InfoHub Logo

ماقساتى:  باعدارلى-بەيىندى سىنىپتارداعى وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەرىن قولدانۋ.

 

مىندەتى:

— مەكتەپتەگى باعدارلى وقىتۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن جاساۋ؛

— دەڭگەيلىك جانە ءداستۇرلى ساباق اراسىنداعى ساباقتاستىق پەن ارتىقشىلىقتار تۋرالى زەردەلەۋ؛

—كاسىبي ساۋاتتىلىق  داعدىسىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىنا باعىت الۋ.

وقۋشىلار شىعارماشىلىعىن تەك ون ءبىر جىل بويى مەكتەپتە وقىعاندا ايتقاندى ورىنداتۋ مەن ەستە ساقتاۋ ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولمايدى. ول تەك بالالاردى ۇنەمى شىعارماشىلىق تۇرعىداعى جۇمىستارعا تارتۋمەن، بىرتە-بىرتە كۇردەلەنە تۇسەتىن تاپسىرمالار مەن شەشۋىن تابا الاتىن مىندەتتەر جۇكتەۋ ارقىلى بولادى. تاپسىرما بارلىق جاعدايدا شىعارماشىل ويلاۋدى دامىتا بەرمەيدى. بەرىلگەن تاپسىرمانىڭ جاۋابى ءمۇعالىمنىڭ، نە وقۋلىق اۆتورى بەرگەن دايىن ۇلگىمەن شەشىلسە، وقۋشىدان وزىندىك شىعارماشىلىق تالاپ ەتە المايدى. وسى كەزدە ونىڭ ارەكەتى ەسكە ءتۇسىرۋ سيپاتىندا بولادى. شەشۋ جولىن وزدەرى تاۋىپ، ويلاۋ ارەكەتى ءوز بەتىمەن بولسا عانا شىعارماشىلىقتىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولادى.

وقۋشىلاردىڭ قابىلەتتەرى ءار ءتۇرلى ارەكەتتە داميدى. بىرىنشىدەن كەز-كەلگەن بالا وقۋ ارەكەتىندە ادامزات بالاسىنىڭ وسى كەزگە دەيىنگى جيناقتالعان تاجىريبەسىن مەڭگەرسە، ەكىنشىدەن وقۋشى شىعارماشىلىق ارەكەتتەر ورىنداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن دامىتادى. وقۋ ارەكەتىنەن شىعارماشىلىقتىڭ ايىرماشىلىعى – وقۋشىلاردىڭ ءوزىن-وزى قالىپتاستىرۋىنا كومەكتەسەدى. بالا ءوز يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاڭا تاسىلدەردى ىزدەيدى. پروبلەمانى وزىنشە، جاڭاشا شەشۋگە تالپىنىس جاسايدى. ستۋدەنتتىڭ بويىنداعى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن اشۋدىڭ جانە قالىپتاستىرۋدىڭ كوپ ءتاسىلى بار. تاربيە ساعاتىندا وسى كوپ ءتاسىلدى پايدالانىپ وقۋشىلار شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋدىڭ مۇمكىندىگى مول. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ كەلەسى مىندەتىمىز، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن قالىپتاستىرۋدا قۇندىلىق باعدارى، بىرىككەن ءىس-قيمىلدارى جانە ۇيلەسىمدى قۇرىلىمدار ارقىلى قۇزىرەتتى تۇعىرلاردىڭ ناتيجەگە باعىتتالۋى مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرامىز.

تۇلعالىق-باعدارلىق تۇعىر ادامنىڭ تۇلعا  رەتىندە الەۋمەتتىك، ارەكەتتىلىك جانە شىعارماشىلىق ءمانى تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرادى. ول تۇلعانى تاريحي-قوعامدىق دامۋ ناتيجەسى جانە مادەنيەت  جارشىسى رەتىندە  تانيدى. تۇلعاعا-باعدارلانعان تۇعىردىڭ ناتيجەگە باعىتتالۋى ءۇش ءتۇرلى قۇرامداس بولىكتەرىن اجىراتىپ كورسەتۋگە بولادى:

