بالاباقشا - تاربيەنىڭ التىن بەسىگى
اقتوبە قالاسى،
№33 «ءنۇرسات» مدبو تاربيەشىسى
ەرداۋلەتوۆا ءا. ە.
«بالا ەستىگەنىن ايتادى، كورگەنىن ىستەيدى» - دەپ قازاق حالقى بەكەر ايتپاعان. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. كىشكەنتاي سابيلەرىمىز اتا - اناسىنىڭ، تاربيەشىسىنىڭ، دوستارىنىڭ مىنەزىنەن، ءجۇرىس - تۇرىسىنان، سويلەگەن سوزىنەن، ىستەگەن ىسىنەن ۇلگى الۋعا تىرىسادى. بالا بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ويىن، سالت - ءداستۇر، ماقال - ماتەلدەر، ەرتەگىلەر، جۇمباقتار، ايتىس ولەڭدەر ارقىلى ءسىڭىرۋ اتا - انا مەن تاربيەشىلەردىڭ باستى مىندەتى.
ەرتەگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. ول ءسابيدىڭ قيالىنا قانات ءبىتىرىپ، بويىنداعى يگى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا جول باستايدى. مىسالى «شالقان» ەرتەگىسىن تىڭداپ بولعان سوڭ، بالالار شالقاندى كوپتىڭ كومەگىمەن جۇلىپ العانىن ءبىلدى. ال، «اقمىشىم» ەرتەگىسىن تىڭداپ بولىپ، كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەر قامقورلىق، مەيىرىمدىلىك سەزىمدەرىمەن تانىستى.
ادامگەرشىلىك دۇنيەسىندەگى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان قىمبات قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى – بەسىك جىرى، ماقال - ماتەلدەر بولىپ كەلەدى. سابيلەر «بەسىك جىرىن» تىڭداي وتىرىپ، انانىڭ بەسىك جىرىمەن، الديىمەن، ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىنىڭ اۋەنىنەن تۇڭعىش رەت ءنار الادى. ماقال - ماتەلدەر ارقىلى كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق، ءىلتيپات سەزىمدەرىن ارتتىرامىز، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن وياتامىز. «ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە - ىزەت» دەگەن ماقال – ماتەل ارقىلى بالا بويىنا ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، قامقورلىق سەزىمدەرىن تۋعىزامىز.
بالالاردى ەڭبەك سۇيگىشتىككە باۋلۋ ارقىلى، ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋعا بولادى.
ءوز – وزىنە قىزمەت ەتۋ؛
- كىشكەنتاي توپتاردا بالالار تاربيەشى كومەگىمەن كيىنىپ، جۋىنىپ، سۇرتىنەدى، ءبىر - بىرىنە كومەكتەسەدى، «راحمەت، كەشىر، وتىنەمىن» سوزدەرىن ايتۋعا باۋلۋ. ۇجىمعا تاربيەلەۋ، بالالاردىڭ ءوزارا ۇجىمدا قارىم - قاتىناستارىن قالىپتاستىرۋ. وسىلايشا مەيىرىمدىلىكتىڭ نەگىزى قالانادى نەمقۇرايلىقتىڭ پايدا بولۋىنا، قۇربىلارىنا، ۇلكەندەرگە قالاي بولسا سولاي قاراۋعا مۇمكىندىگى جاسالمايدى.
- تۇرمىستىق قىزمەتتە توپتاعى ويىنشىقتاردى جيناۋ، ولاردى كۇتىپ ۇستاۋ، توپتى تازا ۇستاۋ. ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتىنە قاجەت ەرمەك ساز، تاقتايشا، قىلقالام ت. ب دايىنداۋعا كومەكتەسۋى. وسىلايشا ءبىز بۇلدىرشىندەرىمىزدى قايىرىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىلىككە شاقىرىپ، جاقىن ادامدارىنا قامقور بولۋعا ۇيرەتەمىز.
