بالالاردى شىعارماشىلىق ونەرگە ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى
بالالاردى شىعارماشىلىق ونەرگە ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى.
ەلىمىز جاڭا پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن ەگەمەن مەملەكەت قۇرۋدا ۇكىمەتىمىز ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا جەتكىزەتىن ۇل - قىز تاربيەلەۋدى تالاپ ەتۋدە. قوعامدا، اينالامىزداعى ورتادا بولىپ جاتقان قارقىندى وزگەرىستەر شىعارماشىلىق قابىلەتى بار، قاجەتتى جاعدايدا سونى ءارى ايرىقشا شەشىم قابىلدايتىن جەكە تۇلعانىڭ الدىنا ۇلكەن تالاپتار قويادى. بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جانە ونى تاربيەلەۋ – بۇگىنگى تاڭداعى كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. شىعارماشىلىق – بۇكىل تىرشىلىك كوزى. ادام بالاسىنىڭ سويلەي باستاعان كەزىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرى شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى. بۇعان بۇكىل حالىقتىق، جالپى جانە جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى كەلدىك. ءار جاڭا ۇرپاق وزىنە دەيىنگى ۇرپاقتىڭ قول جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوز ءىس - ارەكەتىندە سول جەتىستىكتەردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي، جەتىلدىرە وتىرىپ، بارلىق سالادا تاڭعاجايىپ تابىستارعا قول جەتكىزەدى. بالانىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتاتىن تاربيەشى ءوزى شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاساۋى كەرەك. بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ماقساتىندا وتكىزىلەتىن ۇيىمداستىرىلعان وقۋ - ءىس ارەكەتى بارىسىندا جاڭا تەحنولوگيا ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ ءتيىمدى. بۇل ورايدى بالانى جالىقتىرىپ الماۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ، تومەندەگى تاسىلدەردى ءتيىمدى قولدانۋ قاجەت:
*بالا قابىلەتىن اشۋدا ءتىل شەبەرلىگىنە كوڭىل ءبولۋ؛
* ءبىلىمىن قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن تولىقتىرۋ؛
* جىلى سوزدەر ارقىلى «سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى»، «سەنىڭ بولاشاعىڭ زور»- دەپ، ۇنەمى بالاعا شابىت بەرىپ وتىرۋ.
ءار تاربيەشىنىڭ الدىنداعى ساۋلەلى مۇرات شاكىرتىنە ءبىلىم، تاربيە بەرىپ قانا قويماي، ءار بالانىڭ «مەنىن» اشۋ. سول «مەندى» شىعارماشىلىق تۇلعاعا اينالدىرۋ. كۇللى عاجايىپتىڭ ىشىندەگى ەڭ تاماشاسى – جاقسى تاربيەلەنگەن ادام. ءسابيدى جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىلىم مەن ادامگەرشىلىككە باۋليتىن تاربيەشىنىڭ بويىندا بارلىق اسىل قاسيەتتەردىڭ تابىلۋى ءتيىس. ويتكەنى، تاربيەشى بالا بولمىسىن، ءجۇزىن كورىپ تۇزەلەر اينا ىسپەتتى. بالا قابىلەتىنىڭ اشىلۋى ءۇشىن تاربيەشى جاڭاشىل، ءبىلىمدى، ىسكەر، قابىلەتتى، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدى، جاڭا تەحنولوگيانى تولىق مەنگەرگەن، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولۋى كەرەك:
بالا قابىلەتىنىڭ اشىلۋى ءۇشىن؛
1. تاربيەشى ءبىلىمىن ۇدايى جەتىلدىرىپ، كاسىبى شەبەرلىگىن شىڭداۋى ءتيىس.
2. بالا ءبىلىمى مەن قابىلەتىنە سەنىممەن قاراۋ كەرەك.
3. بالانى اقپارات، جاڭالىقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ قاجەت.
4. اتا - انامەن تىعىز بايلانىس ورناعانى ءجون.
5. بالانى ومىرگە بەيىمدەۋدە ءدال، دۇرىس باعىت بەرىپ، جەكە ەرەكشەلىگىنە كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.
وقۋ مەن تاربيەنىڭ ەگىز ەكەنىن ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماعان ءجون، سونىڭ ناتيجەسىندە عانا ساپالى ءبىلىم مەن سانالى تاربيەگە قول جەتكىزۋگە بولادى. ول جايلى ءال – فارابي: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، رۋحاني تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى»- دەگەن.
بالانىڭ ويىندا نە بار، ول نە ىستەي الادى، جاسى وسكەن سايىن ول قالاي وزگەرىپ، نەنى ۇيرەنىپ كەلەدى دەگەندى انىقتاۋ، وعان اسەر ەتەتىن سەبەپتەرى ىزدەستىرۋ بالالار پسيحولوگياسىنىڭ ماڭىزدى مىندەتى. بالالار پسيحولوگياسىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ادىستەرى: باقىلاۋ جانە ەكسپيريمەنت.
باعدارلامانىڭ ەرەكشىلىگى بالانىڭ جالپى تاربيەسىنە، دامۋىنا اسەرى زور. بالا شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى ارقىلى ءوسىپ كوپتەگەن ويىندارعا تاراتىلادى (سيۋجەتتى – رولدىك، دراماتيزاسيا ويىندارى، ساحنالاۋ، كورىنىستەر).