بىرىنشىدەن: دارالىق – ادامنىڭ جانە توپتىڭ وزىنە ءتان قايتالانباۋشىلىعى، باسقالاردان اجىراتىلاتىن ەرەكشە سيپاتتاردىڭ جيىنتىعى؛

تۇلعا – ادامنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزىن سيپاتتاۋشى جانە ينديۆيد قاسيەتتەرىنىڭ جيىنى رەتىندە كورىنەتىن، ۇنەمى وزگەرىس ۇستىندەگى جۇيەلى ساپا؛

ءوزىن-وزى وزەكتەندىرۋشى تۇلعا — وزىمەن-وزى بولۋ ىنتاسىن بەلسەندى جانە ساپالى جۇزەگە اسىرۋشى ادام؛

«مەن» تۇجىرىمداماسى – ادامنىڭ سەزىنەتىن، مازاسىزداناتىن، سونىڭ نەگىزىندە ءوزىنىڭ ءومىر جولى، باسقا ادامدارمەن ءوزارا بايلانىسى، وزىنە جانە ورتاعا قاتىناسى سالىناتىن ءوزى تۋرالى جۇيە؛

پەداگوگيكالىق قولداۋ – دارا ماسەلەلەردى شەشۋدەگى پەداگوگتاردىڭ وقۋشىلارعا دەنە ءبىتىمى جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جەدەل كومەك بەرۋدەگى پەداگوگيكالىق قىزمەتى.

ەكىنشىدەن، تۇلعاعا باعدارلانعان تۇعىر تومەندەگىدەي ۇستانىمداردان قۇرالادى:

— ءوزىن-وزى وزەكتەندىرۋ ۇستانىمى؛

— دارالىق ۇستانىمى؛

— سۋبەكتىلىك ۇستانىم؛

— تاڭداۋ ۇستانىمى؛

— شىعارماشىلىق جانە جەتىستىك ۇستانىمى؛

— سەنىم جانە قولداۋ ۇستانىمى.

ۇشىنشىدەن، يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ديداكتيكالىق ادىستەمەلەر رەتىندە قولدانۋ.

پراكتيكالىق جانە تانىمدىق تۇعىرلاردىڭ اراسىنداعى تەتىك اكسيولوگيالىق (قۇندىلىق) تۇعىر دەپ اتالادى . اكسيولوگيالىق تۇعىر بويىنشا جازىلعان جانە قورعالعان زەرتتەۋلەر نىسانى – قۇندىلىقتىڭ ءمانى مەن تابيعاتى، ولاردىڭ گەنەزيسى مەن توپتاماسى، ادام مەن قوعام ومىرىندەگى ورنى مەن ءرولى، قۇندىلىقتار يەرارحياسى، قۇندىلىقتار كولەمىندەگى باعدارلار سياقتى سۇراقتار بولىپ تابىلادى.

— وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ قاعيدالارىن وزگەرتۋ؛

— ءبىلىم، بىلىكتى، داعدىنى ەنجار «الۋشى» ءرولىن تانىمدىق پروسەستىڭ بەلسەندى سۋبەكتىسىنە وزگەرتۋ؛

— ناتيجەلەرگە باعدارلانعان جۇيە قۇرۋ؛

— وقۋشىنىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ؛

— پراكتيكادا پايدالاناتىن ءبىلىم بەرۋ؛

— تانىمنىڭ عىلىمي تاسىلدەرىنە باۋلۋ؛

— وقۋشىنى جەكە تۇلعا جانە قىزمەت سۋبەكتىسى رەتىندە قالىپتاستىرۋ؛

— ومىرلىك قۇندى باعدارلار قالىپتاستىرۋ؛

— بەيىنالدى دايارلىقتى قامتاماسىز ەتۋ؛

— بەيىندى جانە كاسىپكە باعىتتالعان جۇيەدە وقىتۋ؛

— ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن باعالاۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن جاساۋ؛

— بازالىق قۇزىرەت تۇرىندەگى ناتيجەگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق ماقساتتار جۇيەسىن جاساۋ جانە ونىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ .

قۇزىرەتتىلىك تۇعىر – ءبىلىم بەرۋ پروسەسىن ۇيىمداستىرۋ، ول سۋبەكتىنىڭ ىس-ارەكەتى ارقىلى (وقۋ، تانىم، ويىن جانە ت.ب) ءوزىن-وزى جۇزەگە اسىرۋ قۇقىعىنا، قۇزىرەتتىلىكتى مەڭگەرۋگە جانە پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن.

ناتيجەگە باعدارلانعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن كۇتىلەتىن ناتيجە – قۇزىرلى تۇلەك، ياعني، قۇزىرلىلىق تۇلەكتىڭ ناتيجەلىگىن، تيىمدىلىگىن ايقىنداۋشى كريتەرييى ءرولىن اتقارادى.

ناتيجەگە باعىتتالعان وقىتۋ – سوڭعى ناتيجەلەر، بىلىكتىلىكتەر. سوڭعى ناتيجەلەر مەكتەپتەن جانە جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىنگى ءومىر ءۇشىن ماڭىزدى ءبىلىم، شەبەرلىكتەر جانە باعدارلاردى بىلدىرەدى. ولاردى شارتتى تۇردە جۇيەلەپ كورسەك، تومەندەگىدەي بىلىكتىلىكتەر ءتىزىمىن قۇرا الامىز:

• قارىم-قاتىناسقا تۇسە ءبىلۋ قابىلەتتىلىكتەرى (وقۋ، جازۋ، سويلەي الۋ، تىڭداي الۋ جانە ساناي الۋ داعدىلارى)؛
• الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارعا بەيىمدىلىك؛
• تالداۋ جاساي الۋ قابىلەتتەرى؛
• پروبلەمالاردى شەشە الۋ؛
• قۇندىلىقتار تۋرالى وزىندىك پىكىر ءبىلدىرىپ شەشىم شىعارا ءبىلۋ داعدىلارى؛
• شىعارماشىلىق شەبەرلىكتەردى يگەرۋ جانە وزگەلەردىڭ شىعارماشىلىعىن قابىلداي ءبىلۋ داعدىلارى؛
• ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك؛
• قورشاعان الەم ومىرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن ارالاسۋ؛
• رۋحاني، زاتتىق قۇندىلىقتاردى جاساي الۋ جانە ساقتاي ءبىلۋ داعدىلارى؛
• ءىلىمنىڭ قۇرالى رەتىندەگى تەحنولوگيالاردى قولدانا الۋ داعدىلارى؛
• ءومىرى مەن كارەراسىن جوسپارلاي الۋ داعدىلارى.

قازاقستاندىق عالىمدار (ن.ن.نۇراحمەتوۆ، ع.ز.بايجاساروۆا، م.ج.جادرينا، ا.ق.قۇسايىنوۆ، ا.ا.جايتاپوۆا، س.د.مۇقانوۆا، ك.ج.قوجاحمەتوۆا، ت.ب.) كۇتىلەتىن سوڭعى ناتيجە وقۋشىنىڭ جەكە پاندەر بويىنشا الاتىن ءبىلىمى ەمەس، ولاردى پايدالانۋ ارقىلى قالىپتاسىپ دامىتىلاتىن ومىرشەڭ داعدىلار، قۇزىرلىلىقتار بولىپ تابىلادى دەپ تۇجىرىمدايدى.

بولاشاقتاعى ناتيجەگە باعدارلانعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جاعدايىنداعى كۇتىلەتىن ناتيجە ادامنىڭ ءوزى بولعاندىقتان، (ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەست) ۇبت تۇلەكتىڭ قوعامداعى ورنىن قانشالىقتى تابا الاتىندىعىن ايقىنداۋعا كۇشى جەتەدى دەپ ايتۋ، قيىندىق تۋعىزادى. وقۋشىنىڭ ءبىلىمىنىڭ قانشالىقتى ناتيجەلى ەكەندىگىن ءبىر جاقتى تەكسەرۋگە ارنالعان ۇلتتىق دەڭگەيدەگى قۇرالداردىڭ  بۇگىنگى مازمۇنى وقۋشىنىڭ قۇزىرلىلىعىن انىقتاۋعا، باعالاۋعا جارامسىز ەكەندىگى ايتىلىپ ءجۇر. پەداگوگيكا عىلىمىندا قۇزىرەتتىلىك تۇعىر نەگىزىندە تۇلعا يگەرۋگە ءتيىستى تانىم، تاجىريبە، ارەكەت تاسىلدەرىنەن باسقا قۇزىرەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالادى.

