بالبال تاستار تاريحي ەسكەرتكىشتەرى
تاقىرىبى: «بالبال تاستار تاريحي ەسكەرتكىشتەرى»
كىرىسپە
جۇمىسىمنىڭ ماقساتى:
قازاق حالقىنىڭ كونەدەن قالعان تاريحي ەسكەرتكىشتەرى بالبال تاستاردىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ تاريحي قۇندىلىعىن زەرتتەۋ ارقىلى ساباقتا ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە قولدانۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەۋ.
مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ عىلىمي جاڭاشىلدىعى مەن وزەكتىلىگى:
قازىرگى تاڭدا ءبىز ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحىن مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا تولىق قامتىپ وقۋدامىز. سوندىقتان وتكەنىمىزدى ءبىلۋ ارقىلى حالقىمىزدىڭ تاريحي قۇندىلىعى بوپ سانالاتىن بالبال تاستاردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ارقىلى بابالار ءتىلىن تۇسىنەمىز. قازىردە تاستار تۋرالى ماعلۇماتتار تولىق ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلمەگەن. مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى جانە تاقىرىبىمنىڭ وزەكتىلىگى دە وسىندا.
ماقساتقا جەتۋ جولىندا العا قويىلعان مىندەتتەر:
- بالبال تاستاردى زەرتتەگەن ەڭبەكتەردى وقىپ، تالداۋ؛
- زەرتتەۋشى عالىمداردى انىقتاۋ، سالىستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
- تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ تۇرعان جەرىن، ورنىن انىقتاۋ؛
- جينالعان ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ؛
- ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ؛
- ەلەكتروندى نۇسقاسىن ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
ءى – تەوريالىق. كوتەرىلگەن ماسەلە توڭىرەگىندەگى ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ. سايت، ينتەرنەتتەن قاراۋ.
ءىى – پراكتيكالىق. كەستە تولتىرۋ، دەرەك سوزدەرىن سالىستىرۋ، فوتوعا ءتۇسىرۋ.
ءىىى – بەكىتۋ. الىنعان مالىمەتتەردى جۇيەلەپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ، ناتيجەگە بايلانىستى بايانداما دايىنداۋ «تۇساۋ كەسەر» راسىمىنە ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
1. تاريحي - سالىستىرمالىق تالداۋ.
2. باقىلاۋ ءادىسى (انكەتا)
3. تىرەك سىزبالار مەن كەستەلەردى قۇرۋ ءادىسى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ تاجىريبەلىك قۇندىلىعى:
جينالعان ماتەريالدار جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەن وزگە ۇلت وكىلدەرى وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح پاندەرىندە ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە وقۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
1. تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۋرالى
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەتنوگرافيا، انتروپولوگيا، ەجەلگى تاريح «جابىق تاقىرىپتاردىڭ» ساناتىنا جاتقىزىلىپ كەلگەن ەدى. كوشپەندىلەردىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرى مەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن زەرتتەۋمەن 1950 جىلدارعا دەيىن ساناۋلى عانا رەسەي عالىمدارى اينالىستى. ال، قازاقستان عالىمدارى 1950-52 جىلداردان باستاپ قانا ەكسپەديسياعا قاتىسا باستادى. ولار: ا. ح. مارعۇلان (ەكسپەديسيانىڭ باستىعى)، ك. ي. پاسيەۆيچ، ك. ا. اكيشيەۆ، پ. ۆ. اگاپوۆ، ا. گ. ماكسيموۆالار بولدى.
ارحەولوگتار مەن تاريحشىلار شىعىس قازاقستاندى مەكەندەگەن يدەيالىق - ەستەتيكالىق كوزقاراسى ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى ورتاق قولا ءداۋىرى تايپالارىنىڭ، ەرتەدەگى كوشپەلى ساقتار، عۇندار، كونە تۇركىلەر، قيماق - قىپشاقتار، وعىز تايپاسىنا جاتاتىن نايمان جانە قازاق ەتنوسىنىڭ اسا باي، وزىندىك ەرەكشەلىگى مول تاريحى مەن مادەنيەتى حاقىندا بىزدەردى ءبىرشاما حاباردار ەتىپ ۇلگەردى.
