اياز بي ەرتەگىسى
ادەبيەت
سىنىبى: 5
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «اياز بي» ەرتەگىسىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ ەرتەگىنى قانشالىقتى مەڭگەرگەنىن انىقتاۋ،
باس كەيىپكەردىڭ بويىنداعى قاسيەتتەردى ناقتىلاپ كورسەتۋ؛ اياز بي ءومىرى جايلى قوسىمشا مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ؛
ءا) تاربيەلىك: جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋگە، ءسوز ءقادىرىن تۇسىنۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادال دا ءادىل بولۋعا تاربيەلەۋ؛
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن، وزىندىك پىكىر ايتۋ، جوسپار قۇرۋ داعدىلارىن دامىتۋ، سويلەۋ ءتىلى مەن جازۋ مادەنيەتىن، سىني تۇرعىدا ويلاۋىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءبىلىمدى جۇيەلەۋ
ساباقتىڭ ادىس-تاسىلدەرى: سالىستىرۋ، تالداۋ، جۇيەلەۋ
كورنەكى – قۇرالدارى: كومپيۋتەرلىك سلايدتار
ءپان ارالىق بايلانىس: ادەپ، تاريح
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن امانداسۋ؛
2. وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ؛
3. وقۋشى زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ؛
ءىى.ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
«اياز بي» ەرتەگىسى بويىنشا تۇسىنگەندەرىن سۇراپ، سۇراقتار قويۋ ارقىلى باعالانادى.
ءىىى. پىسىقتاۋ:
ا) ارالاسقان جوسپار – ەرتەگى ءا) بەرىلگەن ماقال-ماتەلدەردى
مازمۇنى بويىنشا جاسالعان جوسپار تاراۋلارىنا
جوسپاردى ءوز رەتىمەن قويىپ سايكەستەندىرۋ.
شىعۋ، داپتەرگە جازىپ الۋ؛ (اۋىزشا سايكەستەندىرۋ)
(ەرتەگىگە جوسپار جاساۋ)
1.جاماننىڭ جاقسى مەن جاماندى ەسىرگەن حان ەلدى ەرمەك ەتەر.
ايىرا ءبىلۋى.
2.جاماننىڭ سەرتكە بەرىك بولۋى. اششى مەن تۇششىنى تاتقان بىلەر.
3.جاماننىڭ بارساكەلمەسكە بارۋى اقىل – ەردىڭ قورعانى.
4.قۇستىڭ، ءشوپتىڭ، ادامنىڭ جامانىن كەدەيلىگىنە قاراما، كىسىلىگىنە قارا. تابۋعا حاننىڭ ۋازىرلەرىن جۇمساۋى.
5.حان تاعىنا وتىرعان جامان. سەرتكە بەرىك بول، دوسىڭا سەرىك بول.
6.حاننىڭ جاماندى ءۋازىر ەتۋى. ارسىز ادام جالا جاۋىپ ازدىرادى.
7.مەڭدىنىڭ جاماندى تاڭداۋى . جىگىتتى نامىس ولتىرەدى،...
8.قىرىق ءۋازىردىڭ حان مەن جاماندى ارازداستىرۋى. ەجەلگى دوس جاڭا دوستان ارتىق.
9.حان ءسوزىن شەشە الماعان ۋازىرلەردىڭ جامانعا كەلۋى. الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش.
10.حاننىڭ جاماندى ساعىنۋى. اقىلدى جەتەر مۇراتقا، اقىلسىز قالار ۇياتقا.