دامۋ دا، ءبىلىم دە ەشبىر ادامعا قولدان بەرىلە سالمايدى. كىمدە كىم وعان قول جەتكىزگىسى كەلسە ارەكەت ەتۋى، كۇش سالۋى قاجەت. بۇل تۇرعىدان العاندا كەز كەلگەن ءبىلىم-ول ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋ. شىعارماشىلىق الەۋەتتىڭ دامۋى ءوز ءبىلىمىن كوتەرۋگە نەگىز بولادى. ءمۇعالىم شىعارماشىلىق الەۋەتىن دامىتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ قۇزىرەتتىلىك اياسىن كەڭىتەدى. كاسىبي قۇزىرەتتىلىك ماماننىڭ الەۋمەتتەگى ءدال وسى ۋاقىتتاعى قابىلدانعان ستاندارتتار مەن نورمالارعا سايكەس ءوزىنىڭ كاسىبي پەداگوگيكالىق قىزمەتىن اتقارۋعا دايىندىعى مەن قابىلەتىن انىقتايتىن كاسىبي بىلىمدەر جيىنتىعى نەمەسە جەكەلىك-كاسىبي سيپاتتاما. كاسىبي قۇزىرەتتى ەڭبەك دەپ ءمۇعالىمنىڭ پەداگوگيكالىق ارەكەتتى وتە جوعارى دەڭگەيدە اتقارا الۋى، پەدوگوگيكالىق قارىم-قاتىناسقا تۇسە الۋى ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ بىلىمدىلىك جانە تاربيەلىك دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋى دەپ سانايمىن.

كاسىبي قۇزىرەتتىلىك ءبىر نارسە جايلى بەدەلدى وي، كەسىمدى پىكىر بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىلىمدىلەردىڭ سيپاتتاماسى رەتىندە قاراستىرىلادى.

قۇزىرەتتىلىكتىڭ جۇيە رەتىندەگى قۇرىلىمدىق كومپونەنتەرىنە؛

—        رەفلەكسيۆتىك — ءوزىن-وزى باعالاۋ، باقىلاۋ

—        جوبالاۋشىلىق — ءوزىن-وزى وزگەرتۋ ارەكەتىن جوسپارلاۋ

—        ءوزارا كومۋنيكاتيفتىلىك – ىشكى ديالوگ

—        ۇيىمداستىرۋشىلىق – ىشكى رەسۋرستارىن ءوزىن دامىتۋ ءۇشىن اشا الۋى

—        پروگنوستيكالىق — ءوزىنىڭ دامۋ ساتتەرىنە سۇيسىنۋگە قابىلەتتىلىك جاتادى.

سونىمەن اۋتوپسيحولوگيالىق قۇزىرەتتىلىك-تۇلعانىڭ ءوز بىلىمدىلىگىن ءوزى تانىپ، باعالاپ، باقىلاپ، دامىتۋعا باعىتتاۋى، مۇنىڭ ناتيجەسىندە شىعارماشىلىق الەۋەتتىڭ دامۋى جەدەلدەيدى دەپ ەسەتەۋگە بولادى.

رەفلەكسيفتى قۇزىرەتتىلىك-شىعارماشىلىق ارەكەتتى جوعارىلاتاتىن كاسىبي-تۇلعالىق دامۋدى جەدەلدەتەتىن رەفلەكسيفتىك ۇردىستەردە كورىنەتىن تۇلعانىڭ كاسىبي ساپاسى. ول ماماننىڭ ءوز تاجىريبەسىن تالداۋ ارقىلى دامۋدى ىنتالاندىراتىن جاڭا كاسىبي ەتولوندار مەن ستاندارتتاردى بەلگىلەۋدەگى ءرولىن ارتتىرادى.