ادامزات التاي وڭىرىندە سوناۋ تاس عاسىردا - اق پايدا بولعان. سودان بەرى دە ولار سوڭىندا قانشاما تاڭعاجايىپ ەسكەرتكىشتەر قالدى دەسەڭىزشى! سونداي اسا ءبىر باعالى ەسكەرتكىشتى ارحەولوگتار ەرتىس جاعاسىنداعى ۋست- نارىم دەريەۆنياسىنان تاپقان. ءقازىر بۇل جەر بۇقتىرما تەڭىزىنىڭ استىندا قالدى.
بۇل مەكەن ءۇش قاباتتان تۇرادى. تومەنگى، نەوليت (تاس ءداۋىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭى) قاباتىندا 40 مىڭعا جۋىق شاقپاق تاس قۇرالدارى، 15 مىڭنان استام دايىن تاس قارۋلار تابىلدى. ءبىراق تا ءسىزدى قارۋدىڭ سانى ەمەس، باسقا دا ءبىر ايعاق ەرەكشە قىزىقتىرارى ءسوزسىز. قارۋ پىشاق سىندى پلاستينا ەمەس، ۇشكىر تاستاردان جاسالعان. قازاق جەرىندەگى نەوليت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ وسىناۋ ءبىر ەرەكشەلىگى كونە ادامزات التايدى ەجەلدەن مەكەن ەتكەن دەگەن قورىتىندىعا جەتەلەيدى.
«مۇرتتى قورىمدار» التايدىڭ، شىعىس قازاقستاننىڭ عاجايىپ تا وزىندىك ەرەكشەلىگى مول، مونداي-اق ءداستۇرلى ەسكەرتكىشتەرى بولىپ سانالادى. بۇلار قاتار ورنالاسقان، كىشى قورعاننان شىعىسقا قاراي تىزبەكتەلگەن ەكى تاس قاتاردان تۇراتىن ۇلكەن جانە كىشى قورعاننان تۇرادى. ەسكەرتكىشتەردىڭ ءاربىر ەلەمەنتىنىڭ وزىندىك ورنى بار. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇىى عاسىردا جاسالعان بۇل ەسكەرتكىشتەر وزدەرىن جاساعان شەبەرلەردەن، ارينە كوپ عۇمىر كەشىپ، تۇتاس مىڭداعان جىلدار بويى ءوز كەلبەتىن وزگەرتپەدى دەسە دە بولادى. شىعىس قازاقستاننىڭ كونە مال وسىرۋشىلەرىنىڭ ءدىني نانىمى كۇنگە تابىنۋدان شىققان با دەيمىز. ويتكەنى مۇنداعى تاس ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى شىعىسقا، تاڭعى جارىققا قاراپ ورناتىلعان.
شىعىس قازاقستانداعى ساق تايپاسى ءداۋىرىنىڭ مادەني ومىرىندەگى جارقىن ءبىر كورىنىس تارباعاتايدىڭ شىلىكتى القابىنداعى «التىن قورىمدار» كومپلەكسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ءبىرى تابىلىپ، زەرتتەلدى، سونداي-اق س. س. چەرنيكوۆتىڭ «التىن قورىم قۇپياسى» كىتابىندا سۋرەتتەلگەن. «ۇستەل سەكىلدى تەپ-تەگىس جاسىل القاپتاعى سارعىش - كوگىلدىر تاۋلار اياسىنداعى ءىرى دە اق قورىمدار تىزبەگى كوزدىڭ جاۋىن الادى. . . » اۆتور وسى قورىمنان تابىلعان كوركەم بۇيىمدار كومپلەكستىڭ «سكيف ء-سىبىر ستيلىندەگى» (ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇى-ۇىى عاسىرلار ارالىعى ەڭ كونە ەسكەرتكىشتەر دەپ ەسەپتەيدى.
سان ءتۇرلى وسىمدىك وسكەن، قاينار بۇلاقتىڭ باستاۋى بولىپ تابىلاتىن اسەم شاتقالداردا جۇزدەگەن تاڭبالى تاستاردى تابۋعا بولادى. بۇنداي جەرلەر كيەلى سانالىپ، رۋلىق، تايپالىق ءتۇرلى مەرەكە، ادەت-عۇرىپتار وسىندا وتكىزىلگەن. سوڭعى دەرەككە قاراعاندا شىعىس قازاقستاندا التاي تايپالارىنىڭ كونە تاريحىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن 100 شاقتى باستى-باستى تاڭبالى تاستار زەرتتەلگەن. شىڭداعى تاڭبالاردىڭ مازمۇنى تۇرلىشە: توتەمدىك – سيقىرشىلىق، ءدىني ۇعىم ءبىر باسقا، مۇندا سونداي-اق تۇرلىشە ورىندالعان جازۋلار مەن رامىزدەر قانشاما. ءقايسىبىر زەرتتەۋشىلەر تاستاعى تاڭبالاردى ۇلى جىبەك جولىمەن بىرگە قاراستىرعاندى ءجون كوردى. شىندىعىندا، مۇنداعى تاريحي جانە ەكونوميكالىق فاكتورلاردى ەسكەرمەسە بولمايدى. قالاي بولعاندا دا، التاي مال وسىرۋشىلەرى التاي اسۋلارىن ەرتە كەزدەن يگەرە باستاعانىنا ەش داۋ جوق.