ب) تاريحي دەرەكتەر:
ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، دانالىعى ارقاسىندا مادان حاننىڭ بىرنەشە سىنىنان ءوتىپ،ءۋازىر بولعان، حاننىڭ تۇلپارىنىڭ سيىرعا، ءوزىنىڭ قارا حالىققا شاتىستىعىن ايىرىپ بەرگەن. شارتتى جۇمباعىن شەشىپ، باي قىزى مەڭدى سۇلۋعا ۇيلەنگەن، حاننىڭ كۇنشىل، اقىلسىز قىرىق ءۋازىرىن ولىمنەن قۇتقارعان. مادان مويىنداپ، حالىق قالاپ، حان ەتىپ كوتەرگەن - اياز بي كىم بولدى ەكەن؟
اياز بي جامان ۇلى (شامامەن 711-800 ج.ج.)
اياز بي جامانۇلى- قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ەلگە اتى ءماشھۇر بولعان، اتى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن اقىلگوي ابىز، شەشەن، ءبيى. ونىڭ ەسىمى بۇگىنگى ۇرپاققا «اياز بي» ەرتەگىسى مەن «اياز بي، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەيتىن قاناتتى ناقىل ءسوز ارقىلى ساقتالىپ جەتكەن. اياز ءبيدىڭ عۇمىرناماسى جونىندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر بار. مايقى بي ءمان بالاسىنىڭ شەجىرەسىن جازعان شاپىراشتى قازبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە دەيىن» («جالىن»، 1993 ج.) دەيتىن كىتابىندا اياز ءبيدىڭ جانە ونىڭ سەرىگى قۇمىرسقا باتىردى «مايقى بي داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، مايقى ءمان ۇلىنىڭ وڭ جاعىندا وتىراتىن سەنىمدى اقىلگوي بيلەر ەدى»، -دەپ جازادى. سوندا بۇل دەرەك بويىنشا اياز بي حيجرا جىل ساناۋىنان 711 جىلى بۇرىن تۋىپ، 800 جىلى دۇنيەدەن وتكەن، مايقى ءمان ۇلىنىڭ زامانداسى، تۇستاس بولىپ شىعادى. ال زەرتتەۋشى بالتاباي ادامباي ۇلىنىڭ «التىن ساندىق» اتتى (1989 ج.) كىتابىنداعى شاعىن مالىمەتتە اياز بي -حيۋا حاندىعى داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تاريحي ادام دەپ، ونى XI-XII عاسىرعا جاتقىزادى. ءبۇل-الى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.
اياز ءبيدىڭ قانداي بي بولعانى، ادامگەرشىلىك قادىر-قاسيەتى جونىندە قازاق ەنسيكلوپەدياسىندا بىلاي جازىلعان: «بۇرىنعى قويشى، كەدەي اياز ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، دانالىعى ارقاسىندا ءۋازىر بولادى. ول مادان حاننىڭ بىرنەشە سىنىنان وتەدى. وعان ءشوپ جامانى-قوعا، قۇس جامانى- ساۋىسقان ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. حاننىڭ تۇلپارىنىڭ سيىرعا، ءوزىنىڭ قارا حالىققا شاتىستىعىن ايىرادى. شارتتى جۇمباعىن شەشىپ، باي قىزى مەڭدى سۇلۋعا ۇيلەنەدى، حاننىڭ كۇنشىل، اقىلسىز قىرىق ءۋازىرىن ولىمنەن قۇتقارادى. ايازدىڭ دانالىعىن، دوستىققا ادالدىعىن، سەرتكە بەرىكتىگىن، قايىرىمدىلىعىن، ادىلدىگىن مادان مويىنداپ، حالىق قالاپ، ونى حان ەتىپ كوتەرەدى»
