بالانى ويىن ارقىلى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ
جامبىل وبلىسى، ت. رىسقۇلوۆ اۋدانى، قۇلان اۋىلى
«بالاۋسا» بالاباقشا تاربيەشىسى
اليموۆا گۋلنار مۋحانوۆنا
بالانى ويىن ارقىلى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ
حالقىمىزدىڭ «بالانى ويىن وسىرەدى» دەگەن دانالىق ءسوزى تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ويىن بالالار ءۇشىن اينالاداعىنى تانىپ ءبىلۋ ءتاسىلى. بالا ويناپ ءجۇرىپ ويلانادى، جۇيكەسى تىنىعادى، كوڭىلى ءوسىپ ويى سەرگيدى، دەنەسى شىمىرلانادى. بالالار ويىندارىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن جوعارى باعالاي كەلىپ، ا. س ماكارەنكو بىلاي دەدى؛ «بالا ويىندا قالاي بولسا وسكەن سوڭ جۇمىستا دا كوپ جاعىنان ۇقساس بولادى» سوندىقتان بالالار ءۇن-تۇنسىز وينايدى. ءتىپتى بالا جالعىز بولعانىن وزىندە دە سويلەسىپ جۇرەدى. سويلەسە ءجۇرىپ بالا پىكىرلەسىپ، اسەر الىسىپ، ويىنىڭ تۇركى نيەتى مەن مازمۇنىن انىقتايدى. زامان وزگەرگەن سايىن ادام بالاسىنىڭ باسىنان وتكەندەرى بالانىڭ ويىنىندا كورىنىس تاباتىنىنا ەشكىم دە شەك كەلتىرمەس. تاربيەلى بالالاردىڭ فيزيولوگيالىق پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ەستە ۇستاپ، ۇلتتىق قوزعالىس ويىندارىن بالاباقشا ومىرىندە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلمەسە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار ويىندار بالانىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىلىپ، تاربيەسىندە وڭ اسەرىن تيگىزۋدى، وزىنە دە باعا بەرە الادى. ءار ءبىر ويىن بالالاردىڭ ادامگەرشىلىك جولىنداعى ءبىر كوتەرىلىپ باسپالداعى سەكىلدى. ويىنىڭ تۇركى نيەتى - بۇل بالالاردىڭ نەنى جانە قالاي وينايتىنىڭ جالپى انىقتاماسى. مىسالى: «دۇكەن»، «اۋرۋحانا»، «ۇشقىشتار»، وتباسى، بالالار باقشاسى جانە ت. ب بولىپ وينايدى.
ويىن نەگىزىنەن سەرگۋ كەزىندە ۇيىمداcتىرىلادى. سوندىقتان اۋادا ارناۋلى قۇرىلىستار عيماراتتار، كوپتەگەن قۇرىلىس ماتەريالدارى كۇرەكتەر، دوپتار، سەكىرگىشتەر بولۋعا ءتيىس. سيۋجەتتى ءرولدى ويىندار مەكتەپتە دەيىنگى بالالارعا ءتان ەڭ سيپاتتى بار ويىندار بولىپ تابىلادى.
مىسالى: دۇكەن ويىنىڭ ويناعاندا بالالار ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشىنىڭ ارەكەتتەرىن جاسايدى. ال اۋرۋحانا ويىنى ويناعاندا دارىگەر مەن ناۋقاستىڭ ارەكەتتەرىنە ەلەكتەيدى.
