InfoHub Logo

 

ەرتەدە ءومىرى وكىنىشپەن، وكسىكپەن ءوتىپ جاتقان ايداربەك اتتى كەدەي  بولىپتى. كەدەي  بولعاندا دا بايعۇستىڭ  ءومىر بويى تاباعى  مايلانباعان. تاقىمى اتقا تيمەي،  ناعىز  ءسىڭىرى  شىققان  كەدەي  بولسا  كەرەك.  جان  دەگەندە  جالعىز  جارى  قاتشادان  باسقا  ونىڭ قاراشا  ۇيىنە كىرىپ-شىعىپ، سىرلاسىپ مۇڭداساتىن دا  ەشكىمى بولماعان ەكەن. قىستىڭ  ۇزاق، جازدىڭ  قىسقا تۇندەرىندە: «قۇداي  ءبىزدى ومىردەن باز  كەشىپ،  ۇرپاقسىز  وتۋگە  جازعان  عوي، ايتپەسە...» – دەپ  ول  جارى  قاتشاعا  مۇڭ  شاعاتىن. مۇندايدا  قاتشا: «ولاي  دەمەڭىز،  وتاعاسى،  قۇداي  جازسا،  ءبىزدىڭ  وتباسىمىزدا دا  قۋانىشتى  كۇندەر  بولار. ءبىز دە  ەل  قاتارلى ءسابي  ءسۇيىپ، شاتتىققا  بولەنەرمىز»، –دەيتىن. 

تەك  سول  باقىت، شىركىن،  جىل  وتكەن  سايىن  بۇلاردان  جىراقتاپ  بارا  جاتقانداي كورىنەتىن. ءبىر كۇنى  ول  قولىنا  قارماعىن،  ساداعىن  الىپ، ءوزىن  سانداعان  جىلدار  بويى  اسىراپ  كەلە  جاتقان  اقكولگە  قاراي  اياڭداپ  كەلە  جاتتى.  ءساتى  تۇسسە،  بالىق اۋلاپ، قۇس اتىپ  قايتپاق.  كەنەت  ونىڭ  ويىن  الدەكىمنىڭ: «اي-دار-بەەك، اي-دار-بەەك!» – دەپ  شاقىرعان  داۋسى ءبولدى. ول اينالا  توڭىرەككە  ءجىتى  قۇلاق ءتۇرىپ، باجايلاي  كوز تاستادى. «مەن مۇندامىن، مەن  مۇندامىن»، – دەگەن داۋىس، قارسى الدىندا  ءوسىپ  تۇرعان  قالىڭ  قاراعاننىڭ اراسىنان شىعىپ جاتتى. ايداربەك  جۇگىرە باسىپ، قاراعاننىڭ اراسىندا تىرباڭداپ  جاتقان قىزىل شاقا  بۇركىتتىڭ  بالاپانىنا  كوزى  ءتۇستى. ءولدىم-تالدىم دەپ  ارەڭ الىپ  شىققان ايداربەك  بالاپاننىڭ  قاتتى  جاراقاتتانعانىن  بايقادى. 

– ايداربەك، –دەدى  ول  ادامشا  ءتىل  قاتىپ. – اناۋ شىڭنىڭ  باسىنداعىلار  مەنەن  كۇدەر ءۇزىپ، «مىنا تۇرعان  قارا  تاسقا  سوعىلىپ ءولسىن!» دەپ لاقتىرىپ جىبەردى. ال مەنى اللا ساقتاعان بولار. تاسقا سوعىلماي وسى  اراعا توپ ەتە ءتۇسىپ، ءتىرى  قالدىم.  سەن مەنى  الىپ  كەتىپ،  جارامدى  ەمدەپ  جازىپ،  امان  الىپ  قالساڭ،  مەندە  ءبىر  كادەڭە جارارمىن. ال قالدىرىپ  كەتسەڭ... ءبىر  سوزبەن،  مەنىڭ  تاعدىرىم  سەنىڭ قولىڭدا.