مايقى بي ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە اقىلدى، دانا، بي، شەشەندەردى، باتىر، بالگەر، كورىپكەل اۋليەلەردى كوپ جيناپ، ولارمەن اقىلداسىپ وتىرادى. مايقىنىڭ ءاندىر، ءمادى دەگەن اسپان الەمىن، جۇلدىزدار سىرىن بولجايتىن ءبىلىمپازدارى بولعان. ولار اسپانعا، جۇلدىزدارعا قاراپ، مال-شارۋا جايىن، ەگىنشىلىككە قولايلى مەرزىمدى كۇنى بۇرىن بولجاپ، حالىققا پايداسىن تيگىزەدى. ال اياز بي سياقتى دانا بيلەرىنە ءوزىنىڭ وڭ جاعىنان ورىن بەرەدى ەكەن. اياز ءبيدىڭ قۇمىرسقا دەگەن ءارى بي، ءارى باتىر جان سەرىگى بولىپتى. قايدا بارسا دا ەكەۋى جۇبىن جازباي جۇرەدى.ول ەكەۋى مايقى ءبيدىڭ سىلتەۋىمەن قازىلىق قۇرىپ، كوبىنەسە ەل مەن ەل اراسىنداعى ەلشىلىك، بىتىمگەرشىلىكپەن اينالىسادى. سوندىقتان دا مايقى بي اياز بي مەن قۇمىرسقاعا كوبىنەسە ارقا سۇيەپ، ولارعا سەنەدى.ول ەكەۋىمەن مايقى بي حالىق تاعدىرى، ەل جاعدايى، شارۋا قامى جونىندە ءجيى-جيى اقىلداسىپ، وي-پىكىر الىسىپ وتىرادى. كەيدە ءدال جاۋاپ ايتا الماي، شالىس باسقان زاماتتا ولارعا ەسكەرتۋ جاساپ تۇزەپ، باعىت بەرىپ جىبەرەدى ەكەن. ءبىر جولى ول ەكەۋى جارىسا سويلەپ، مايقىنىڭ الدىن كەس-كەستەي بەرىپتى، سوندا مايقى بي ولارعا بىلاي دەپتى:
بيلەر بۇگىن مايقىنىڭ الدىن كەسەسىڭ،
ەرتەڭ جۇرتتىڭ توبەسىن تەسەسىڭ.
مايقىنىڭ دا ايتاتىن كەبى بار،
ايتۋعا اۋزىنىڭ دا ەبى بار.
حان ءسوزىنىڭ قاشاندا ءبارى دۇرىس،
ءازىر سوزىمە بولما بۇرىس،
اقىلىم الجىعان جوق،
وندايدى بولجاعام جوق،
ورىنسىز اۋىز اشساڭ،
ەكى بي باسارسىڭ شوق.
اياز بي ءالىڭدى ءبىل،
قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل.
ەل اراسىندا «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەن ناقىل ءسوز سودان قالسا كەرەك.
تاريحي اڭىزدارعا قاراعاندا، اياز بي ارال تەڭىزى جاعاسىندا ءومىر سۇرگەن.ونىڭ تاريحي ادام ەكەندىگىن ارال تەڭىزىنەن 200 شاقىرىمداي جەردە تابىلعان «اياز» قالاسىنىڭ ورنى دا دالەلدەيدى. اڭىزدار بويىنشا اياز اۋەلى حانعا ءۋازىر، كەيىن ءوزى حان بولىپ ەل باسقارعان. اياز بيگە قاتىستى اڭىزدا اتالاتىن «بارساكەلمەس» دەگەن جەر ارال تەڭىزىندە ورنالاسقان.
ۆ) ۆەنن دياگرامماسى
اياز بي قىرىق ءۋازىر
گ) جامان مەن مەڭدى سۇلۋدىڭ وزگەلەردەن ەرەكشە قاسيەتتەرى (داپتەرگە جازۋ)
جامان-
مەڭدى-
ءىۇ. قورىتىندىلاۋ:
ا) ويلانايىق. ەرتەگى نەگە «اياز پاتشا» ەمەس «اياز بي» دەپ اتالعان؟
ءا) جاڭا سوزدەرمەن جۇمىس:
قانىن جۇكتەمەۋ – بىرەۋدىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولماۋ.
ءتاڭىرى جازسا – قۇداي قالاسا.
تەڭدىك تاۋىپ - ادىلدىك تاۋىپ.