دراماتيزييالىق ويىنداردا قانداي دا ءبىر ادەبي شىعارمانىڭ ەرتەگىنىڭ ت، ب سيۋجەتتى مەن مازمۇنىنا سايكەس بولادى. دراماتيزيالىق ويىنىندا ارەكەتىنىڭ ءبىرى ءتۇرى. ديداكتيكالىق ويىن فورماسى كىشكەنە بالالارعا مەيلىنشە ءتان وقىتۋ فورماسى بولىپ تابىلادى. مىسالى: سيقىرلى قاقپاقتىڭ سىرىن اشايىق دەگەن ويىندا ەرەسەك توپتاردى تاربيەلى بالالاردى زات تۋرالى ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ، بالالاردى زات تۋرالى ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ ولاردىڭ جۇيەسى سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ مىندەتىن العا قويادى. ديداكتيكالىق ويىنىڭ ناتيجەسى قانداي جولمەن بولسا دا ءوتۋ ەمەس، بالالاردىڭ ءبىلىمدى يگەرۋ، اقىل - وي قىزمەتىن دامىتۋدا، دارا قارىم - قاتىناس جاساۋدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ باعالاۋ. ديداكتيكالىق ويىندار توپ بولىمشەسىندە، اۋلاۋدا، زالدا وتكىزىلەدى. ديداكتيكالىق ويىنىڭ ورتالىعى ويىنشىقتار مەن ويىن قۇرالدارى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ناتيجەسى قانداي جولمەن بولسا دا ۇتۋ ەمەس، بالالاردى ءبىلىمدى يگەرۋ، اقىل - وي قىزمەتىن دامىتۋ دا، ءوزارا قارىم - قاتىناس جاساۋدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ كورسەتكىشى. ديداكتيكالىق ويىندار دا بالالاردىڭ الدىنا قانداي دا ءبىر مىندەتتەر قويىلادى، ولاردى شەشۋ ءۇشىن نازاردى جۇمىلدىرۋ، ەرىكتى زەيىن قويۋ، ويلاۋ جۇمساۋ، ەرەجەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋ ءىس - ارەكەتتەردىڭ قيىنشىلىقتاردى جويۋ كەرەك. ولار بالالاردىڭ ءتۇيىسىن جانە قابىلداۋ قابىلەتىن، دامىتۋعا ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋعا، ءبىلىمدى مەڭگەرۋىن كومەكتەسەدى. ديداكتيكالىق ويىندار تابيعاتپەن تانىستىرۋ ساباعىندا ماتەماتيكا، ءتىل دامىتۋ، ساۋات اشۋ، كوركەم ادەبيەت ساباقتارىندا ءجيى قولدانادى.
ءاربىر توپتا ديداكتيكالىق تۇرعىدان جابدىقتالعان قۋىرشاق، ونىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنۋىنا كەرەكتى بارلىق زاتتاردىڭ كومپلەكتىلەرى بولۋ كەرەك. ستول ۇستىندە ويىندارعا لوتو، دومينو تاقىرىپتىق ويىندار («قايدا نە وسەدى؟»)، («بۇل كىمگە كەرەك») ت. ب پازلدار، لەگولار، قيمىل بەلسەندىلىگىن، ەرىكتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ويىندار جاتادى.
ەرەسەك توپتاعى بالالار ءۇشىن قاعازعا باسىلعان ستول ۇستىندە وينالاتىن ويىن قىزىقتى كەلەدى. ولارعا تابيعات قۇبىلىستارى، كولىكتىڭ الۋان تۇرلەرى (كىم نە بىلەدى، نەمەن جۇرەدى، نەمەن جۇزەدى، نەمەن ۇشادى؟) بەينەلەنگەن ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى قيمىل كورسەتەدى.
قيمىل ويىندارى بالالاردىڭ قوزعالىسىن جۇگىرۋ، سەكىرۋ، ورمەلەۋ لاقتىرۋ، قاعىپ الۋدى جاتتىقتىرۋعا، دامىتۋعا جانە جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قيمىل ويىندارى بالانىڭ جۇيكە پسيحيكالىق دامىتۋىنا، جەكە باسىنىڭ اسا ماڭىزدى سالالاردىڭ قالىپتاستىرۋىنا دا ۇلكەن اسەر ەتەدى. قيمىل ويىندارى ءۇيدىڭ ىشىندە سەرۋەن كەزىندە بىرنەشە بالامەن نەمەسە بۇكىل توپپەن وتكىزىلەدى. ولار سونداي دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنا يگەرگەن سوڭ وزدىگىنە ويناي الادى. مىسالى: سوقىر تەكە، كوكپار، اسىق، بايگە، تاقيا تاستاماق ت. ب ويىندار جاتادى.