بلوك ارقىلى قۇرالعان باعدارلاما:
1 بلوك – تولتىرىندى كەزەڭ (كىرىسپە)
2 بلوك – مودەلدەندىرىلگەن
تولتىرىندى كەزىندە كىرىسپە شىعارماشىلىققا يلىكشى كوپ اسەر كەلتىرەدى.
بۇل كەزدە بالا بويىنا يلىكشىلىك جانە ۋايىمشىلدىق قابىلەتىنە بىتەدى. بۇل جەردە باس رولدە تاربيەشىنىڭ ءوزى بولادى.
ەكىنشى كەزەڭ بالانىڭ ءوز ەركىندىگىمەن جانە تاپقىرلىعىمەن بايلانىستى. مودەلدىك قاسيەتتەر – اينالاداعى ارالاستىقتان جانە ءار ءتۇرلى ەلىكتەۋدەن پايدا بولادى. بلوك ارقىلى جۇمىس رەتتىك بويىنشا، جەڭىلدەن اۋىرعا نەمەسە بىرتىندەپ جەكە وتكىزىلەدى (ويناعان، ەرتەگىلەر قويعان كەزىندە نەمەسە تىنداعان كۇيىندە). بۇل باعدارلاما بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن قۋىرشاق تەاتر ويىنشىقتار، ويىن ساحنالاۋ، ويىن – ەلىكتەۋشى، سيۋجەتتى رولدىك ويىندار ارقىلى دامىپ وتىرادى.
باعدارلاما ەرەكشەلىگىن وقۋ – ءىس ارەكەت كەزىندە تاعى دا باسقا تاسىلدەر قولدانۋدا.
رەتتىك جۇمىستارى:
شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ كەزىندە تاعى دا باسقا تاسىلدەر جانە تاسىلدەن تىس ارەكەتتەردى قولدانۋ.
كوممۋنيكاتيۆتىك اسەردى جويۋ.
مەڭگەرىلگەن شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن قولدانۋ جانە ىسكە اسىرۋ.
وقۋ كەزەڭدە ءىس – ارەكەت اپتاسىنا 1 ساعات بولىنەدى. جىلدىق جوسپاردا 36 ساعات ۇيىمداستىرىلادى. شىعارماشىلىق سالالارى اۋىسىپ وتىرىپ تەاتر كورىنىسى تاسىلدەن تىس، پراكتيكالىق ارەكەت ت. ب.
مۋزىكالىق، ياعني، سازدى – ساحنالىق ونەرگە ەكىنشى كىشكەنتايلار توبىنان دايارلىق توبىنا دەيىنگى بالدىرعانداردى قامتۋ. مۇنىڭ بارلىعى بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەت - دارىنىن دامىتىپ، ونى قورشاعان ورتانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە وراي بەيىمدەپ، سونىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ ۇعىندىرىپ، ولاردىڭ ءومىردى تۇسىنۋىنە جاعداي جاساپ، قيال ارماندارىن جەتىلدىرۋگە تىرىسۋ. وسى جۇمىستاردى پەداگوگيكالىق تالاپتارعا ساي ەشبىر كۇشتەپ، زورلاۋسىز - اق، وزدەرىنىڭ ادەتتەگى ويىندارىن قىزىقتى دا اسەرلى ەتىپ ۇيىمداس - تىرعان شاقتا بالالار ودان سايىن ىنتالانىپ، ونىڭ جەمىسى دە ايتارلىقتاي بولادى. جالپى تەاترلاندىرىلعان ويىنداردا بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەت - مۇمكىندىكتەرى ايقىن اڭعارىلادى. بۇعان پايدالانىلاتىن شىعارمانىڭ سيۋجەتى مەن ويىندىق قيمىلدارى ونىڭ مازمۇنى بويىنشا انىقتالادى، ال رولدەردى ورىنداۋ تاسىلدەرى ميميكا، ينتوناسيا، دەنە قيمىلدارى ارقىلى جاسالىپ، ىسكە اسىرىلادى. بۇل ويىنداردا بالالارعا شىعارماشىلىق جاعدايلار جاساۋعا، وزدەرىنە تاپسىرىلعان رولدەردى تولىق يگەرىپ، كىرىسىپ كەتۋلەرىنە كوپ كوڭىل اۋدارۋ. ولاردىڭ ءتيىستى بەينەلەردى دۇرىس جاساۋلارى ءۇشىن ءىس - ارەكەت، قيمىلدارىن كورسەتىپ، جەتىلدىرۋىنە كومەكتەسىپ، كەيىپكەرلەردىڭ سوزدەرىن، كوڭىل - كۇي، سەزىمىن، مىنەز - قالپىنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ، ۇعىندىرىپ وتىرۋ. ءسويتىپ ويىن بارىسىندا ولاردىڭ تارتىمدى بەينەلەر جاساي بىلۋىنە قول جەتكىزۋ. وعان تاربيەشىلەر جان تاندەرىمەن كىرىسىپ، كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋ كەرەك.
تاربيەشىلەر بالالاردىڭ وزدەرىنە ءتان جەكە قاسيەتتەرىن انىقتاي ءتۇسۋ ماقساتىمەن جىلدىڭ باسىندا جانە اياعىندا تەاترلاندىرىلعان جۇمىستار ارقىلى «قۇپيا» سىناق (ەكسپەريمەنتالدىق) ويىندار وتكىزىپ وتىرۋى. بۇل ويىنداردىڭ ءون بويىندا مۋزىكانىڭ تيگىزەر اسەرى مول. بۇل ويىنداردا قابىلەتى بار دەگەن بالالار وزدەرىن ەركىن ۇستايتىن، ال ۇيالشاق، ۇياڭ بالالارعا ءجاي رولدەر بەرىلەدى. بۇدان كەيىن وزدەرىن ءتيىستى رولدەردە ويناي الاتىن قابىلەتتى بالالاردى تەاترلاندىرىلعان جۇمىسقا كىرگىزىپ وتىرۋ. وسىنداي 5 - 6 بالامەن جەكەلەي جۇمىس جۇرگىزۋ. ولارعا قۋىرشاقتى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن، ميميكا، داۋىس ىرعاقتارىن ۇيرەتۋ. تەاترلاندىرىلعان ويىنداردىڭ مازمۇنىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ. بۇل - نەگىزىنەن ادامگەرشىلىك، دوستىق، كىشىپەيىلدىك، ەرلىك، باتىلدىق، ادالدىق، ادىلدىك، شىنشىلدىق قاسيەتتەردى ۋاعىزداۋدان تۇرادى. ادەتتە بالالاردىڭ وزدەرى جاقسى كورەتىن كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەپ وسەتىنى بەلگىلى. وسىعان قاراپ، شاپشاڭ، شيراق بالالارعا جۋاس، قاراپايىم رولدەر، ال مىنەزدەرى سالماقتى بايىپتى بالالارعا جاعىمسىز رولدەر تاپسىرىلادى. بۇل ارقىلى ءبىز بالالاردىڭ شىندىق ومىرگە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، نەنىڭ جامان، نەنىڭ جاقسى ەكەنىن ايقىندىراق ۇعىنىپ، جاماننان جيىركەنىپ، جاقسىدان ۇيرەنۋگە، ءوز قىلىقتارىن دۇرىس باعالاپ، جاقسى كەيىپكەرلەرگە ەلىكتەۋگە ۇيرەتۋ. تەاترلاندىرىلعان ويىنداردى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار كەرەك.
وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ءاربىر توپتا تەاتربۇرىشتارى جاسالادى. بيبابو ساۋساقتارى، ۇستەلدىك جانە ساۋساقتى - قولعاپ، تاعى دا باسقا تۇرلەرى قولدانىلىپ وتىرادى.
سوزدىك سۋرەتتەمە بەرە وتىرىپ، بالالاردى رولدەرىن تولىق ورىنداۋعا ۇيرەتۋ، وزدەرىنىڭ رولدەرىن قىزىقتى ويناعان بالالاردى كوتەرمەلەپ، ماداقتاپ وتىرۋ. ەستيارلار مەن ەرەسەكتەر توبىنىڭ بالالارى ساحنالىق ونەردى ۇيرەنىپ، سەزىنە باستاعاندا ولاردىڭ ءتىلى، ويلاۋ تۇيسىگى، ونەرگە قۇشتارلىعى ارتادى. قانداي دا ساحنالىق قويىلىمنىڭ الدىندا بالالارمەن بىرنەشە كىرىسپە جۇمىس جۇرگىزەمىن.
تاربيەشىلەر بالالارعا ەرتەگى، اڭگىمەلەر وقىپ، نە اڭگىمەلەگەن كەزدە ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەردىڭ مىڭەز - قۇلقىنا، داۋىسىنىڭ ىرعاعىنا، قيمىلدارىنا نازار اۋدارىلىپ، ءار كەيىپكەرلەردىڭ كيىمىنە كوڭىل بولىنەدى. قۋىرشاق تەاترىندا قۋىرشاقتاردىڭ كيىمى وزگەرتىلىپ وتىرادى. مىسالى: ورىس ەرتەگىلەرىندە تۇلكى باسىنا ورامال تارتادى، قازاق ەرتەگلەىرىندە تۇلكىگە جەيدە كيگىزىلەدى.
سۇراق - جاۋاپ ارقىلى كەيىپكەرلەردىڭ قيمىلىن، ءىس - ارەكەتىن بايقاپ، باعالاپ وتىرامىن. قيمىل مەن ءسوز اراسىنداعى بايلانىسىن قاداعالايمىن.