- سەرۋەن كەزىندە گۇلدەردى قوپسىتۋ، شوپتەرىن جۇلۋ، ويىن الاڭىمىزدى تازا ۇستاۋعا ۇيرەتۋ. بىردە سەرۋەندە سابيلەردى جاپىراق جيناۋعا شاقىردىم، بالالار 2 - 3 جاپىراق جيناعان سوڭ «جيناعىم كەلمەيدى» دەپ تاراي باستادى. سول كەزدە مەن جۇمىس جوسپارىن ويىن جوسپارىنا اينالدىرىپ جىبەردىم، اكەلگەن جاپىراقتاردان باستارىنا گۇلشوق جاسادىم، ونى كورگەن كىشكەنتايلار قۋانىپ، ءبارى دە جيناي باستادى. بۇل سەرۋەندە بالالاردى تەك قانا جاپىراق جيناۋعا ەمەس، توپپەن جۇمىس جاساۋعا، ۇلكەندەرگە كومەكتەسۋگە، ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەتىنىڭ العاشقى يگەرىمىنە باۋلىدىم.
ءاربىر جاسالىنعان ىستەن كەيىن «جارايسىڭدار بالالار! توبىمىز نەمەسە ويىن الاڭىمىز قانداي ءساندى بولىپ قالدى، بارەكەلدى!» دەگەن سوزدەردى ەستۋ ارقىلى جاساعان ەڭبەكتەرىنىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. ۇجىم بولىپ جۇمىس جاساي ءبىلۋى، ۇقىپتىلىق، ىزدەنىمپازدىق، اياۋشىلىق، قامقورلىق، سەزىمدەرىن بويىنا ءسىڭىرۋى اسا ماڭىزدى.
جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ – اتا - انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ بويىنا ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ءسىڭىرىپ، ءوز - وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە وتباسى مەن تاربيەشىلەر شەشۋشى ءرول اتقارادى. ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ كۇندەلىكتى بالاباقشا ومىرىندە، تاربيەشىنىڭ جۇمىس كۇنىن ۇيىمداستىرۋ پروسەسىندە، ويىن جانە وقۋ ىسىندە جوسپارلى تۋردە قامتىلادى. تاربيەشىنىڭ ءتارتىبى، ءىس - قيمىلى، بالالارمەن، ۇلكەندەرمەن قارىم - قاتىناسى كىشكەنتاي سابيلەر ءۇشىن ۇلگى بولىپ، ولاردىڭ جەكە باسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى. بالاباقشا مەن وتباسى اراسىنداعى تىعىزدىق ارتقان سايىن بۇلدىرشىندەرىمزدىڭ ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەرى ارتا تۇسەدى. وسىدان كەلىپ، بۇلدىرشىندەرىمىزدە جاقسى قىلىقتار، ۇجىمدىق قارىم - قاتىناس، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرى، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ۇلكەندەر ەڭبەگىن قۇرمەتتەۋ، جاۋاپكەرشىلىك، پاتريوتتىق سەزىمدەر تۋرالى تۇسىنىكتەر قالىپتاسادى. كىشكەنتاي بوبەكتەرىمىز ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى اتا - اناسىنان، ۇلكەندەردەن، تاربيەشىلەردەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى ەمەس، تەك شىنايى كورۋ، سەزىنۋ قاتىناسىندا الادى. ادامگەرشىلىكتىڭ قۇندى قاسيەتتەرىنىڭ نەگىزى وتباسىندا قالىپتاسادى،
ادامگەرشىلىك تاربيە وتباسىنان باستاۋ الاتىن بولعاندىقتان يناباتتىلىق، مەيىرىمدىلىك، انا سۇتىمەن، انا تىلىمەن كەلەتىنى انىق. سول سەبەپتى حالىق دانالىعى: «سۇتپەن بىتكەن مىنەز، سۇيەكپەن كەتەدى» بەكەر ايتپاعان. دانا، ويشىل اباي اتامىز بۇل تۋرالى بىلاي دەگەن: «بالاعا مىنەز ءۇش الۋان ادامنان جۇعادى؛ ءبىرىنشى – اتا - اناسىنان، ەكىنشى – ۇستازىنان، ءۇشىنشى – قۇربىسىنان».
ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار كوزى – حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت - عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس – تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى.
قازاق حالقى بالانى جاستايىنان جاقسى ادەتتەرگە باۋلىعان. «ۇلكەندى سىيلا، جولىن كەسپە» دەگەن ۇلاعاتتى، تىيىم سوزدەردىڭ ءمانى زور. بالا بويىنا كىشىپەيىلدىلىك، سىپايىلىق، سىيلاستىق سياقتى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلسەك، ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ جەمىسىنە بولەنەتىنىمىز انىق!
تاربيەنىڭ التىن بەسىگى - بالاباقشامىزداعى سابيلەرىمىزدى ادام بالاسىنا ءتان اسىل قاسيەتتەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدەن جالىقپايىق!
