىرىنە سۇراقتار قويادى:
1. قىسىم دەگەن نە؟
2. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال؟
3. بارومەترلىك قىسىم دەگەن نە؟
4. اتموسفەرالىق قىسىم نەلىكتەن وزگەرىپ وتىرادى؟.
IV. تاجىربەلەر جاساۋ.
V. ءسوزجۇمباق شەشۋ. «اتموسفەرالىق قىسىم»
VI. ساباقتى بەكىتۋ:
1. اۋانىڭ جەر بەتىنە تۇسىرگەن سالماعى نە دەپ اتالادى؟.
ا) اتموسفەرالىق قىسىم *
ءا) اۋا تەمپەراتۋراسى
ب) سىناپ بارومەترى
2. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال؟
ا) تەرمومەتر
ءا) بارومەتر*
ب) سىناپ بارومەترى
3. بارومەتردىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا) 2* ءا) 3 ب) 5
4. ءبىر دەنە ەكىنشى دەنە بەتىنە اسەر ەتكەندە پ. ب قالىپتى كۇشتى نە دەپ اتايدى؟
ا) قىسىم*
ءا) اتموسفەرالىق قىسىم ب) اۋا قىسىمى
5. بيىكتىككە بايلانىستى قىسىم قالاي وزگەرەدى؟
ا) ازايادى*
ءا) كوبەيەدى
ب) وزگەرمەيدى
6. ءبىرىنشى رەت اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەگەن عالىم
ا) ح. كولۋمب
ءا) ە. تورريچەللي*
ب ) ف. ماگەللان
7. توپ سەرۋەنگە، تۋريستىك جورىقتارعا شىققاندا قانداي بارومەتر قولايلى؟
ا) انەرويد بارومەتر*
ءا) سىناپ بارومەتر
ب) بارومەتر
8. ەگەر اتموسفەرالىق قىسىم جاز ايلارىندا جوعارلاسا اۋا رايى قانداي بولادى؟
ا) جىلى*
ءا) سۋىق
ب ) جاۋىن - شاشىن
9. سىناپ باعىناسى 760مم بيىكتىگىنە تەڭ وسى قىسىمدى نە دەپ اتايدى؟
ا) اتموسفەرالىق قىسىم
ءا) قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىم*
ب) قىسىم
10. اتموسفەرا قانداي قابات؟
ا) اۋا*
ءا) سۋ
ب) تاس قاباتى
VII. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
§28. اتموسفەرالىق قىسىم
VIII. باعالاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اتموسفەرالىق قىسىم تۋرالى مالىمەت بەرە وتىرىپ، بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، تانىمدىلىقتارىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءوز بەتىنشە ىزدەنىس پەن شىعارماشىلىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ساۋاتتىلىققا، مادەنيەتتىلىككە، تابيعاتتى، وتاندى سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ ستراتەگياسى، سۇراق - جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ماتەماتيكا، قازاق ءتىلى، فيزيكا
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) سالەمدەسۋ
ءا) تۇگەندەۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىنان سۇراۋ:
§29. اۋا تەمپەراتۋراسىن سۇراق - جاۋاپ ءادىسى ارقىلى سۇرايمىن.
ا) اۋا دەگەن نە؟
ءا) اۋا تەمپەراتۋراسىن ولشەيتىن قۇرالدى اتا؟
ب) امپليتۋدا دەگەن نە؟
III. جاڭا ساباق
جاڭا ءبىلىمدى وزدىگىنەن مەڭگەرۋگە دايىندىق
بۇكىل اۋا قاباتى جەر بەتىنىڭ ءار شارشى سانتيمەترىنە 1 كگ 33گ سالماق تۇسىرەدى. ورتا بويلى ادامعا شامامەن 15000 سم2 – دەي سالماق تۇسىرىلەلى ەكەن. ءبىز مۇنداي قىسىمدى سەزبەيمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ دەنەمىزدىڭ ىشكى قىسىمى سىرتقى اتموسفەرا قىسىمىمەن تەپە – تەڭ كەلەدى.
اۋانىڭ جەر بەتىنە تۇسىرگەن سالماعى اتموسفەرالىق قىسىم نەمەسە اۋا قىسىمى دەپ اتالادى. اۋا قىسىمى بيىكتىككە سايكەس ازايۋى ادام اعزاسىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى. ادام 4 - 5 كيلومەترگە دەيىنگى بيىكتىكتە ءومىر سۇرە الادى. ودان ءارى كوتەرىلگەندە وتتەگىمەن تىنىس الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ارنايى قۇرال كولدانىلادى. اسىرەسە، ۇشاقتاردا مۇنىڭ ماڭىزى زور. ادام 3000م بيىكتىككە كوتەرىلگەندە بيىكتىك اۋرۋىمەن اۋىرا باستايدى: تەز شارشايدى، باسى اينالادى، جۇرەگى اينيدى. 4000م - دەگى بيىكتىكتە قان تامىرلارى جارىلىپ، مۇرنىنان قان كەتەدى، ەسىنەن تانادى. وعان سەبەپ اۋا قىسىمىنىڭ جالپىلاما ازايۋىنا بايلانىستى ونىڭ قۇرىلىمىنداعى وتتەگىنىڭ دە قىسىمى ازايادى. اتموسفەرالىق قىسىم بارومەتر دەپ اتالاتىن قۇرالمەن ولشەنەدى (گرەكشە باروس - سالماق، مەترەو - ولشەيمىن ). ءبىرىنشى رەت اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەگەن يتاليان عالىمى ەۆاندجەليستا تورريچەللي (1608 – 1647). تورريچەللي ءبىر جاق شەتى جابىق 1 مەترلىك قۇبىردىڭ ىشىنە سىناپ قۇيىپ، ونىڭ اشىق جاعىن تومەن قاراتىپ، سىناپ قۇيىلعان ىدىستىڭ ىشىنە سالىپ ۇستاپ تۇرادى. وسى كەزدە سىناپتىڭ كىشىگىرىم بولىگى توگىلىپ قالعانى بەلگىلى ءبىر بيىكتىككە كەلگەندە توقتاپ قالادى. ولشەپ قاراسا ونىڭ بيىكتىگى 760مم بولعان. قازىرگى كۇنگە دەيىن وسى دەڭگەي قىسىمنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ول سىناپ باعاناسى 760مم. دەپ جازىلادى. نە سەبەپتى سىناپتىڭ بارلىعى توگىلمەي قالدى؟ ە. تورريچەللي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى. سەبەبى وعان اسەر ەتكەن اۋانىڭ قىسىمى، ياعني قۇبىر ىشىندەگى جانە ىدىستاعى سىناپتىڭ قىسىمى بىردەي بولعاندا توقتاپ قالدى دەپ تۇسىندىرەدى.