مىسالى: «الدار كوسە مەن شىقبەرمەس شىعايباي» تۋرالى ەرتەگىنى وقىپ بەرگەننەن كەيىن تاربيەشى بالالارعا مىناداي سۇراقتار قويدى:
الدار كوسەننىڭ مىڭەز - قۇلقى قانداي؟
الداردىڭ ءجۇرىسىن كىم كورسەتە الادى؟
بايدىڭ مىنەزى قانداي؟
ونىڭ ءجۇرىس - تۇرىسىن كىم كورسەتە الادى؟
كىم باي مەن الدار كوسە بولىپ ويناي الادى؟
بالالاردىڭ ءتىلىن جاتتىقتىرۋ ءۇشىن، قازاق حالقىنىڭ اسىل سوزدەرىمەن سۋسىنداتا وتىرىپ، ءاربىر ساحنالىق قويىلىمنىڭ الدىندا قازاق اندەرىن، قازاقتىن اۋىز ادەبيەتىندەگى وتىرىك ولەڭدەردى، ماقال - ماتەرلدەردى، جاڭىلتپاشتاردى، ساناماقتار مەن جۇمباقتاردى، ءتۇرلى ۇلتتىق ويىنداردى، ءان - كۇيلەر مەن بيلەردى كىرىكتىرىپ وتىردىق. سوسىن ناتيجەسىندە ولاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى ويانادى. بەينەلەۋ، كوركەم ادەبيەت، ءتىل دامىتۋ وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىن بايلانىستىرىپ وتكىزگەندە، ءار وقۋ ءىس - ارەكەتتىن سوڭى ءارقاشاندا دەرلىك ەرتەگى سيۋجەتىمەن بايلانىستى قويىلىمدارمەن اياقتالىپ وتىردى. سونىمەن قاتار، بالالاردىڭ سوزدىك قورى تولىقتىرادى، ءسويتىپ ولاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتتىرادى، وقۋ ءىس - ارەكەتتەرى مەن ساۋىق كەشتەرى ەركىن دە قىزىقتى تۇردە وتەتىن بولادى. بالالار وزدەرىن ەركىن دە بوس ۇستاپ، وقۋ ءىس - ارەكەتتەردە ىنتالانا، قۇشتارلانىپ قاتىسىپ وتىرادى. وسى جۇمىستاردى وتكىزگەن كەزەندە ءاربىر ۇلتتىق حالىق ەرتەگىلەرىنەن كورىنىستەر قويىلادى.
بالالار ءوز بەتتەرىمەن ويناعان دەربەس ءىس - ارەكەتىندە دە تەاتر ويىندارىنىڭ تۇرلەرىن جيىرەك قولداناتىن بولدى. درامالىق جانرعا بەيىمدەلگەن ويىندار وزدىگىنەن تۋىنداپ تاربيە جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا ەرتەگىلەر، سيۋجەتتى كورىنىستەر دە ءجيى قولدانىلىپ، ءتىپتى كەيدە ەرتەگىنىڭ كەيبىر بولىكتەرى وزگەرتىلىپ وتىرىلدى. توپ ىشىندە ەمىن - ەركىن ءجۇرىپ، وزدەرىنە وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ۋاقىتىندا كەركتى ويىن قۇرالدارىن وزدەرى تاڭداپ الىپ وتىردى.
بالالاردىڭ شىعارماشىلىعى تەك رولدەردى ورىنداعان كەزدە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۋىرشاقتار، دەكوراسيالار داىنداعاندا دا كورىندى. قۋىرشاقتاردىڭ ءتۇر - ءتۇرىن، شىمىلدىقتار، دەكوراسيا جاساۋ كەزەندەگى ۇجىمدىق جۇمىساتر بالالاردىڭ ءۇيىمشىلدىعى مەن بەلسەندىگىن ارتتىردى. اتا – انالارمەن جۇمىس جۇرگىزىلدى. بالالاردىڭ ءوز ۇيلەرىندە اتا - انالارمەن، تۋىس تۋعاندارمەن ارسىندا بولاتىن قارىم – قاتىناستارى تۋرالى اتا - انالارمەن اڭگىمە، كەڭەستەر وتكىزىپ، ارنايى انكەتا بويىنشا جۇمىس جۇرگىزدىك. بۇل ارقىلى بالالاردىڭ وزىمىزگە بەلگىسىز، بەيتانىس قاسيەتتەرىنەن حابارلار بولدىق.
اتا - انالار دا تەاتردى ۇيىمداستىرۋعا كومەكتەستى، ماتەريالدار، قولعاپتار، كەرەكتى قۇرالدار اكەلدى.
بالاباقشادا العان العاشقى وسىنداي مالىمەتتەر ولاردىڭ ىشىندە كەيبىر دارىندىلاردىڭ ونەر جولىنا تۇسۋىنە يگىلىكتى اسەرىن تيگىزەرى انىق.
پەداگوگيكالىق ۇجىمنىڭ تالماي ىزدەنۋى، ايانباي ەتكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىر وتەۋى بولعانداي بالالارمەن وتكىزگەن شىعارماشىلىق جۇمىستارى ءقازىر كوزگە كورىنبەسە دە، تۇبىندە كىم بىلەدى، بالكىم جىلدار جىلجىپ وتكەننەن كەيىن، ۇلكەن ءومىر تورىندە توبە كورسەتىپ قالار، ەلەمىزدىڭ ونەرلى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولادى دەپ سەنەمىز، ويتكەنى بالاباقشا شىعارماشىلىق نەگىزى سالىنعان.