شىعىس قازاقستانداعى جۇزدەگەن تاڭبالى تاستاردىڭ ىشىنەن تامۋراشيدەگى لينارلىق تەحنيكامەن ورىندالعان سۋرەتتى بولە جارا اتاعىمىز كەلەدى. بۇل سۋرەتتەر ءوزىنىڭ ورىندالۋ مانەرىمەن، بارلىق مان-ماعىناسىمەن باسقالاردان تىپتەن دە بولەك، وعان ءتىپتى جاي كوز جۇگىرتىپ وتكەنىڭىزدە شەبەرلىك پەن شىندىق كوزگە ۇرادى. ونى سالعان شەبەر ءوز سۋرەتىنە ءبىر دە ءبىر تۇزەتۋ جاساماعان. مۇنداعى تاعى ءبىر تاڭدانارلىق جايت سول، بۇل سۋرەتتەردىڭ ورىندالۋ شەبەرلىگى مەن مازمۇنىندا شىلىكتى قورىمىنان تابىلعان بۇعى. بالىق، قابال سەكىلدى جان-جانۋارلار بەينەسىمەن وتە ۇقساستىق كوپ.
«مادەنيەتتىڭ استارى قالىڭ، ونداعى ءاربىر قيمىلدى قاز قالپىندا قابىلداساڭ، ونەردى تۇسىنبەگەنىڭ. . . » دەگەن (و. سۇلەيمەنوۆ «ازيا») اقىن ءسوزى قۇران سوزىندەي ەمەس پە؟
شىعىس قازاقستان مادەنيەتى ساق كەزەڭى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءۇشىنشى توبى – ساقتاردىڭ تاس مۇسىندەرى بولىپ تابىلادى. . . ساق مۇسىنشىلەرى بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ بەينەسىن (دەنە ەرەكشەلىگىن ەمەس)، اتا-بابالارىمىزدىڭ جيىنتىق قالىپتى بەينەسىن سۋرەتتەۋگە ۇمتىلعان. ءمۇسىن قولدارىنان تۇسپەيتىن ريتوننىڭ مادەني ماڭىزى زور.
«تۇركىلەردىڭ كونە مادەنيەتى» دەگەن ۇعىمدى ەتيكالىق ەمەس، ارحەولوگيالىق تۇرعىدان ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇلاي دەگەندە تاس دۋالدار، سىمبات مۇسىندەرى، بالبالدار سياقتى جەكەلەگەن ەسكەرتكىشتەر كومپلەكسى ەسكە ورالادى. بۇل مادەنيەت ءۇى عاسىردا پايدا بولدى.
دات ارحەولوگى ۆيلگەلم تومسوننىڭ كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ جازۋىنا بايلانىستى 1983 جىلدىڭ 25 قاراشاسىنداعى تاماشا جاڭالىعى «تاس وبالاردىڭ» شىعۋ تەگى مەن ماعىناسىن بىلۋدە ەرەكشە رول اتقارادى. تاس مۇسىندەردىڭ قۇپياسىن زەرتتەۋدە باسقاداي جاڭا تاسىلدەردى پايدالانۋ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋدىڭ قالىپتاسقان جۇيەسى پايدا بولدى. سولاردىڭ ىشىنەن، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» دەگەن ەڭبەگىن ءبولىپ اتاۋعا بولادى.
ەندى سودان قىسقاشا ءۇزىندى كەلتىرەلىك:
«بالبال تاستاردىڭ ەرەكشەلىگى سول، ولاردىڭ ءبارىنىڭ قولىنا ىدىس ۇستاتىلعان. ءنيزاميدىڭ ايتىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، كوشپەلى تۇرىكتەر مۇسىلماندىقتى قابىلداعانعا دەيىن قولىنا ىدىسى بار بالبال تاسقا قۇداي سەكىلدى قۇلشىلىق ەتكەن».