رەفلەكسيالىق قابىلەتتەرى دامىعان مۇعالىمدە وعان دەگەن تۇراقتى قاجەتتىلىك سەزىلىپ تۇرادى. كەز كەلگەن ءىستى ول وزىنە ءوزى سۇراق بەرۋدەن باستايتىنداي دارەجەگە جەتەدى. بۇل ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتكە قوسىلۋىنىڭ قۇرالدارىنىڭ ءبىرى-ودان وزىنە قاتىستى بەلسەندى پوزيسيانى تاڭداۋدى تالاپ ەتەتىن رەفلەكسيالىق وزىندىك دياگنوستيكا جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءمۇعالىمنىڭ بەلگىلى ءبىر پەداگوگيكالىق ماسەلەلەر تۋرالى بارلىق اقپاراتتى جيناقتاي الۋى، ونىڭ ءتيىمدىسىن تاڭداي ءبىلۋى، ناقتى جاعدايدى شەشۋگە بايلانىستى وعان وزىندىك قولتاڭبامەن وزگەرىستەر ەنگىزە الۋ، وسىلايشا ماسەلەنى شەشۋدىڭ وزىندىك جولىن تابا ءبىلۋ سىني ويلاۋ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى. بۇل جاعدايدا سونىمەن بىرگە تاپقىرلىق پەن ونەرتاپقىشتىق سياقتى ساپالار قاتار دامۋعا مۇمكىندىك الادى.

شىعارماشىلىق الەۋەتى دامىعان ءمۇعالىم ءۇشىن ءبىلىم مازمۇنىن، ءار وقۋشىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن، وقۋشىلار ۇجىمىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن، سوعان سايكەس وقۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ فورمالارى مەن تاكتيكالارى جايلى اقپاراتتاردى ەسىندە ۇستاۋ قاجەت. سونىمەن قاتار ولاردى دەر كەزىندە ەسكە ءتۇسىرىپ قاجەتىنە جاراتا الۋ ونىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

كەز كەلگەن جاڭالىق ەڭ الدىمەن ادامنىڭ قيالىندا پايدا بولاتىندىقتان شىعارماشىلىق الەۋەتتىڭ قۇرامداس بولىگىنىڭ ءبىرى – فانتازيا. بۇعان دەيىن بەلگىلى فاكتىلەرگە قاتىستى جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان ونىڭ كوركەمدىك جانە عىلىمي-تانىمدىق قۇندىلىعى وراسان زور. قيالداۋدان تۋىنداعان شىعارماشىلىق بەلسەندىلىك ەداۋىر شامادا ىشكى نيەتتەرگە، جەكەلەي  دارىندىلىققا جانە ادامنىڭ قىزمەتى ۇردىسىندە قالىپتاساتىن دارالىق تاجىريبەسىنە بايلانىستى. فانتازيا ارقىلى ادامنىڭ ەسىندە ساقتالعان قابىلداۋ، ەلەس بەينەلەرى قايتادان وڭدەلىپ، سۇرىپتالىپ، جاڭارتىلىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە ميدا جاڭا بەينەلەر جاسالادى.