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى،
№7 «بالدىرعان» ساناتوريالىق بوبەكجاي - بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
جۇماحانوۆا ميرامكۇل
ەلىمىز جاڭا پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن ەگەمەن مەملەكەت قۇرۋدا ۇكىمەتىمىز ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا جەتكىزەتىن ۇل - قىز تاربيەلەۋدى تالاپ ەتۋدە. قوعامدا، اينالامىزداعى ورتادا بولىپ جاتقان قارقىندى وزگەرىستەر شىعارماشىلىق قابىلەتى بار، قاجەتتى جاعدايدا سونى ءارى ايرىقشا شەشىم قابىلدايتىن جەكە تۇلعانىڭ الدىنا ۇلكەن تالاپتار قويادى. بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جانە ونى تاربيەلەۋ – بۇگىنگى تاڭداعى كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. شىعارماشىلىق – بۇكىل تىرشىلىك كوزى. ادام بالاسىنىڭ سويلەي باستاعان كەزىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرى شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى. بۇعان بۇكىل حالىقتىق، جالپى جانە جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى كەلدىك. ءار جاڭا ۇرپاق وزىنە دەيىنگى ۇرپاقتىڭ قول جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوز ءىس - ارەكەتىندە سول جەتىستىكتەردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي، جەتىلدىرە وتىرىپ، بارلىق سالادا تاڭعاجايىپ تابىستارعا قول جەتكىزەدى. بالانىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتاتىن تاربيەشى ءوزى شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاساۋى كەرەك. بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ماقساتىندا وتكىزىلەتىن ۇيىمداستىرىلعان وقۋ - ءىس ارەكەتى بارىسىندا جاڭا تەحنولوگيا ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ ءتيىمدى. بۇل ورايدى بالانى جالىقتىرىپ الماۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ، تومەندەگى تاسىلدەردى ءتيىمدى قولدانۋ قاجەت:
*بالا قابىلەتىن اشۋدا ءتىل شەبەرلىگىنە كوڭىل ءبولۋ؛
* ءبىلىمىن قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن تولىقتىرۋ؛
* جىلى سوزدەر ارقىلى «سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى»، «سەنىڭ بولاشاعىڭ زور»- دەپ، ۇنەمى بالاعا شابىت بەرىپ وتىرۋ.
ءار تاربيەشىنىڭ الدىنداعى ساۋلەلى مۇرات شاكىرتىنە ءبىلىم، تاربيە بەرىپ قانا قويماي، ءار بالانىڭ «مەنىن» اشۋ. سول «مەندى» شىعارماشىلىق تۇلعاعا اينالدىرۋ. كۇللى عاجايىپتىڭ ىشىندەگى ەڭ تاماشاسى – جاقسى تاربيەلەنگەن ادام. ءسابيدى جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىلىم مەن ادامگەرشىلىككە باۋليتىن تاربيەشىنىڭ بويىندا بارلىق اسىل قاسيەتتەردىڭ تابىلۋى ءتيىس. ويتكەنى، تاربيەشى بالا بولمىسىن، ءجۇزىن كورىپ تۇزەلەر اينا ىسپەتتى. بالا قابىلەتىنىڭ اشىلۋى ءۇشىن تاربيەشى جاڭاشىل، ءبىلىمدى، ىسكەر، قابىلەتتى، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدى، جاڭا تەحنولوگيانى تولىق مەنگەرگەن، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولۋى كەرەك:
بالا قابىلەتىنىڭ اشىلۋى ءۇشىن؛
1. تاربيەشى ءبىلىمىن ۇدايى جەتىلدىرىپ، كاسىبى شەبەرلىگىن شىڭداۋى ءتيىس.
2. بالا ءبىلىمى مەن قابىلەتىنە سەنىممەن قاراۋ كەرەك.
3. بالانى اقپارات، جاڭالىقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ قاجەت.
4. اتا - انامەن تىعىز بايلانىس ورناعانى ءجون.
5. بالانى ومىرگە بەيىمدەۋدە ءدال، دۇرىس باعىت بەرىپ، جەكە ەرەكشەلىگىنە كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.
وقۋ مەن تاربيەنىڭ ەگىز ەكەنىن ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماعان ءجون، سونىڭ ناتيجەسىندە عانا ساپالى ءبىلىم مەن سانالى تاربيەگە قول جەتكىزۋگە بولادى. ول جايلى ءال – فارابي: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، رۋحاني تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى»- دەگەن.
بالانىڭ ويىندا نە بار، ول نە ىستەي الادى، جاسى وسكەن سايىن ول قالاي وزگەرىپ، نەنى ۇيرەنىپ كەلەدى دەگەندى انىقتاۋ، وعان اسەر ەتەتىن سەبەپتەرى ىزدەستىرۋ بالالار پسيحولوگياسىنىڭ ماڭىزدى مىندەتى. بالالار پسيحولوگياسىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ادىستەرى: باقىلاۋ جانە ەكسپيريمەنت.
باعدارلامانىڭ ەرەكشىلىگى بالانىڭ جالپى تاربيەسىنە، دامۋىنا اسەرى زور. بالا شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى ارقىلى ءوسىپ كوپتەگەن ويىندارعا تاراتىلادى (سيۋجەتتى – رولدىك، دراماتيزاسيا ويىندارى، ساحنالاۋ، كورىنىستەر).