سول سياقتى ويىندار دا توپتا جاس ەرەكشەلىگىنە ساي جۇرگىزىلەدى. ويىن بالالارعا ساباقتا دا سەرۋەندە وتە قاجەت، ءتىپتى بالا جاي دەم الىپ وتىرعانىڭ وزىدە دە ويىن ۇستىندە بولادى. قيمىلدى ويىندار بالانىڭ بارلىق جاس كەزەڭىندە وتەدى. مەرەكەلىك ەرتەڭگىلىكتەر، ءىس - شارالارعا قاتىسقان اتا - انالار، تاربيەشىلەر، مۇعالىمدەر بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن شىعارمالاردى ساحنالاۋدىڭ بىلىمدىلىك تاربيەلىك ماڭىزى زور ەكەنىن ايتادى.
درامالىق ويىندار شىعارمانىڭ مازمۇنىن ەستە ساقتاۋعا، كەيىپكەردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز ءىس - ارەكەتتەرىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن اجىراتۋعا، وتان سۇيگىشتىككە، ەڭبەكقورلىققا، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەيدى. بالانى حالىققا پەداگوگيكاسى نەگىزىندە تاربيەلەۋ، ەلدى تانىتۋ باعىتىندا ماڭىزى ورىن
«ورامال كەتتى»، «اسىق اتۋ»، «تۇيىلگەن ورامال»، «قىز قۋۋ» «ۇشتى، ۇشتى» ت. ب ۇلتتىق ويىندار بالانىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋعا، ءومىر تاجىريبەسىن كەڭەيتۋ، ەپتىلىك قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋگە ءوز اسەرىن تيگىزەدى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەيدى قالقىمىز.
ساباقتا پايدالانىلاتىن ويىن تۇرلەرىمەن اتا - انالار ءار توپتاعى اقپاراتتىق بۇرىشتاعى ماتەريالدار ارقىلى جانە ساباق، ەرتەڭگىلىك، ءىس - شارالارعا قاتىسقاندا تانىسادى. اتا - انالار جينالىستارىندا، جەكە اڭگىمەلەسۋگە وتباسىندا بالاعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتكەندە ويىندى پايدالانۋ جولدارى تۋرالى پىكىر الىسامىز.
ءتىپتى بالالار قىزىعۋشىلىعى سونشالىق ساباقتان كەيىن، سول ورتالىقتا ويىن ويناعىسى كەلەدى.
«بالاۋسا» بالاباقشا تاربيەشىسى
اليموۆا گۋلنار مۋحانوۆنا
بالانى ويىن ارقىلى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ
حالقىمىزدىڭ «بالانى ويىن وسىرەدى» دەگەن دانالىق ءسوزى تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ويىن بالالار ءۇشىن اينالاداعىنى تانىپ ءبىلۋ ءتاسىلى. بالا ويناپ ءجۇرىپ ويلانادى، جۇيكەسى تىنىعادى، كوڭىلى ءوسىپ ويى سەرگيدى، دەنەسى شىمىرلانادى. بالالار ويىندارىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن جوعارى باعالاي كەلىپ، ا. س ماكارەنكو بىلاي دەدى؛ «بالا ويىندا قالاي بولسا وسكەن سوڭ جۇمىستا دا كوپ جاعىنان ۇقساس بولادى» سوندىقتان بالالار ءۇن-تۇنسىز وينايدى. ءتىپتى بالا جالعىز بولعانىن وزىندە دە سويلەسىپ جۇرەدى. سويلەسە ءجۇرىپ بالا پىكىرلەسىپ، اسەر الىسىپ، ويىنىڭ تۇركى نيەتى مەن مازمۇنىن انىقتايدى. زامان وزگەرگەن سايىن ادام بالاسىنىڭ باسىنان وتكەندەرى بالانىڭ ويىنىندا كورىنىس تاباتىنىنا ەشكىم دە شەك كەلتىرمەس. تاربيەلى بالالاردىڭ فيزيولوگيالىق پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ەستە ۇستاپ، ۇلتتىق قوزعالىس ويىندارىن بالاباقشا ومىرىندە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلمەسە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار ويىندار بالانىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىلىپ، تاربيەسىندە وڭ اسەرىن تيگىزۋدى، وزىنە دە باعا بەرە الادى. ءار ءبىر ويىن بالالاردىڭ ادامگەرشىلىك جولىنداعى ءبىر كوتەرىلىپ باسپالداعى سەكىلدى. ويىنىڭ تۇركى نيەتى - بۇل بالالاردىڭ نەنى جانە قالاي وينايتىنىڭ جالپى انىقتاماسى. مىسالى: «دۇكەن»، «اۋرۋحانا»، «ۇشقىشتار»، وتباسى، بالالار باقشاسى جانە ت. ب بولىپ وينايدى.