بالاپاننىڭ  وسى  ءسوزى  جان-دۇنيەسى  ىزگىلىككە، مەيىرىمگە تولى، كىمگە دە  بولسىن  كومەكتەسۋگە  ءازىر  تۇراتىن ايداربەكتىڭ  جۇرەگىن قاتتى تەبىرەنتكەن ەدى. « و، نە  دەگەنىڭ؟!» –  دەپ ونى شاپانىنا وراپ، ۇيىنە  الىپ  كەلدى. قولى  ەمسەك  ەدى. جارالى  بالاپاندى  از  كۇندە-اق  ەمدەپ  جازدى. ول  بىرتە-بىرتە  كۇي  الىپ، تەمىر  قاناتتانا  باستادى. ءۇي  ىشىندەگىلەر  ونىڭ  ايبات  شەگىپ، ساڭقىلداعان داۋسىنا، قانات قاققاندا قىرىق  جاماۋ كيىز  ءۇيدى  كوتەرىپ  كەتەردەي  قۋاتىنا  ءتانتى ەدى. كوڭىلدەرى  بالاپانعا  اۋعان كەمپىر مەن شال  جالعىز-جارىم  كۇن  كەشىپ جاتقان  تىرلىكتەرىن دە، ءتىپتى  بالالارىنىڭ  جوقتىعىن دا ەستەرىنەن شىعارعانداي ەدى.

كۇندەردىڭ  كۇنىندە  سىرتتان  الدەكىمنىڭ: «ۇيدە كىم بار؟» – دەپ اكىرەڭدەگەن  داۋسى ەستىلدى. ۇيدەن  اتا  شىققان ايداربەك پەن قاتشا  وزدەرىن باياعىدا  اۋىلدان تەنتىرەتىپ  قۋىپ جىبەرگەن بىرتىق بايدى،  ونىڭ جاندايشاپتارىن بىردەن تانىدى. ولار دا بۇلاردى  تانىپ: «ءوي، سەندەر ولگەن جوق پا  ەدىڭدەر؟ بايەكەڭ سەندەردى «قاسقىر تالاعان قويلارىنىڭ قۇرباندىعى بولسىن، ءار سايدا سۇيەكتەرى شاشىلىپ قالسىن» دەپ تەنتىرەتىپ جىبەرگەنى قايدا، ۇياتسىز نەمەلەر؟ ءتىپتى كەيبىرى قامشى ءۇيىرىپ، قاندارىن  سول ارادا شاشپاق  بولعان.

– ءجا، – دەدى باي، – بۇلاردىڭ جازاسىن قايتار  جولدا  بەرەرمىز. ال ءقازىر  جولدان  قالمايىق، – دەپ  اتىن  تەبىنگەن. يىندەرىنە  سۋ كەتىپ  وتىرعان  قوس  مۇڭلىققا  تۇعىردا   تۇرعان  بالا قىران:

– اعا، بۇگىن  كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن اشىپ تاستارسىز. مەنىڭ  كوككە  كوتەرىلۋىم  كەرەك.  مەن كوككە كوتەرىلسەم، باي جانە ونىڭ جاندايشاپتارى سىزدەرگە  تۇك تە  ىستەي  المايدى.

سول ءتۇنى ول اشىق قالعان تۇندىكتەن ۇشىپ شىعىپ، جۇلدىزى جامىراعان كوك اسپانعا نايزاداي شانشىلىپ قانات قاقتى. ۇشقان سايىن ونە بويى جەڭىلدەپ، جۇرەگىن الدەبىر بەلگىسىز شاتتىق مەڭدەدى. ءبىر مەزگىلدە ونىڭ ەسىنە ءوزىن ولىمگە بايلاعان شىڭ باسىنداعىلار ساپ ەتە ءتۇستى. سولارعا ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەندىگىن ايگىلەپ، ولاردىڭ مۇنى كورگەندە قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن بىلگىسى كەلگەن. ەندى ول شىڭعا قاراي بەت بۇرعان. كەنەت ونىڭ قۇلاعىنا جۇرەك قىلىن شەرتەردەي مەيىرىمگە تولى ايەل داۋسى كەلگەن: «تەكتى قىران كەكشىل بولمايدى. وزگەلەردىڭ قاتەلىگىن، قياناتىن كەشىرە بىلمەسەڭ، سەن قالاي قىران بولماقسىڭ؟». ءتاڭىرىم-اۋ، مىناۋ سونداعى مەنى ايداربەكپەن تابىستىرعان جارىق دۇنيەدەي جالعىز قامقورىمنىڭ داۋسى عوي، – دەپ ويلاعان.  ول:

– دۇرىس ايتاسىز، اپا. تەك مەن قايدا بارارىمدى بىلمەي دال بولىپ تۇرعانىم.