ناشارلارعا – كەدەي، تۇرمىسى ناشار ادامدارعا.
ب) ساباعاتپەن تانىسۋ:
ەرتەگىلەر اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ كونە جانرىنا جاتادى. بۇلاردا كوبىنەسە ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن نەمەسە مۇلدە كەزدەسپەيتىن وقيعالار باياندالادى.
“اياز بي” ەرتەگىسى شىنشىل ەرتەگىگە جاتادى.شىنشىل ەرتەگىدە قيالدان تۋعان عاجايىپ كەيىپكەرلەر بولمايدى. شىنشىل ەرتەگى كەيىپكەرلەرى - كۇندەلىكتى ومىردەگى قاراپايىم ادامدار.ءومىردى تەرەڭ تانىپ بىلگەن ادامنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋدى ماقسات ەتەدى.
اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر الۋان سالاسى – اڭىز. اڭىز بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ اتىنا، ىس-ارەكەتىنە بايلانىستى تۋادى. كەيدە اڭىز اڭگىمەدە شىندىق وقيعا مەن قيال-عاجايىپ وقيعا ارالاس كەلىپ وتىرادى. اڭىز اڭگىمە كوبىنەسە تاريحتا بولعان ادامنىڭ باسىنا قۇرىلادى. ول ادام نە باتىر، نە ەل باسشىسى نەمەسە ءادىل بي، اقىل-پاراساتىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن بەدەلدى ادام بولۋى مۇمكىن.
ءۇ.ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
1. «اياز بي» ەرتەگىسىن وقۋ؛
2. مىنا تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە ءوز قيالىڭنان ەرتەگى جاز:
“بالا بي”
“عاجايىپ ادام”
“مەنىڭ دوسىمنىڭ باسىنان كەشكەندەرى”
ءۇى. باعالاۋ:
قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى كەنتى،
№46 ا.س.پۋشكين اتىنداعى مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپان ءمۇعالىمى رۇستەموۆا گۇلميرا
سىنىبى: 5
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «اياز بي» ەرتەگىسىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ ەرتەگىنى قانشالىقتى مەڭگەرگەنىن انىقتاۋ،
باس كەيىپكەردىڭ بويىنداعى قاسيەتتەردى ناقتىلاپ كورسەتۋ؛ اياز بي ءومىرى جايلى قوسىمشا مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ؛
ءا) تاربيەلىك: جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋگە، ءسوز ءقادىرىن تۇسىنۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادال دا ءادىل بولۋعا تاربيەلەۋ؛
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن، وزىندىك پىكىر ايتۋ، جوسپار قۇرۋ داعدىلارىن دامىتۋ، سويلەۋ ءتىلى مەن جازۋ مادەنيەتىن، سىني تۇرعىدا ويلاۋىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءبىلىمدى جۇيەلەۋ
ساباقتىڭ ادىس-تاسىلدەرى: سالىستىرۋ، تالداۋ، جۇيەلەۋ
كورنەكى – قۇرالدارى: كومپيۋتەرلىك سلايدتار
ءپان ارالىق بايلانىس: ادەپ، تاريح
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن امانداسۋ؛
2. وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ؛
3. وقۋشى زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ؛
ءىى.ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
«اياز بي» ەرتەگىسى بويىنشا تۇسىنگەندەرىن سۇراپ، سۇراقتار قويۋ ارقىلى باعالانادى.
ءىىى. پىسىقتاۋ:
ا) ارالاسقان جوسپار – ەرتەگى ءا) بەرىلگەن ماقال-ماتەلدەردى
مازمۇنى بويىنشا جاسالعان جوسپار تاراۋلارىنا
جوسپاردى ءوز رەتىمەن قويىپ سايكەستەندىرۋ.
شىعۋ، داپتەرگە جازىپ الۋ؛ (اۋىزشا سايكەستەندىرۋ)
(ەرتەگىگە جوسپار جاساۋ)
1.جاماننىڭ جاقسى مەن جاماندى ەسىرگەن حان ەلدى ەرمەك ەتەر.