№33 «ءنۇرسات» مدبو تاربيەشىسى
ەرداۋلەتوۆا ءا. ە.
«بالا ەستىگەنىن ايتادى، كورگەنىن ىستەيدى» - دەپ قازاق حالقى بەكەر ايتپاعان. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. كىشكەنتاي سابيلەرىمىز اتا - اناسىنىڭ، تاربيەشىسىنىڭ، دوستارىنىڭ مىنەزىنەن، ءجۇرىس - تۇرىسىنان، سويلەگەن سوزىنەن، ىستەگەن ىسىنەن ۇلگى الۋعا تىرىسادى. بالا بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ويىن، سالت - ءداستۇر، ماقال - ماتەلدەر، ەرتەگىلەر، جۇمباقتار، ايتىس ولەڭدەر ارقىلى ءسىڭىرۋ اتا - انا مەن تاربيەشىلەردىڭ باستى مىندەتى.
ەرتەگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. ول ءسابيدىڭ قيالىنا قانات ءبىتىرىپ، بويىنداعى يگى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا جول باستايدى. مىسالى «شالقان» ەرتەگىسىن تىڭداپ بولعان سوڭ، بالالار شالقاندى كوپتىڭ كومەگىمەن جۇلىپ العانىن ءبىلدى. ال، «اقمىشىم» ەرتەگىسىن تىڭداپ بولىپ، كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەر قامقورلىق، مەيىرىمدىلىك سەزىمدەرىمەن تانىستى.
ادامگەرشىلىك دۇنيەسىندەگى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان قىمبات قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى – بەسىك جىرى، ماقال - ماتەلدەر بولىپ كەلەدى. سابيلەر «بەسىك جىرىن» تىڭداي وتىرىپ، انانىڭ بەسىك جىرىمەن، الديىمەن، ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىنىڭ اۋەنىنەن تۇڭعىش رەت ءنار الادى. ماقال - ماتەلدەر ارقىلى كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق، ءىلتيپات سەزىمدەرىن ارتتىرامىز، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن وياتامىز. «ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە - ىزەت» دەگەن ماقال – ماتەل ارقىلى بالا بويىنا ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، قامقورلىق سەزىمدەرىن تۋعىزامىز.
بالالاردى ەڭبەك سۇيگىشتىككە باۋلۋ ارقىلى، ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋعا بولادى.
ءوز – وزىنە قىزمەت ەتۋ؛
- كىشكەنتاي توپتاردا بالالار تاربيەشى كومەگىمەن كيىنىپ، جۋىنىپ، سۇرتىنەدى، ءبىر - بىرىنە كومەكتەسەدى، «راحمەت، كەشىر، وتىنەمىن» سوزدەرىن ايتۋعا باۋلۋ. ۇجىمعا تاربيەلەۋ، بالالاردىڭ ءوزارا ۇجىمدا قارىم - قاتىناستارىن قالىپتاستىرۋ. وسىلايشا مەيىرىمدىلىكتىڭ نەگىزى قالانادى نەمقۇرايلىقتىڭ پايدا بولۋىنا، قۇربىلارىنا، ۇلكەندەرگە قالاي بولسا سولاي قاراۋعا مۇمكىندىگى جاسالمايدى.
- تۇرمىستىق قىزمەتتە توپتاعى ويىنشىقتاردى جيناۋ، ولاردى كۇتىپ ۇستاۋ، توپتى تازا ۇستاۋ. ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتىنە قاجەت ەرمەك ساز، تاقتايشا، قىلقالام ت. ب دايىنداۋعا كومەكتەسۋى. وسىلايشا ءبىز بۇلدىرشىندەرىمىزدى قايىرىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىلىككە شاقىرىپ، جاقىن ادامدارىنا قامقور بولۋعا ۇيرەتەمىز.
- سەرۋەن كەزىندە گۇلدەردى قوپسىتۋ، شوپتەرىن جۇلۋ، ويىن الاڭىمىزدى تازا ۇستاۋعا ۇيرەتۋ. بىردە سەرۋەندە سابيلەردى جاپىراق جيناۋعا شاقىردىم، بالالار 2 - 3 جاپىراق جيناعان سوڭ «جيناعىم كەلمەيدى» دەپ تاراي باستادى. سول كەزدە مەن جۇمىس جوسپارىن ويىن جوسپارىنا اينالدىرىپ جىبەردىم، اكەلگەن جاپىراقتاردان باستارىنا گۇلشوق جاسادىم، ونى كورگەن كىشكەنتايلار قۋانىپ، ءبارى دە جيناي باستادى. بۇل سەرۋەندە بالالاردى تەك قانا جاپىراق جيناۋعا ەمەس، توپپەن جۇمىس جاساۋعا، ۇلكەندەرگە كومەكتەسۋگە، ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەتىنىڭ العاشقى يگەرىمىنە باۋلىدىم.