– سەن باسقانى قويا تۇرىپ، ايداربەككە بەرگەن ۋادەڭدى ورىنداۋ قامىنا كىرىس. ۋادە – قۇداي اتى ەكەنىن ۇمىتپا، التىنىم!

– اپا، قالاي ىستەسەم ەكەن؟

– ول ءۇشىن سەن قىران بابادان باتا الۋىڭ كەرەك.

– مەن ونى قايدان ىزدەپ تابامىن؟

– مىنا توبەڭدە ءتونىپ تۇرعان اسپان ەل اۋزىندا جەتى راحات كوك دەپ اتالادى. سونىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا قىران بابانىڭ مۇز سارايى بار. ول سوندا وتىرادى. وعان قىراننىڭ قىرانى عانا ۇشىپ بارادى. تالايلاردىڭ تاۋى شاعىلىپ، قاناتى قايىرىلعان، – دەپ تەرەڭ كۇرسىندى. – ال سەن تاۋەكەل ەتۋىڭە تۋرا كەلەدى.

– ارينە، اپا. تەك ءسىز ماعان سوعان بارار جولدى سىلتەڭىزشى.

– توقتاماي، تالماي ۇشۋىڭا تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن قويىلاتىن ءۇش تالاپ بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – سەرگەكتىك، ەكىنشىسى– قىراعىلىق، ءۇشىنشىسى – وجەتتىك. وسى ايتقاندار ەسىڭدە بولسىن. وسى ءۇش كەدەرگىدەن وتەردە جانە مۇز سارايعا كىرەردە «قىران بابا، ءوزىڭ قولداي گور!» دەۋدى ۇمىتپا. ال ەندى جولىڭ بولسىن!

بالا قىران از ۇشتى ما، كوپ ۇشتى ما ءبىر تۇستا تاعى دا تانىس داۋىس قۇلاعىنا كەلگەن: «سەن كوپ جۇلدىزداردىڭ اراسىندا جارىق جۇلدىزدى كورىپ تۇرسىڭ با؟ نەگىزگى باعىتىڭ سول، سودان ايرىلىپ قالماۋعا تىرىس». سول ءسات بۇل كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەنە بەرگەن. «قىران بابا، ءوزىڭ قولداي گور!»، – دەۋى مۇڭ ەكەن جاڭا عانا جامىراپ تۇرعان جۇلدىزداردى جەر جۇتقانداي ەدى. ەڭ قيىنى قارسىدان سوققان الاپات جەل سان رەت اۋدارىپ تاستاي جازداسا، تىنىمسىز جارقىلداعان نايزاعاي كوزىن قارىقتىرعان. كەيدە جارىق جۇلدىز قالىڭ بۇلتتان كورىنبەي كەتەتىن.

اقىرى، جارىق جۇلدىزدىڭ قاسىنان سامعاپ وتە بەرگەن. سول ءسات تانىس داۋىس قۇلاعىنا كەلگەن: «قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان مۇز تاۋلاردى كورىپ تۇرسىڭ با؟ ساعان سولاردىڭ اراسىنان وتۋگە تۋرا كەلەدى. باتىل بول!». ول سۇمەكتەپ جاۋعان جاڭبىردىڭ اراسىندا ۇشىپ كەلە جاتىپ اراگىدىك قاس قاعىم ساتكە بولسىن مۇز تاۋلاردىڭ اراسىندا جىك پايدا بولاتىنىن بايقاعان. جاۋعان جاڭبىر قاناتتارىنا قالىڭ مۇز بوپ قاتىپ، ۇشۋ بارعان سايىن قيىنداي ءتۇستى. سوعان قاراماستان ول جىلدامدىعىن ەسەلەي ءتۇستى. مۇز تاۋلارعا جاقىنداعان تۇستا قىران: «قىران بابا، ءوزىڭ قولداي گور!»، – دەپ مۇز تاۋلاردىڭ اراسىندا پايدا بولعان ينەنىڭ جاسۋىنداي جىككە قاراي باتىل ۇشقان.