التايلىقتار قورىمداعى مارقۇمنىڭ بەينەسى دەپ تانىعان. ولاردى ءسويتىپ مۇرتتى ەركەككە ۇقساتقان. التايدىڭ بۇل «ەركەكتەردىڭ» قولىنداعى ىدىس، وسى ايماقتاعى ءقابىر ىشىنەن تابىلعان ىدىستاردىڭ سىڭارى دەسە بولادى. بۇل ۇقساستىقتى زەرتتەۋشى، عالىم ل. ر. قىزلاقوۆ تا اڭعارعان. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل مۇسىندەر مارقۇمنىڭ اسقاق بەينەسى بولىپ تابىلادى.
قولىنا ىدىس ۇستاعان ەركەكتەر التاي مەن سىبىردە عانا بار. . . . شۋمەر تۇركى پاراللەلى، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، شۋمەردىڭ ىدىس ۇستاعان ءوزىنىڭ بالبال تاستارى بولعان دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ءبىراق بۇل وبالار ۆاۆيلوننىڭ جازبا دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ءوزىنىڭ قۇداي رەتىندەگى قالپىن ساقتاپ قالعان. ۆاۆيلونشا بۇل – يشتور، قۇدايعا تابىنۋ. تامۋز كۇنىنەن باستاۋ العان. وت اناسى، اڭىزعا قاراعاندا يشتور جەرگە ءتۇسىپ، تامۋزدى تىرىلتەدى. ىدىستى ىشىنە جاپسىرا قۇشاقتاعان يوشتوردىڭ ءمۇسىنى ساقتالعان.
شۋمەرلەردە كۇن نۇرعا تولى ىدىسقا اينالىپ، قيالدى اسقاقتاتادى. قولداعى، ياكي باستاعى نۇرعا تولى ىدىس – تىرشىلىك بەينەسى. ال سىنعان ىدىس – وتكەن كۇندەر. پاتشانىڭ جاسىنا وراي قابىرگە سونشا قىش، ياعني اعاش ىدىس سالىنعان. سىنبايتىن تەمىر ىدىس بولسا تىرشىلىك يدەياسى بولىپ تابىلادى.
ىدىس ۇستاعان يشتور قۇدايدىڭ ءمۇسىنى ءقابىر باسىنا قويىلادى. تامۋز كۇنگە ۇقساعان يشتور ونى ءتىرىلتۋى كەرەك. قازاقستاردىڭ ءان قايىرمالارىندا: «تامىز، تامىز، تامىزايىق»، - دەپ ماعىناسىز قايتالانا بەرەتىن جولدار بار. بۇل، بىزدىڭشە تامۋز – كۇن قۇدايىنا ارنالعان دۇعادان قالعان بولۋى كەرەك. مونگوليادان ۆەەنگرياعا دەيىنگى قورىمداردا يشتور قۇدايىنىڭ بەينەسى بولىپ سانالاتىن ىدىس ۇستاعان بالبال تاستار جەتكىلىكتى. بۇل تاڭىرگە تابىناتىنداردىڭ ءرامىزى. . . ءحى عاسىردىڭ تۇركى مۇسىلماندارى ىدىستى جارتى اي تۇرىندە الىپ، يسلام ءرامىزى ەتتى. . .