ويىن نەگىزىنەن سەرگۋ كەزىندە ۇيىمداcتىرىلادى. سوندىقتان اۋادا ارناۋلى قۇرىلىستار عيماراتتار، كوپتەگەن قۇرىلىس ماتەريالدارى كۇرەكتەر، دوپتار، سەكىرگىشتەر بولۋعا ءتيىس. سيۋجەتتى ءرولدى ويىندار مەكتەپتە دەيىنگى بالالارعا ءتان ەڭ سيپاتتى بار ويىندار بولىپ تابىلادى.
مىسالى: دۇكەن ويىنىڭ ويناعاندا بالالار ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشىنىڭ ارەكەتتەرىن جاسايدى. ال اۋرۋحانا ويىنى ويناعاندا دارىگەر مەن ناۋقاستىڭ ارەكەتتەرىنە ەلەكتەيدى.
دراماتيزييالىق ويىنداردا قانداي دا ءبىر ادەبي شىعارمانىڭ ەرتەگىنىڭ ت، ب سيۋجەتتى مەن مازمۇنىنا سايكەس بولادى. دراماتيزيالىق ويىنىندا ارەكەتىنىڭ ءبىرى ءتۇرى. ديداكتيكالىق ويىن فورماسى كىشكەنە بالالارعا مەيلىنشە ءتان وقىتۋ فورماسى بولىپ تابىلادى. مىسالى: سيقىرلى قاقپاقتىڭ سىرىن اشايىق دەگەن ويىندا ەرەسەك توپتاردى تاربيەلى بالالاردى زات تۋرالى ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ، بالالاردى زات تۋرالى ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ ولاردىڭ جۇيەسى سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ مىندەتىن العا قويادى. ديداكتيكالىق ويىنىڭ ناتيجەسى قانداي جولمەن بولسا دا ءوتۋ ەمەس، بالالاردىڭ ءبىلىمدى يگەرۋ، اقىل - وي قىزمەتىن دامىتۋدا، دارا قارىم - قاتىناس جاساۋدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ باعالاۋ. ديداكتيكالىق ويىندار توپ بولىمشەسىندە، اۋلاۋدا، زالدا وتكىزىلەدى. ديداكتيكالىق ويىنىڭ ورتالىعى ويىنشىقتار مەن ويىن قۇرالدارى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ناتيجەسى قانداي جولمەن بولسا دا ۇتۋ ەمەس، بالالاردى ءبىلىمدى يگەرۋ، اقىل - وي قىزمەتىن دامىتۋ دا، ءوزارا قارىم - قاتىناس جاساۋدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ كورسەتكىشى. ديداكتيكالىق ويىندار دا بالالاردىڭ الدىنا قانداي دا ءبىر مىندەتتەر قويىلادى، ولاردى شەشۋ ءۇشىن نازاردى جۇمىلدىرۋ، ەرىكتى زەيىن قويۋ، ويلاۋ جۇمساۋ، ەرەجەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋ ءىس - ارەكەتتەردىڭ قيىنشىلىقتاردى جويۋ كەرەك. ولار بالالاردىڭ ءتۇيىسىن جانە قابىلداۋ قابىلەتىن، دامىتۋعا ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋعا، ءبىلىمدى مەڭگەرۋىن كومەكتەسەدى. ديداكتيكالىق ويىندار تابيعاتپەن تانىستىرۋ ساباعىندا ماتەماتيكا، ءتىل دامىتۋ، ساۋات اشۋ، كوركەم ادەبيەت ساباقتارىندا ءجيى قولدانادى.
ءاربىر توپتا ديداكتيكالىق تۇرعىدان جابدىقتالعان قۋىرشاق، ونىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنۋىنا كەرەكتى بارلىق زاتتاردىڭ كومپلەكتىلەرى بولۋ كەرەك. ستول ۇستىندە ويىندارعا لوتو، دومينو تاقىرىپتىق ويىندار («قايدا نە وسەدى؟»)، («بۇل كىمگە كەرەك») ت. ب پازلدار، لەگولار، قيمىل بەلسەندىلىگىن، ەرىكتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ويىندار جاتادى.