سول كەزدە مۇز تاۋلار قاق ايرىلىپ، الدىنان الاۋلاي جانعان قىزىل شوق كورىندى. تاعى دا تانىس داۋىس: «ساعان وسى قىزىل شوقتى جارىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى». بالا قىران سوڭعى كۇشىن سارقا سامعاي قانات قاقتى. قىزىل شوقتىڭ ورتاسىنا ەنە بەرگەن تۇستا تاعى دا: «قىران بابا، ءوزىڭ قولداي گور!»، – دەدى ساڭق ەتىپ. سول مەزەتتە جاڭا عانا بەت شارپىپ تۇرعان قىزىل شوقتىڭ قىزۋى ءسال باسىلعانداي ەدى. وسىنىڭ ءوزى بالا قىراننىڭ سارقىلا باستاعان كۇشىن ەسەلەي ارتتىرعان. الدا – مۇز سارايى. تاعى دا تانىس داۋىس: «سەن ەندى مۇز سارايىنىڭ الدىنا قونىپ، «قىران بابا، ءوزىڭىزدى ىزدەپ، ءبىر كەزدە ءوزىڭىز تۇلەپ ۇشقان قىردان سىزگە ارنايى سالەم بەرە كەلدىم» دەپ دىبىستا. ەشتەڭەگە نازار اۋدارما، ارتىق اۋىز سويلەمە»، – دەگەن. بالا قىران سولاي ىستەدى. تاقتا وتىرعان بابا قىران بۇعان سۇيسىنە كوز سالىپ: «ادال مەن ارامدى، دوس پەن قاستى اجىراتا ءبىل. كەمەل بول، كەڭ بول»، – دەپ باتا بەرگەن. بۇل ەسىك كوزىنە جاقىنداعان تۇستا: «دوسىڭا قاستىق جاساعىسى كەلگەندەر ءقازىر مەنىڭ امىرىممەن اداسىپ ءجۇر. ءوزىڭ امان-ساۋ ورالعان سوڭ، «اداسقاننىڭ الدىن ءجون، ارتى سوقپاق» دەپ ولاردى قايتارارسىڭ، جولىڭ بولسىن!» – دەگەن ەدى.

اقىرى، ول جەرگە قايتىپ ورالدى. ونى قارسى العان بۇركىت اپا بيىك قارا اعاشقا قوندىردى. دەم الىپ، وزىنە-وزى كەلگەن ساتتە، ونىڭ ەسىنە قىران بابا ايتقان «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق» دەگەن ءسوزدى قايتالاۋى مۇڭ ەكەن كوپ كۇتتىرمەي، بايدىڭ دا قاراسى كورىندى.

باي قاسىنداعى نوكەرلەرگە: «شال مەن كەمپىردى انا شىڭنان لاقتىرىڭدار!» – دەدى. ايداربەك: «قۇرعىر-اي، قۇرعىر-اي!»، – دەپ ايعايلاي جونەلدى. ءدال سول مەزەتتە اسپاندا الاۋلاپ جانعان قىزىل شوق پايدا بولىپ، جەر-دۇنيە قىزىل شوققا ورانعانداي كورىندى. مۇنى كورگەن بايدىڭ ادامدارى جەر باۋىرلاپ جاتا  كەتىپ: «اللا،   ءوزىڭ  ساقتاي  گور!» – دەپ جالىنىپ-جالبارىنۋمەن بولدى. ال ات ۇستىندە تۇرعان بايدى الدەنە ات-ماتىمەن كوتەرىپ الىپ، شىڭعا قاراي ۇشا جونەلدى. باي: «ايداربەكجان، مەنەن  ءبىر اعاتتىق ءوتتى، بالا-شاعام بار ەدى، – دەپ كوز جاسىن كولدەتە باستاعان. بايدىڭ « بالا- شاعام» دەگەن ءسوزى كوڭىلىن بوساتقان ايداربەك: « قىرانىم، كەشىرىم ەتەيىك»، – دەگەن ساتتە-اق باي ات-ماتىمەن جەرگە توپ ەتە ءتۇستى.

بالا قىران وزىنە پانا بولعان ايداربەكتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ  شاڭىراعىنا  بارىپ  قوندى.  مۇنى  كورگەن باي مەن ونىڭ جانىنداعىلاردىڭ ۇرەيلەرىنىڭ  ۇشقاندىقتارى سونشالىق –  بىرىمەن-بىرى جارىسا ايداربەككە ەندىگارى قاستىق ويلاماۋعا  انت-سۋ ءىشىستى. كيەلى بالا قىراننىڭ ايتقان العىسى ايداربەككە قۇت بوپ دارىپ، بىرەر جىلدان سوڭ شاڭىراعىندا شاتتىققا بولەگەن ءسابي داۋسى  ەستىلىپ، اڭساعان  ارماندارىنا جەتسە كەرەك.

سۇلەيمەن بايازيتوۆ

 

 

 

---