پاسكال وسى قۇبىلىستى زەرتتەي وتىرىپ، تورريچەللي بارومەترىن بيىك عيماراتتىڭ ۇستىنە كوتەرەدى دە، سىناپ باعانىنىڭ كەمىگەنىن بايقايدى. بۇنىڭ بارىنە قاناعاتتانباعان پاسكال بارومەتردى بيىك تاۋدىڭ ۇشار باسىنا شىعارىپ، سىناپ باعانى بيىكتىگىنىڭ وزگەرۋىن باقىلايدى. ءسويتىپ، بارومەتردى تەڭىز دەڭگەيىنەن شامامەن ءاربىر 120 م بيىكتىككە كوتەرگەن سايىن سىناپ باعانى 1 سانتيمەترگە تومەندەيتىنى انىقتالدى. اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ تەك بيىكتىككە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اۋا رايىنا دا بايلانىستى وزگەرىپ وتىراتىنىن تورريچەللي دە، پاسكال دا دالەلدەپ بەردى.
بارومەتردىڭ ەكى ءتۇرى بار - سىناپ بارومەترى جانە انەرويد بارومەتر قولدانادى (گرەكشە انەرويد – ىلعالسىز). سىناپ بارومەترى قىسىمدى تۇراقتى جاعدايدا ولشەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ونى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە الىپ ءجۇرۋ قولايسىز. سوندىقتان ەكسپەديسياعا، توپ سەرۋەنگە، تۋريستىك جورىقتارعا شىققاندا اۋا قىسىمىن ولشەۋگە انەرويد بارومەترى قولدانىلادى. اۋا رايىن باقىلاۋ مەكەمەلەرىندە اتموسفەرا قىسىمىن ولشەۋگە ميلليمەتردىڭ ورنىنا ميلليبار (مب) ولشەمى قولدانىلادى. 1مب شامامەن 0، 75مم سىناپ باعانا بيىكتىگىنە تەڭ.
ءار وقۋشى ءوز تۇسىنگەندەرى بويىنشا ساباقتىڭ مازمۇنىن ايتادى.
توپتار ءبىر بىرىنە سۇراقتار قويادى:
1. قىسىم دەگەن نە؟
2. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال؟
3. بارومەترلىك قىسىم دەگەن نە؟
4. اتموسفەرالىق قىسىم نەلىكتەن وزگەرىپ وتىرادى؟.
IV. تاجىربەلەر جاساۋ.
V. ءسوزجۇمباق شەشۋ. «اتموسفەرالىق قىسىم»
VI. ساباقتى بەكىتۋ:
1. اۋانىڭ جەر بەتىنە تۇسىرگەن سالماعى نە دەپ اتالادى؟.
ا) اتموسفەرالىق قىسىم *
ءا) اۋا تەمپەراتۋراسى
ب) سىناپ بارومەترى
2. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال؟
ا) تەرمومەتر
ءا) بارومەتر*
ب) سىناپ بارومەترى
3. بارومەتردىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا) 2* ءا) 3 ب) 5
4. ءبىر دەنە ەكىنشى دەنە بەتىنە اسەر ەتكەندە پ. ب قالىپتى كۇشتى نە دەپ اتايدى؟
ا) قىسىم*
ءا) اتموسفەرالىق قىسىم ب) اۋا قىسىمى
5. بيىكتىككە بايلانىستى قىسىم قالاي وزگەرەدى؟
ا) ازايادى*
ءا) كوبەيەدى
ب) وزگەرمەيدى
6. ءبىرىنشى رەت اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەگەن عالىم
ا) ح. كولۋمب
ءا) ە. تورريچەللي*
ب ) ف. ماگەللان
7. توپ سەرۋەنگە، تۋريستىك جورىقتارعا شىققاندا قانداي بارومەتر قولايلى؟
ا) انەرويد بارومەتر*
ءا) سىناپ بارومەتر
ب) بارومەتر
8. ەگەر اتموسفەرالىق قىسىم جاز ايلارىندا جوعارلاسا اۋا رايى قانداي بولادى؟
ا) جىلى*
ءا) سۋىق
ب ) جاۋىن - شاشىن
9. سىناپ باعىناسى 760مم بيىكتىگىنە تەڭ وسى قىسىمدى نە دەپ اتايدى؟
ا) اتموسفەرالىق قىسىم
ءا) قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىم*
ب) قىسىم
10. اتموسفەرا قانداي قابات؟
ا) اۋا*
ءا) سۋ
ب) تاس قاباتى
VII. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
§28. اتموسفەرالىق قىسىم
VIII. باعالاۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: داۋىسسىز دىبىستار، ولاردىڭ تۇرلەرى