ايىرا ءبىلۋى.
2.جاماننىڭ سەرتكە بەرىك بولۋى. اششى مەن تۇششىنى تاتقان بىلەر.
3.جاماننىڭ بارساكەلمەسكە بارۋى اقىل – ەردىڭ قورعانى.
4.قۇستىڭ، ءشوپتىڭ، ادامنىڭ جامانىن كەدەيلىگىنە قاراما، كىسىلىگىنە قارا. تابۋعا حاننىڭ ۋازىرلەرىن جۇمساۋى.
5.حان تاعىنا وتىرعان جامان. سەرتكە بەرىك بول، دوسىڭا سەرىك بول.
6.حاننىڭ جاماندى ءۋازىر ەتۋى. ارسىز ادام جالا جاۋىپ ازدىرادى.
7.مەڭدىنىڭ جاماندى تاڭداۋى . جىگىتتى نامىس ولتىرەدى،...
8.قىرىق ءۋازىردىڭ حان مەن جاماندى ارازداستىرۋى. ەجەلگى دوس جاڭا دوستان ارتىق.
9.حان ءسوزىن شەشە الماعان ۋازىرلەردىڭ جامانعا كەلۋى. الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش.
10.حاننىڭ جاماندى ساعىنۋى. اقىلدى جەتەر مۇراتقا، اقىلسىز قالار ۇياتقا.
ب) تاريحي دەرەكتەر:
ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، دانالىعى ارقاسىندا مادان حاننىڭ بىرنەشە سىنىنان ءوتىپ،ءۋازىر بولعان، حاننىڭ تۇلپارىنىڭ سيىرعا، ءوزىنىڭ قارا حالىققا شاتىستىعىن ايىرىپ بەرگەن. شارتتى جۇمباعىن شەشىپ، باي قىزى مەڭدى سۇلۋعا ۇيلەنگەن، حاننىڭ كۇنشىل، اقىلسىز قىرىق ءۋازىرىن ولىمنەن قۇتقارعان. مادان مويىنداپ، حالىق قالاپ، حان ەتىپ كوتەرگەن - اياز بي كىم بولدى ەكەن؟
اياز بي جامان ۇلى (شامامەن 711-800 ج.ج.)
اياز بي جامانۇلى- قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ەلگە اتى ءماشھۇر بولعان، اتى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن اقىلگوي ابىز، شەشەن، ءبيى. ونىڭ ەسىمى بۇگىنگى ۇرپاققا «اياز بي» ەرتەگىسى مەن «اياز بي، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەيتىن قاناتتى ناقىل ءسوز ارقىلى ساقتالىپ جەتكەن. اياز ءبيدىڭ عۇمىرناماسى جونىندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر بار. مايقى بي ءمان بالاسىنىڭ شەجىرەسىن جازعان شاپىراشتى قازبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە دەيىن» («جالىن»، 1993 ج.) دەيتىن كىتابىندا اياز ءبيدىڭ جانە ونىڭ سەرىگى قۇمىرسقا باتىردى «مايقى بي داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، مايقى ءمان ۇلىنىڭ وڭ جاعىندا وتىراتىن سەنىمدى اقىلگوي بيلەر ەدى»، -دەپ جازادى. سوندا بۇل دەرەك بويىنشا اياز بي حيجرا جىل ساناۋىنان 711 جىلى بۇرىن تۋىپ، 800 جىلى دۇنيەدەن وتكەن، مايقى ءمان ۇلىنىڭ زامانداسى، تۇستاس بولىپ شىعادى. ال زەرتتەۋشى بالتاباي ادامباي ۇلىنىڭ «التىن ساندىق» اتتى (1989 ج.) كىتابىنداعى شاعىن مالىمەتتە اياز بي -حيۋا حاندىعى داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تاريحي ادام دەپ، ونى XI-XII عاسىرعا جاتقىزادى. ءبۇل-الى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.