فانتازيا-پەداگوگيكالىق اكتىنىڭ قۇرامداس بولىگى. ول جاڭا جوسپارلار، باعدارلامالار، تەحنولوگيالار، ت.ب. جاساۋدا، ونى جۇزەگە اسىرۋدا ىسكە قوسىلادى. ناتيجەنىڭ قولداي بولاتىنىن بولجاۋ، بۇرىنعى ەلەس-بەينەلەردى وزگەرتىپ بىر-بىرىنە قوسىپ، قايتادان بەينەلەۋ ارقىلى، وقىتۋدا جاڭا جولدار تابۋعا كومەكتەسەدى. فانتازيا ارقىلى كورنەكتى اقىن، پەداگوگ، پسيحولوگ ماعجان  جۇمابايەۆ «مىلقاۋ ومىرگە ءۇن، ساقاۋ ومىرگە ءتىل بەرەتىن»، جوقتى بار، ار باردى گۇلدى، كورىكتى قىلاتىن، ءبىزدى اسىعا اياق باستىرىپ تاڭىرمەن تىلدەستىرەتىن سول فانتازيا» — دەگەن. شىعارماشىلىق ارەكەت جوعارى الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەردەن تۋاتىندىقتان ونىڭ ناتيجەسىنە قاراي قاناعاتتانۋ نەمەسە قاناعاتتانباۋ رەاكسيالارىن باستان وتكىزەدى. بۇل ەموسيامەن تىعىز بايلانىستى. ەموسيا – تولعانۋ، سەزىم، كوڭىل-كۇي دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەموسيانىڭ جوعارى ءتۇرى ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ ءونىمدى بولۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ەموسياسىز، سەزىمسىز ىزدەنۋشىلىك بولمايدى.

جاقسىلىق اشۋ وزدىگىنەن كەلە سالمايدى، وعان الدىن-الا جاسالعان قاجىرلى ەڭبەك قۇلشىندىرادى دەسەك، ءدال سول ءساتتى شابىتتى شاق دەپ سيپاتتاۋعا بولادى. شابىت – ادامنىڭ رۋحاني كۇشتەرىنىڭ شيرىعىپ ورلەۋى، شىعارماشىلىق تولعانىسى. شابىت جاڭا تۋىندىنىڭ پايدا بولۋىنا، باستايدى. ول ادامنىڭ جوعارى بەلسەندىلىگىنەن، ارەكەتتىڭ ونىمدىلىگىمەن، شىعارماشىلىقتىڭ شاتتىعىن سەزىنۋمەن «قۇشتارلىق» پەن ەموسيالىق ويعا شولۋمەن ۇشتاسادى. شىعارماشىلىق ءۇردىستىڭ سانادان تىس ءتارىزدى بولىپ كورىنۋى شىعارماشىلىقتىڭ ءوزىنىڭ بارىنشا سانالىعىنىڭ ناتيجەسى، سانانىڭ ەرەكشە ايقىندىلىعىنىڭ، ويلار مەن بەينەلەردىڭ وزىنشە ءبىر ۇلگىدە لىقسي كەلىپ، ايشىقتانا كورىنۋىنىڭ، ەستىڭ، زەيىننىڭ، يدەيانى ورىنداۋعا باعىتتالعان قۇلشىنىس پەن ەرىك-جىگەردىڭ جەمىسى. شابىتتى شاقتارىندا ادام بويىنداعى بار كۇش جىگەرمەن ارەكەت ەتەدى.

شىعارماشىلىق الەۋەت ۇعىمىنىڭ قۇرامالارى رەتىندەگى ادامنىڭ تۇلعالىق ساپالارىنىڭ: ەركىندىك، شەشىمدىلىك، تاۋەكەلشىلدىك، تاپقىرلىق، ونەرتاپقىشتىقتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ادامنىڭ ەركىندىگى ومىردەگى، كاسىبي ارەكەتتەگى مادەني الەمدەگى ءوز ورنىن انىقتاي الۋ قابىلەتىندەجاتىر. ونىڭ ويلاۋ، پايىمداۋ جانە ارەكەتتەنۋ ەركىندىگى جەكە كاسىبي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋمەن ءساتتى بايلانىسادى. رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار الەمىندە ەركىن باعدارلاي الۋ، پەداگوگيكالىق دوگمالاردان ەركىن تۇلعا عانا تاۋەكەلدى تالاپ ەتەتىن شەشىمدەردى ءوز موينىنا الا الادى. ەركىن ادام ءوزىنىڭ ومىرلىك پوزيسياسى، ۇستانىمى بولعاندىقتان وزگەلەردى قايتالاماي، جاڭاشا تىڭ جولدارمەن جۇرەدى. ءدال وسى ساپا شىعارماشىل ءمۇعالىم ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