ەرەسەك توپتاعى بالالار ءۇشىن قاعازعا باسىلعان ستول ۇستىندە وينالاتىن ويىن قىزىقتى كەلەدى. ولارعا تابيعات قۇبىلىستارى، كولىكتىڭ الۋان تۇرلەرى (كىم نە بىلەدى، نەمەن جۇرەدى، نەمەن جۇزەدى، نەمەن ۇشادى؟) بەينەلەنگەن ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى قيمىل كورسەتەدى.
قيمىل ويىندارى بالالاردىڭ قوزعالىسىن جۇگىرۋ، سەكىرۋ، ورمەلەۋ لاقتىرۋ، قاعىپ الۋدى جاتتىقتىرۋعا، دامىتۋعا جانە جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قيمىل ويىندارى بالانىڭ جۇيكە پسيحيكالىق دامىتۋىنا، جەكە باسىنىڭ اسا ماڭىزدى سالالاردىڭ قالىپتاستىرۋىنا دا ۇلكەن اسەر ەتەدى. قيمىل ويىندارى ءۇيدىڭ ىشىندە سەرۋەن كەزىندە بىرنەشە بالامەن نەمەسە بۇكىل توپپەن وتكىزىلەدى. ولار سونداي دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنا يگەرگەن سوڭ وزدىگىنە ويناي الادى. مىسالى: سوقىر تەكە، كوكپار، اسىق، بايگە، تاقيا تاستاماق ت. ب ويىندار جاتادى.
سول سياقتى ويىندار دا توپتا جاس ەرەكشەلىگىنە ساي جۇرگىزىلەدى. ويىن بالالارعا ساباقتا دا سەرۋەندە وتە قاجەت، ءتىپتى بالا جاي دەم الىپ وتىرعانىڭ وزىدە دە ويىن ۇستىندە بولادى. قيمىلدى ويىندار بالانىڭ بارلىق جاس كەزەڭىندە وتەدى. مەرەكەلىك ەرتەڭگىلىكتەر، ءىس - شارالارعا قاتىسقان اتا - انالار، تاربيەشىلەر، مۇعالىمدەر بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن شىعارمالاردى ساحنالاۋدىڭ بىلىمدىلىك تاربيەلىك ماڭىزى زور ەكەنىن ايتادى.
درامالىق ويىندار شىعارمانىڭ مازمۇنىن ەستە ساقتاۋعا، كەيىپكەردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز ءىس - ارەكەتتەرىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن اجىراتۋعا، وتان سۇيگىشتىككە، ەڭبەكقورلىققا، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەيدى. بالانى حالىققا پەداگوگيكاسى نەگىزىندە تاربيەلەۋ، ەلدى تانىتۋ باعىتىندا ماڭىزى ورىن
«ورامال كەتتى»، «اسىق اتۋ»، «تۇيىلگەن ورامال»، «قىز قۋۋ» «ۇشتى، ۇشتى» ت. ب ۇلتتىق ويىندار بالانىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋعا، ءومىر تاجىريبەسىن كەڭەيتۋ، ەپتىلىك قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋگە ءوز اسەرىن تيگىزەدى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەيدى قالقىمىز.
ساباقتا پايدالانىلاتىن ويىن تۇرلەرىمەن اتا - انالار ءار توپتاعى اقپاراتتىق بۇرىشتاعى ماتەريالدار ارقىلى جانە ساباق، ەرتەڭگىلىك، ءىس - شارالارعا قاتىسقاندا تانىسادى. اتا - انالار جينالىستارىندا، جەكە اڭگىمەلەسۋگە وتباسىندا بالاعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتكەندە ويىندى پايدالانۋ جولدارى تۋرالى پىكىر الىسامىز.
ءتىپتى بالالار قىزىعۋشىلىعى سونشالىق ساباقتان كەيىن، سول ورتالىقتا ويىن ويناعىسى كەلەدى.
You Might Also Like