اياز ءبيدىڭ قانداي بي بولعانى، ادامگەرشىلىك قادىر-قاسيەتى جونىندە قازاق ەنسيكلوپەدياسىندا بىلاي جازىلعان: «بۇرىنعى قويشى، كەدەي اياز ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، دانالىعى ارقاسىندا ءۋازىر بولادى. ول مادان حاننىڭ بىرنەشە سىنىنان وتەدى. وعان ءشوپ جامانى-قوعا، قۇس جامانى- ساۋىسقان ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. حاننىڭ تۇلپارىنىڭ سيىرعا، ءوزىنىڭ قارا حالىققا شاتىستىعىن ايىرادى. شارتتى جۇمباعىن شەشىپ، باي قىزى مەڭدى سۇلۋعا ۇيلەنەدى، حاننىڭ كۇنشىل، اقىلسىز قىرىق ءۋازىرىن ولىمنەن قۇتقارادى. ايازدىڭ دانالىعىن، دوستىققا ادالدىعىن، سەرتكە بەرىكتىگىن، قايىرىمدىلىعىن، ادىلدىگىن مادان مويىنداپ، حالىق قالاپ، ونى حان ەتىپ كوتەرەدى»
مايقى بي ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە اقىلدى، دانا، بي، شەشەندەردى، باتىر، بالگەر، كورىپكەل اۋليەلەردى كوپ جيناپ، ولارمەن اقىلداسىپ وتىرادى. مايقىنىڭ ءاندىر، ءمادى دەگەن اسپان الەمىن، جۇلدىزدار سىرىن بولجايتىن ءبىلىمپازدارى بولعان. ولار اسپانعا، جۇلدىزدارعا قاراپ، مال-شارۋا جايىن، ەگىنشىلىككە قولايلى مەرزىمدى كۇنى بۇرىن بولجاپ، حالىققا پايداسىن تيگىزەدى. ال اياز بي سياقتى دانا بيلەرىنە ءوزىنىڭ وڭ جاعىنان ورىن بەرەدى ەكەن. اياز ءبيدىڭ قۇمىرسقا دەگەن ءارى بي، ءارى باتىر جان سەرىگى بولىپتى. قايدا بارسا دا ەكەۋى جۇبىن جازباي جۇرەدى.ول ەكەۋى مايقى ءبيدىڭ سىلتەۋىمەن قازىلىق قۇرىپ، كوبىنەسە ەل مەن ەل اراسىنداعى ەلشىلىك، بىتىمگەرشىلىكپەن اينالىسادى. سوندىقتان دا مايقى بي اياز بي مەن قۇمىرسقاعا كوبىنەسە ارقا سۇيەپ، ولارعا سەنەدى.ول ەكەۋىمەن مايقى بي حالىق تاعدىرى، ەل جاعدايى، شارۋا قامى جونىندە ءجيى-جيى اقىلداسىپ، وي-پىكىر الىسىپ وتىرادى. كەيدە ءدال جاۋاپ ايتا الماي، شالىس باسقان زاماتتا ولارعا ەسكەرتۋ جاساپ تۇزەپ، باعىت بەرىپ جىبەرەدى ەكەن. ءبىر جولى ول ەكەۋى جارىسا سويلەپ، مايقىنىڭ الدىن كەس-كەستەي بەرىپتى، سوندا مايقى بي ولارعا بىلاي دەپتى:
بيلەر بۇگىن مايقىنىڭ الدىن كەسەسىڭ،
ەرتەڭ جۇرتتىڭ توبەسىن تەسەسىڭ.
مايقىنىڭ دا ايتاتىن كەبى بار،
ايتۋعا اۋزىنىڭ دا ەبى بار.