ءاربىر جاسالىنعان ىستەن كەيىن «جارايسىڭدار بالالار! توبىمىز نەمەسە ويىن الاڭىمىز قانداي ءساندى بولىپ قالدى، بارەكەلدى!» دەگەن سوزدەردى ەستۋ ارقىلى جاساعان ەڭبەكتەرىنىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. ۇجىم بولىپ جۇمىس جاساي ءبىلۋى، ۇقىپتىلىق، ىزدەنىمپازدىق، اياۋشىلىق، قامقورلىق، سەزىمدەرىن بويىنا ءسىڭىرۋى اسا ماڭىزدى.
جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ – اتا - انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ بويىنا ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ءسىڭىرىپ، ءوز - وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە وتباسى مەن تاربيەشىلەر شەشۋشى ءرول اتقارادى. ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ كۇندەلىكتى بالاباقشا ومىرىندە، تاربيەشىنىڭ جۇمىس كۇنىن ۇيىمداستىرۋ پروسەسىندە، ويىن جانە وقۋ ىسىندە جوسپارلى تۋردە قامتىلادى. تاربيەشىنىڭ ءتارتىبى، ءىس - قيمىلى، بالالارمەن، ۇلكەندەرمەن قارىم - قاتىناسى كىشكەنتاي سابيلەر ءۇشىن ۇلگى بولىپ، ولاردىڭ جەكە باسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى. بالاباقشا مەن وتباسى اراسىنداعى تىعىزدىق ارتقان سايىن بۇلدىرشىندەرىمزدىڭ ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەرى ارتا تۇسەدى. وسىدان كەلىپ، بۇلدىرشىندەرىمىزدە جاقسى قىلىقتار، ۇجىمدىق قارىم - قاتىناس، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرى، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ۇلكەندەر ەڭبەگىن قۇرمەتتەۋ، جاۋاپكەرشىلىك، پاتريوتتىق سەزىمدەر تۋرالى تۇسىنىكتەر قالىپتاسادى. كىشكەنتاي بوبەكتەرىمىز ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى اتا - اناسىنان، ۇلكەندەردەن، تاربيەشىلەردەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى ەمەس، تەك شىنايى كورۋ، سەزىنۋ قاتىناسىندا الادى. ادامگەرشىلىكتىڭ قۇندى قاسيەتتەرىنىڭ نەگىزى وتباسىندا قالىپتاسادى،
ادامگەرشىلىك تاربيە وتباسىنان باستاۋ الاتىن بولعاندىقتان يناباتتىلىق، مەيىرىمدىلىك، انا سۇتىمەن، انا تىلىمەن كەلەتىنى انىق. سول سەبەپتى حالىق دانالىعى: «سۇتپەن بىتكەن مىنەز، سۇيەكپەن كەتەدى» بەكەر ايتپاعان. دانا، ويشىل اباي اتامىز بۇل تۋرالى بىلاي دەگەن: «بالاعا مىنەز ءۇش الۋان ادامنان جۇعادى؛ ءبىرىنشى – اتا - اناسىنان، ەكىنشى – ۇستازىنان، ءۇشىنشى – قۇربىسىنان».
ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار كوزى – حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت - عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس – تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى.
قازاق حالقى بالانى جاستايىنان جاقسى ادەتتەرگە باۋلىعان. «ۇلكەندى سىيلا، جولىن كەسپە» دەگەن ۇلاعاتتى، تىيىم سوزدەردىڭ ءمانى زور. بالا بويىنا كىشىپەيىلدىلىك، سىپايىلىق، سىيلاستىق سياقتى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلسەك، ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ جەمىسىنە بولەنەتىنىمىز انىق!
تاربيەنىڭ التىن بەسىگى - بالاباقشامىزداعى سابيلەرىمىزدى ادام بالاسىنا ءتان اسىل قاسيەتتەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدەن جالىقپايىق!
You Might Also Like