بلوك ارقىلى قۇرالعان باعدارلاما:
1 بلوك – تولتىرىندى كەزەڭ (كىرىسپە)
2 بلوك – مودەلدەندىرىلگەن
تولتىرىندى كەزىندە كىرىسپە شىعارماشىلىققا يلىكشى كوپ اسەر كەلتىرەدى.
بۇل كەزدە بالا بويىنا يلىكشىلىك جانە ۋايىمشىلدىق قابىلەتىنە بىتەدى. بۇل جەردە باس رولدە تاربيەشىنىڭ ءوزى بولادى.
ەكىنشى كەزەڭ بالانىڭ ءوز ەركىندىگىمەن جانە تاپقىرلىعىمەن بايلانىستى. مودەلدىك قاسيەتتەر – اينالاداعى ارالاستىقتان جانە ءار ءتۇرلى ەلىكتەۋدەن پايدا بولادى. بلوك ارقىلى جۇمىس رەتتىك بويىنشا، جەڭىلدەن اۋىرعا نەمەسە بىرتىندەپ جەكە وتكىزىلەدى (ويناعان، ەرتەگىلەر قويعان كەزىندە نەمەسە تىنداعان كۇيىندە). بۇل باعدارلاما بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن قۋىرشاق تەاتر ويىنشىقتار، ويىن ساحنالاۋ، ويىن – ەلىكتەۋشى، سيۋجەتتى رولدىك ويىندار ارقىلى دامىپ وتىرادى.
باعدارلاما ەرەكشەلىگىن وقۋ – ءىس ارەكەت كەزىندە تاعى دا باسقا تاسىلدەر قولدانۋدا.
رەتتىك جۇمىستارى:
شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ كەزىندە تاعى دا باسقا تاسىلدەر جانە تاسىلدەن تىس ارەكەتتەردى قولدانۋ.
كوممۋنيكاتيۆتىك اسەردى جويۋ.
مەڭگەرىلگەن شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن قولدانۋ جانە ىسكە اسىرۋ.
وقۋ كەزەڭدە ءىس – ارەكەت اپتاسىنا 1 ساعات بولىنەدى. جىلدىق جوسپاردا 36 ساعات ۇيىمداستىرىلادى. شىعارماشىلىق سالالارى اۋىسىپ وتىرىپ تەاتر كورىنىسى تاسىلدەن تىس، پراكتيكالىق ارەكەت ت. ب.
مۋزىكالىق، ياعني، سازدى – ساحنالىق ونەرگە ەكىنشى كىشكەنتايلار توبىنان دايارلىق توبىنا دەيىنگى بالدىرعانداردى قامتۋ. مۇنىڭ بارلىعى بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەت - دارىنىن دامىتىپ، ونى قورشاعان ورتانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە وراي بەيىمدەپ، سونىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ ۇعىندىرىپ، ولاردىڭ ءومىردى تۇسىنۋىنە جاعداي جاساپ، قيال ارماندارىن جەتىلدىرۋگە تىرىسۋ. وسى جۇمىستاردى پەداگوگيكالىق تالاپتارعا ساي ەشبىر كۇشتەپ، زورلاۋسىز - اق، وزدەرىنىڭ ادەتتەگى ويىندارىن قىزىقتى دا اسەرلى ەتىپ ۇيىمداس - تىرعان شاقتا بالالار ودان سايىن ىنتالانىپ، ونىڭ جەمىسى دە ايتارلىقتاي بولادى. جالپى تەاترلاندىرىلعان ويىنداردا بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەت - مۇمكىندىكتەرى ايقىن اڭعارىلادى. بۇعان پايدالانىلاتىن شىعارمانىڭ سيۋجەتى مەن ويىندىق قيمىلدارى ونىڭ مازمۇنى بويىنشا انىقتالادى، ال رولدەردى ورىنداۋ تاسىلدەرى ميميكا، ينتوناسيا، دەنە قيمىلدارى ارقىلى جاسالىپ، ىسكە اسىرىلادى. بۇل ويىنداردا بالالارعا شىعارماشىلىق جاعدايلار جاساۋعا، وزدەرىنە تاپسىرىلعان رولدەردى تولىق يگەرىپ، كىرىسىپ كەتۋلەرىنە كوپ كوڭىل اۋدارۋ. ولاردىڭ ءتيىستى بەينەلەردى دۇرىس جاساۋلارى ءۇشىن ءىس - ارەكەت، قيمىلدارىن كورسەتىپ، جەتىلدىرۋىنە كومەكتەسىپ، كەيىپكەرلەردىڭ سوزدەرىن، كوڭىل - كۇي، سەزىمىن، مىنەز - قالپىنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ، ۇعىندىرىپ وتىرۋ. ءسويتىپ ويىن بارىسىندا ولاردىڭ تارتىمدى بەينەلەر جاساي بىلۋىنە قول جەتكىزۋ. وعان تاربيەشىلەر جان تاندەرىمەن كىرىسىپ، كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋ كەرەك.
تاربيەشىلەر بالالاردىڭ وزدەرىنە ءتان جەكە قاسيەتتەرىن انىقتاي ءتۇسۋ ماقساتىمەن جىلدىڭ باسىندا جانە اياعىندا تەاترلاندىرىلعان جۇمىستار ارقىلى «قۇپيا» سىناق (ەكسپەريمەنتالدىق) ويىندار وتكىزىپ وتىرۋى. بۇل ويىنداردىڭ ءون بويىندا مۋزىكانىڭ تيگىزەر اسەرى مول. بۇل ويىنداردا قابىلەتى بار دەگەن بالالار وزدەرىن ەركىن ۇستايتىن، ال ۇيالشاق، ۇياڭ بالالارعا ءجاي رولدەر بەرىلەدى. بۇدان كەيىن وزدەرىن ءتيىستى رولدەردە ويناي الاتىن قابىلەتتى بالالاردى تەاترلاندىرىلعان جۇمىسقا كىرگىزىپ وتىرۋ. وسىنداي 5 - 6 بالامەن جەكەلەي جۇمىس جۇرگىزۋ. ولارعا قۋىرشاقتى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن، ميميكا، داۋىس ىرعاقتارىن ۇيرەتۋ. تەاترلاندىرىلعان ويىنداردىڭ مازمۇنىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ. بۇل - نەگىزىنەن ادامگەرشىلىك، دوستىق، كىشىپەيىلدىك، ەرلىك، باتىلدىق، ادالدىق، ادىلدىك، شىنشىلدىق قاسيەتتەردى ۋاعىزداۋدان تۇرادى. ادەتتە بالالاردىڭ وزدەرى جاقسى كورەتىن كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەپ وسەتىنى بەلگىلى. وسىعان قاراپ، شاپشاڭ، شيراق بالالارعا جۋاس، قاراپايىم رولدەر، ال مىنەزدەرى سالماقتى بايىپتى بالالارعا جاعىمسىز رولدەر تاپسىرىلادى. بۇل ارقىلى ءبىز بالالاردىڭ شىندىق ومىرگە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، نەنىڭ جامان، نەنىڭ جاقسى ەكەنىن ايقىندىراق ۇعىنىپ، جاماننان جيىركەنىپ، جاقسىدان ۇيرەنۋگە، ءوز قىلىقتارىن دۇرىس باعالاپ، جاقسى كەيىپكەرلەرگە ەلىكتەۋگە ۇيرەتۋ. تەاترلاندىرىلعان ويىنداردى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار كەرەك.
وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ءاربىر توپتا تەاتربۇرىشتارى جاسالادى. بيبابو ساۋساقتارى، ۇستەلدىك جانە ساۋساقتى - قولعاپ، تاعى دا باسقا تۇرلەرى قولدانىلىپ وتىرادى.
سوزدىك سۋرەتتەمە بەرە وتىرىپ، بالالاردى رولدەرىن تولىق ورىنداۋعا ۇيرەتۋ، وزدەرىنىڭ رولدەرىن قىزىقتى ويناعان بالالاردى كوتەرمەلەپ، ماداقتاپ وتىرۋ. ەستيارلار مەن ەرەسەكتەر توبىنىڭ بالالارى ساحنالىق ونەردى ۇيرەنىپ، سەزىنە باستاعاندا ولاردىڭ ءتىلى، ويلاۋ تۇيسىگى، ونەرگە قۇشتارلىعى ارتادى. قانداي دا ساحنالىق قويىلىمنىڭ الدىندا بالالارمەن بىرنەشە كىرىسپە جۇمىس جۇرگىزەمىن.
تاربيەشىلەر بالالارعا ەرتەگى، اڭگىمەلەر وقىپ، نە اڭگىمەلەگەن كەزدە ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەردىڭ مىڭەز - قۇلقىنا، داۋىسىنىڭ ىرعاعىنا، قيمىلدارىنا نازار اۋدارىلىپ، ءار كەيىپكەرلەردىڭ كيىمىنە كوڭىل بولىنەدى. قۋىرشاق تەاترىندا قۋىرشاقتاردىڭ كيىمى وزگەرتىلىپ وتىرادى. مىسالى: ورىس ەرتەگىلەرىندە تۇلكى باسىنا ورامال تارتادى، قازاق ەرتەگلەىرىندە تۇلكىگە جەيدە كيگىزىلەدى.
سۇراق - جاۋاپ ارقىلى كەيىپكەرلەردىڭ قيمىلىن، ءىس - ارەكەتىن بايقاپ، باعالاپ وتىرامىن. قيمىل مەن ءسوز اراسىنداعى بايلانىسىن قاداعالايمىن.