حان ءسوزىنىڭ قاشاندا ءبارى دۇرىس،
ءازىر سوزىمە بولما بۇرىس،
اقىلىم الجىعان جوق،
وندايدى بولجاعام جوق،
ورىنسىز اۋىز اشساڭ،
ەكى بي باسارسىڭ شوق.
اياز بي ءالىڭدى ءبىل،
قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل.
ەل اراسىندا «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەن ناقىل ءسوز سودان قالسا كەرەك.
تاريحي اڭىزدارعا قاراعاندا، اياز بي ارال تەڭىزى جاعاسىندا ءومىر سۇرگەن.ونىڭ تاريحي ادام ەكەندىگىن ارال تەڭىزىنەن 200 شاقىرىمداي جەردە تابىلعان «اياز» قالاسىنىڭ ورنى دا دالەلدەيدى. اڭىزدار بويىنشا اياز اۋەلى حانعا ءۋازىر، كەيىن ءوزى حان بولىپ ەل باسقارعان. اياز بيگە قاتىستى اڭىزدا اتالاتىن «بارساكەلمەس» دەگەن جەر ارال تەڭىزىندە ورنالاسقان.
ۆ) ۆەنن دياگرامماسى
اياز بي قىرىق ءۋازىر
گ) جامان مەن مەڭدى سۇلۋدىڭ وزگەلەردەن ەرەكشە قاسيەتتەرى (داپتەرگە جازۋ)
جامان-
مەڭدى-
ءىۇ. قورىتىندىلاۋ:
ا) ويلانايىق. ەرتەگى نەگە «اياز پاتشا» ەمەس «اياز بي» دەپ اتالعان؟
ءا) جاڭا سوزدەرمەن جۇمىس:
قانىن جۇكتەمەۋ – بىرەۋدىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولماۋ.
ءتاڭىرى جازسا – قۇداي قالاسا.
تەڭدىك تاۋىپ - ادىلدىك تاۋىپ.
ناشارلارعا – كەدەي، تۇرمىسى ناشار ادامدارعا.
ب) ساباعاتپەن تانىسۋ:
ەرتەگىلەر اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ كونە جانرىنا جاتادى. بۇلاردا كوبىنەسە ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن نەمەسە مۇلدە كەزدەسپەيتىن وقيعالار باياندالادى.
“اياز بي” ەرتەگىسى شىنشىل ەرتەگىگە جاتادى.شىنشىل ەرتەگىدە قيالدان تۋعان عاجايىپ كەيىپكەرلەر بولمايدى. شىنشىل ەرتەگى كەيىپكەرلەرى - كۇندەلىكتى ومىردەگى قاراپايىم ادامدار.ءومىردى تەرەڭ تانىپ بىلگەن ادامنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋدى ماقسات ەتەدى.
اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر الۋان سالاسى – اڭىز. اڭىز بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ اتىنا، ىس-ارەكەتىنە بايلانىستى تۋادى. كەيدە اڭىز اڭگىمەدە شىندىق وقيعا مەن قيال-عاجايىپ وقيعا ارالاس كەلىپ وتىرادى. اڭىز اڭگىمە كوبىنەسە تاريحتا بولعان ادامنىڭ باسىنا قۇرىلادى. ول ادام نە باتىر، نە ەل باسشىسى نەمەسە ءادىل بي، اقىل-پاراساتىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن بەدەلدى ادام بولۋى مۇمكىن.
ءۇ.ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
1. «اياز بي» ەرتەگىسىن وقۋ؛
2. مىنا تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە ءوز قيالىڭنان ەرتەگى جاز:
“بالا بي”
“عاجايىپ ادام”
“مەنىڭ دوسىمنىڭ باسىنان كەشكەندەرى”
ءۇى. باعالاۋ:
قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى كەنتى،
№46 ا.س.پۋشكين اتىنداعى مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپان ءمۇعالىمى رۇستەموۆا گۇلميرا
You Might Also Like