مۇنداعى باستى يدەيانىڭ كەيىنگى دىننەن ايىرماشىلىعى نەدە؟ سەنىم – قايتا تىرىلتۋدە. ۇيىقتاپ، ەگەر سەن جەر ۇلى بولساڭ، سۋىر مەن ءشوپ سەكىلدى، ەگەر سەن اسپان ۇلى بولساڭ، كۇن سەكىلدى قايتا ءتىرىلىپ كەتەسىڭ. . . »
بالبال – ارحەولوگياداعى عۇرىپتىق ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىر تۇرىنە بايلانىستى قولدانىلاتىن اتاۋى. بالبال تاس ءمۇسىن ەمەس، دۇرىسىندا ونىڭ جانىنا تىزبەكتەلە قويىلاتىن، ءسال عانا وڭدەلگەن، كوبىنە وڭدەلمەگەن كىشىرەك تاس باعاندار. بۇلاردى تۇرعىزۋ – ولگەن ادامعا قۇرمەت كورسەتىپ، ەسكەرتكىش قويۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. مىسالى: اتاقتى ويشىل ءارى شەشەن يوللىق تەگىن اكەسى بىلگە قاعانعا ەسكەرتكىش ورناتقاندا بىلاي دەپ جازعان: «اكەم قاعانعا بالبىق (بالبال) تىكتىم». بىلگە قاعانعا ارناعان بالبالداس تىزبەگى (مونعوليادا)3 كم، شامامەن 750 تاس. بالبالداردى ءا. مارعۇلان، ل. ر. قىزلاسوۆ ا. د، گراچ، س. گ. كلياشتورنىي، ۆ. د. كۋباريەۆ ت. ب. قازاقستان، تۋۆا، مونعوليا جەرلەرىنەن تاۋىپ زەرتتەگەن. ادەتتە، ول تۇركى ءداۋىرىنىڭ (6-9ع) عۇرىپتىق تاس قورشاۋلارىمەن بىرگە ورناتىلادى. قورشاۋدىڭ سىرتىنداعى شىعىس ىرگەگە ولگەن ادامنىڭ بەينەسىن بەرەتىن تاس ءمۇسىن قويىلسا، ودان ءارى شىعىسقا قاراي ونداعان، كەيدە جۇزدەگەن بالبالدار تىزبەگى ورناتىلادى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، بالبالدار قازا بولعان باتىردىڭ ءوز بەينەسىن كورسەتپەيدى. مۇنداي تاس باعانالار قازا بولعان ارداقتى باتىرمەن قوشتاسۋ ءراسىمىن، وعان اس بەرۋ سالتاناتىنا ەلدەردىڭ تاكسونوميالىق ورنالاسۋ جۇيەسى بويىنشا ارنايى كەلىپ قاتىسقان جانە بىر-بىردەن بالبال تاس اكەلىپ قويعان ءتۇرلى رۋلىق توپتار مەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ قۇرمەتىن كورسەتەتىن سەمانتيكالىق ءورىسى كەڭ سيمۆولدار بولىپ تابىلادى. ءا. مارعۇلاننىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ەرتەرەكتە قارقارالى، باياناۋىل جەرلەرىندە جالپى سانى 300-350-دەن استام باعانالاردان تۇراتىن بالبالدار تىزبەكتەرى كەزدەسكەن. بۇنداي اسا ۇلكەن تىزبەكتەر ولگەن ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ، بەدەلىنىڭ تىم زور بولعانىن بىلدىرەدى، كوبىنە بالبالدار تىزبەگى مۇنان الدەقايدا از بولادى.
بالبال تاستار – تاستان جاسالعان ادام بەينەسى. ولار قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ءدىني تانىمدىق، سالت-داستۇرلەرىن كورسەتەدى.
قازاقستان جەرىنەن تابىلعان بالبال تاستار تاريحىنا كوز شالساق مىناداي مالىمەتتەردى الۋعا بولادى.
1. ەرەيمەنتاۋ تاس مۇسىندەرى. تۇرىك قاعاندىعى كەزىندە جاسالعان ەرەيمەنتاۋ تاس مۇسىندەرى – ءۇى-ۇىىى عاسىرلار ەسكەرتكىشى. وسىنداي تاس مۇسىندەر توبى قازاقستانداعى ەرەيمەنتاۋ توڭىرەگىندە، سىلەتى، كەدەي، تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىندا ءجيى كەزدەسەدى. تورعاي كەنىنەن وڭتۇستىككە قاراي 8 شاقىرىم جەردە سۇر گرانيتتەن جاسالعان ءۇش ءمۇسىن بار. جەرگىلىكتى حالىق ولاردى «قوس باتىر» دەپ اتايدى. سول زامانداعى شەبەرلەر قويۋ مۇرتتى، بەلدىگىنە قارۋ اسىنعان، وڭ قولىمەن ادەمى توستاعاندى ومىراۋىنا دەيىن كوتەرىپ، سول قولىمەن قىلىش ۇستاعان تۇرىك قاعاندىعى كەزىندەگى اسكەرباسى الىپتاردىڭ كەلبەتىن، الپاۋىت دەنەسىن جۇمىرلاپ، جاقسى كەلتىرگەن. مۇسىندەردى گرانيتتەن جاسالعان ءتورت بۇرىشتى قورشاۋدىڭ كۇنشىعىس ىرگەسىنە جەرگە قاداپ تۇرعىزعان. سول زاماندا باتىرلارعا، قوعام قايراتكەرلەرىنە قورشاۋ مەن تاس ءمۇسىن تۇرعىزۋ ولاردى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالعان.