مىسالى: «الدار كوسە مەن شىقبەرمەس شىعايباي» تۋرالى ەرتەگىنى وقىپ بەرگەننەن كەيىن تاربيەشى بالالارعا مىناداي سۇراقتار قويدى:
الدار كوسەننىڭ مىڭەز - قۇلقى قانداي؟
الداردىڭ ءجۇرىسىن كىم كورسەتە الادى؟
بايدىڭ مىنەزى قانداي؟
ونىڭ ءجۇرىس - تۇرىسىن كىم كورسەتە الادى؟
كىم باي مەن الدار كوسە بولىپ ويناي الادى؟
بالالاردىڭ ءتىلىن جاتتىقتىرۋ ءۇشىن، قازاق حالقىنىڭ اسىل سوزدەرىمەن سۋسىنداتا وتىرىپ، ءاربىر ساحنالىق قويىلىمنىڭ الدىندا قازاق اندەرىن، قازاقتىن اۋىز ادەبيەتىندەگى وتىرىك ولەڭدەردى، ماقال - ماتەرلدەردى، جاڭىلتپاشتاردى، ساناماقتار مەن جۇمباقتاردى، ءتۇرلى ۇلتتىق ويىنداردى، ءان - كۇيلەر مەن بيلەردى كىرىكتىرىپ وتىردىق. سوسىن ناتيجەسىندە ولاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى ويانادى. بەينەلەۋ، كوركەم ادەبيەت، ءتىل دامىتۋ وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىن بايلانىستىرىپ وتكىزگەندە، ءار وقۋ ءىس - ارەكەتتىن سوڭى ءارقاشاندا دەرلىك ەرتەگى سيۋجەتىمەن بايلانىستى قويىلىمدارمەن اياقتالىپ وتىردى. سونىمەن قاتار، بالالاردىڭ سوزدىك قورى تولىقتىرادى، ءسويتىپ ولاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتتىرادى، وقۋ ءىس - ارەكەتتەرى مەن ساۋىق كەشتەرى ەركىن دە قىزىقتى تۇردە وتەتىن بولادى. بالالار وزدەرىن ەركىن دە بوس ۇستاپ، وقۋ ءىس - ارەكەتتەردە ىنتالانا، قۇشتارلانىپ قاتىسىپ وتىرادى. وسى جۇمىستاردى وتكىزگەن كەزەندە ءاربىر ۇلتتىق حالىق ەرتەگىلەرىنەن كورىنىستەر قويىلادى.
بالالار ءوز بەتتەرىمەن ويناعان دەربەس ءىس - ارەكەتىندە دە تەاتر ويىندارىنىڭ تۇرلەرىن جيىرەك قولداناتىن بولدى. درامالىق جانرعا بەيىمدەلگەن ويىندار وزدىگىنەن تۋىنداپ تاربيە جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا ەرتەگىلەر، سيۋجەتتى كورىنىستەر دە ءجيى قولدانىلىپ، ءتىپتى كەيدە ەرتەگىنىڭ كەيبىر بولىكتەرى وزگەرتىلىپ وتىرىلدى. توپ ىشىندە ەمىن - ەركىن ءجۇرىپ، وزدەرىنە وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ۋاقىتىندا كەركتى ويىن قۇرالدارىن وزدەرى تاڭداپ الىپ وتىردى.
بالالاردىڭ شىعارماشىلىعى تەك رولدەردى ورىنداعان كەزدە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۋىرشاقتار، دەكوراسيالار داىنداعاندا دا كورىندى. قۋىرشاقتاردىڭ ءتۇر - ءتۇرىن، شىمىلدىقتار، دەكوراسيا جاساۋ كەزەندەگى ۇجىمدىق جۇمىساتر بالالاردىڭ ءۇيىمشىلدىعى مەن بەلسەندىگىن ارتتىردى. اتا – انالارمەن جۇمىس جۇرگىزىلدى. بالالاردىڭ ءوز ۇيلەرىندە اتا - انالارمەن، تۋىس تۋعاندارمەن ارسىندا بولاتىن قارىم – قاتىناستارى تۋرالى اتا - انالارمەن اڭگىمە، كەڭەستەر وتكىزىپ، ارنايى انكەتا بويىنشا جۇمىس جۇرگىزدىك. بۇل ارقىلى بالالاردىڭ وزىمىزگە بەلگىسىز، بەيتانىس قاسيەتتەرىنەن حابارلار بولدىق.
اتا - انالار دا تەاتردى ۇيىمداستىرۋعا كومەكتەستى، ماتەريالدار، قولعاپتار، كەرەكتى قۇرالدار اكەلدى.
بالاباقشادا العان العاشقى وسىنداي مالىمەتتەر ولاردىڭ ىشىندە كەيبىر دارىندىلاردىڭ ونەر جولىنا تۇسۋىنە يگىلىكتى اسەرىن تيگىزەرى انىق.
پەداگوگيكالىق ۇجىمنىڭ تالماي ىزدەنۋى، ايانباي ەتكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىر وتەۋى بولعانداي بالالارمەن وتكىزگەن شىعارماشىلىق جۇمىستارى ءقازىر كوزگە كورىنبەسە دە، تۇبىندە كىم بىلەدى، بالكىم جىلدار جىلجىپ وتكەننەن كەيىن، ۇلكەن ءومىر تورىندە توبە كورسەتىپ قالار، ەلەمىزدىڭ ونەرلى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولادى دەپ سەنەمىز، ويتكەنى بالاباقشا شىعارماشىلىق نەگىزى سالىنعان.
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى،
№7 «بالدىرعان» ساناتوريالىق بوبەكجاي - بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
جۇماحانوۆا ميرامكۇل
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ بولىمدەرى ساباقتىڭ مازمۇنى ۋاقىتى ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار
-
تاقىرىبى: تاتۋ دوسپىز ءبارىمىز. (اڭگىمە قۇراتۋ)