شەشىمدىلىك – ادامنىڭ ءوز بەتىمەن جاۋاپتى شەشىمدەر قابىلداۋعا جانە ىس-ارەكەتكە ولاردى بۇلجىتپاي جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتتىلىگى. ارەكەت بەلگىلى ءبىر شامادا تاۋەكەلگە بارۋدىڭ جانە بىرنەشە بالامادان بىرەۋىن تاڭداۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋىنداتادى. وسى كەزدە شەشىمدىلىكتىڭ ماڭىزى زور. سول قابىلدانعان شەشىم ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە باتىل الۋدى، ءىس-قيمىلدىڭ دەر كەزىندە بولۋىن ونى تەز ورىنداي ءبىلۋدى بىلدىرەدى. شىعارماشىلىق   الەۋەت-شىعارماشىلىق ارەكەتكە نەگىز بولا وتىرىپ، شەشىمدى ارەكەتتىڭ ورىن الۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنىڭ قۇرامىنا ونىڭ كاسىبي ءماندى ساپالارىن جاتقىزا وتىرىپ، ولاردىڭ باستىلارى رەتىندە: شەبەرلىك، يمپروۆيزاسيا مەن ينتۋيسيانى اتاپ وتەمىن.

شىعارماشىل تۇلعانىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىنىڭ قاتارىنا پەداگوگيكالىق يمپروۆيزاسيا جاساي الۋى جاتادى. پەداگوگيكالىق يمپروۆيزاسيا دەگەنىمىز-مۇعالىمنىڭ الدىن-الا جوسپارلانباعان توسىننان پايدا بولعان پەداگوگيكالىق ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ بىلىك، داعدىسى مەن ىسكەرلىگىن شىعارماشىلىقپەن ىسكە قوسۋى. پەداگوگيكالىق يمپروۆيزاسيا ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىقپەن ءوزىن-وزى دامىتۋىنا اسەر ەتۋشى فاكتور. ويتكەنى يمپروۆيزاسيا كەزىندە ءمۇعالىمنىڭ ىشكى كۇشتەرى مەن قابىلەتتەرىنىڭ جۇمىلۋى ماڭىزدى ورىن الادى. ءدال وسى جاعدايدا شىعارماشىلىق تۋادى دا الەۋەتتىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك جاسالادى.

پەداگوگيكالىق شىعارماشىلىقتىڭ ورىن الۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن تاعى ءبىر باستى ماسەلە –ءمۇعالىمنىڭ ارتىستىك قاسيەتى. مەكتەپ ارينە، تەاتر ەمەس. دەگەنمەن ءمۇعالىم ۇنەمى حالىق الدىندا تۇراتىن تانىمال ادام. ولاي بولسا ول اۋديتوريانى مەڭگەرە الۋى، يلاندىرا ءبىلۋى، شابىتتاندىرا الۋى ءتيىس.

پەداگوگيكالىق ارتىستىك تەك ارەكەتتە پەداگوگيكالىق ءبىلىم، بىلىك، داعدىنى ءتيىمدى پايدالانىپ قويۋ عانا ەمەس، تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن دامىتۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ەموسيانالدىق-بەينەلىك تەتىكتەر جۇيەسى ارقىلى پەداگوگيكالىق مىندەتتەردى شەشۋ بارىسىندا كوركەمدىك لوگيكانى پايدالانۋ.

پەداگوگيكا عىلىم رەتىندە وي مەن سەزىمدەردى دامىتادى، ادامنىڭ قۇندىلىق نەگىزدەرىن بەكىتەدى. ول پەداگوگيكالىق ءۇردىستىڭ رۋحانيلىعىن ارتتىرادى، ونىڭ مازمۇنى مەن فورمالارىن ادام سەرگىتكىشتىك پەن مەيىرىمىن قانىقتىرادى، شىعارماشىلىق، شەبەرلىك سياقتى پەداگوگيكالىق كاسىبيلىكتىڭ جاڭا ساپاسى ارقىلى جاسامپازدىققا جەتكىزەدى. شىعارماشىلىق ارەكەت جوعارى الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەردەن تۋاتىندىقتان، سول قاجەتتىلىكتەردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ءمۇعالىمنىڭ قۇزىرەتتىلىگى قالىپتاسادى.

شىعارماشىلىق الەۋەتى دامىعان ءمۇعالىم ءوز كاسىبىن جەتە مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوزىن-وزى جان-جاقتى دامىتۋعا قول جەتكىزەدى. ناتيجەسىندە ءمۇعالىم كاسىبي قۇزىرەتتىلىككە قول جەتكىزەدى. ءمۇعالىمنىڭ كاسىبي قۇزىرەتتىلى-بۇگىنگى عاسىر تالابىنا ساي بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزى بولماق.

بۇگىنگى زامان تالابى  —  جان-جاقتى دامىعان، وزىندىك «مەنى» قالىپتاسقان «تۇلعا» تاربيەلەۋ. وقۋشى «تۇلعا» بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن ونىڭ بويىندا ءتۇرلى جاعداياتتاعى پروبلەمانى انىقتاۋعا، وزىندىك تۇجىرىم جاساي بىلۋگە، وزىندىك باعالاۋعا، سىني اقپاراتتاردى ءوز بەتىمەن تابۋعا، تالداۋعا لوگيكالىق وپەراسيالاردى قولدانا وتىرىپ دالەلدەۋگە جالپى العاندا جەكە ادامنىڭ قۇزىرەتتىلىكتەرى قالىپتاسۋى  قاجەت.

قورىتا كەلە ايتارىم، ناتيجەگە باعدارلانعان ءبىلىم بەرۋدە تۇلعالىق-باعدارلى، اكسيولوگيالىق، سينەرگەتيكالىق جانە قۇزىرەتتىلىك تۇعىرلار 12 جىلدىق مەكتەپتىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن ايقىنداي تۇسەدى:

• وقۋشىنىڭ «دايىن ءبىلىمدى الۋشى» رەتىندەگى ءپاسسيۆتى قالپىنان ونىڭ تانىمدىق پروسەستەگى «بەلسەندى سۋبەكت» قالپىنا كوشۋىن قامتاماسىز ەتەتىن وقىتۋدىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ؛
• وقۋ-تاربيە پروسەسىندە وقۋ ءپانى قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن وقۋشىلاردا قۇزىرەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرۋ؛
• جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىنىڭ وقۋشىلاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، ءار ءبىلىم دەڭگەيىندەگى مۇمكىندىكتەرى مەن قابىلەتتەرىنە سايكەس كەلۋى؛
• وقىتۋدان كۇتىلەتىن ناتيجەلەردىڭ ءار دەڭگەيلى جۇيەسىن قۇرۋداعى جانە جەكە تۇلعانىڭ ءار ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىندەگى دايەكتى دامۋىن كورسەتەتىن ساباقتاستىقتىڭ ساقتالۋى؛
• مەكتەپ ءبىتىرۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە سايكەس كەلەتىن جەكە قاسيتەتەرىن قۇزىرەتتىلىكتەر تۇرىندە كۇتىلەتىن ناتيجە رەتىندە بولجاۋ؛
• وقۋ-تاربيە پروسەسىندە وقۋشىلاردىڭ تابىستى الەۋمەتتەنۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
• قاجەتتى قۇزىرەتتىلىكتەردى مەڭگەرۋدەگى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم جەتىستىكتەرى دەڭگەيىن انىقتاۋ نەگىزىندە وقۋشىلاردىڭ، مەكتەپ پەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋ ديناميكاسىنىڭ مونيتورينگىن جاساۋ.

وسىنداي بيىك ناتيجەگە قول جەتكىزۋدى – كاسىبي قۇزىرەتتىلىگى جوعارى ءمۇعالىم  عانا جۇزەگە اسىرماق.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

ۇستازدىق شىعارماشىلىق – ب.ا.تۇرعىنبايەۆا  الماتى 2007

قۇزىرلىلىق امالىنىڭ نەگىزگى ۇعىمدارى – ك.س.قۇدايبەرگەنوۆا  الماتى 2007

«نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى»دببۇ، مان (مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق)-2012

مەكتەپتەگى سىنىپتان تىس جۇمىستار – 3-2011

---