2. ارعاناتى تاس مۇسىندەرى. ارعاناتى تاس مۇسىندەرى – تۇركىلەردىڭ ورتا عاسىرلاردان قالعان عۇرىپتىق ەسكەرتكىشتەرى. قازاقستانداعى قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىنداعى ارعاناتى تاۋىنىڭ مىق، دومباۋىل، ايىرشوقى قىراتتارىندا ورنالاسقان. ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى زەرتتەگەن. مۇسىندەر جالپاق تاستان قاشالىپ، ءتورتبۇرىش، شارشى تۇرىندە جاسالعان قورشاۋلاردىڭ شىعىس جاق سىرتىنا بەتى كۇنشىعىسقا قاراتىلا تىگىنەن ورناتىلعان. ودان شىعىسقا قاراي كىشىرەك تاس باعانالار نەمەسە بالبالدار تىزبەگى كەزدەسەدى. مىق تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىنا «الىپ تاس»، «مىقتىڭ الىبى» اتانعان ءمۇسىن سۇر گرانيتتەن قاشالعان. مۇسىننەن ەر ادامنىڭ بەت-الپەتى، شوقشا ساقالى مەن ۇلكەن كوزى، ۇزىن مۇرتىنىڭ جانە اياق-قولىنىڭ بەدەرى ايقىن كورىنەدى. وڭ قولىنا سۋسىن ىشەتىن توستاعان، سول قولىنا قىلىش ۇستاعان. ەكىنشى ءمۇسىن بۇدان 200 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان. وسى ەكى ءمۇسىندى جەرگىلىكتى قازاقتار «قوس الىپ»، «قوس باتىر» دەپ اتايدى. بۇل مۇسىندەر ءۇى-ۇىىى عاسىرلارعا جاتادى. ارعاناتىنىڭ تۇلپارتاس سىلەمىنىڭ باۋرايىنان ءۇىىى-حىى عاسىرلارعا جاتاتىن گرانيتتەن قاشالىپ جاسالعان ادام ءمۇسىنى تابىلدى. مۇسىندە ادەمى جاس ايەلدىڭ بەت-الپەتى كەسكىندەلگەن. مۇنداي تاس مۇسىندەر، نەگىزىنەن، ەلگە سىيلى ادامدارعا قويىلعان.
3. اتسۋىتقان تاس ءمۇسىنى. اتسۋىتقان تاس ءمۇسىنى – قازاقستانداعى قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانى اتسۋىتقان تاۋىنىڭ شىعىس جاعىنداعى شارشى قورشاۋ ىشىندەگى تاس ءمۇسىن. 1982 جىلى ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى زەرتتەگەن. ءار قابىرعاسى 3 مەتر، قاقپا تاستاردى تىگىنەن كومىپ قۇراعان. قورشاۋ ءىشىن تاستارمەن تولتىرعان. ارنايى اكەلىنگەن اق شاقپاق تاستار كەزدەسەدى. ءمۇسىن جاساعان تاستىڭ جوعارى جاعى جالپاقتاۋ. تاستىڭ جوعارى بولىگىندە ادامنىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن. قالىڭ قاباعى، ۇلكەن كوزى، مۇرنى، ۇزىن مۇرتى مەن جالپاق، ۇزىن ساقالى بەينەلەنگەن. ءمۇسىننىڭ بەينەلەنۋ ءتاسىلى، قورشاۋ قۇرىلىسى ونىڭ ءۇى-ۇىى عاسىرلاردا جاسالعانىن كورسەتەدى.
4. ۇلىتاۋ تاس مۇسىندەرى. ۇلىتاۋ ەسكەرتكىشتەرى ۇلىتاۋ توڭىرەگىندەگى كەزىگەتىن تاس مۇسىندەر شوعىرى (ءۇى-ۇىىىعاسىرلار). تۇركى داۋىرىنەن قالعان تاس مۇسىندەر قىلىش، قانجار سياقتى اسكەري قارۋمەن، سۋسىن ىشەتىن ساۋىتپەن ورنەكتەلگەن. باتىرلار مەن قولباسى مۇسىندەرىنىڭ تىزبەگى قويىلادى. بالبالدار سانى كەيدە 200-گە جەتەدى. ەرلەر مۇسىندەرىمەن قاتار اڭىزعا اينالعان ارۋلار مەن ارداقتى انالارعا دا ءمۇسىن قويىلعان. بۇل تاس مۇسىندەر كىسىنىڭ جاس مولشەرىنە وراي «قىزتاس»، «كەلىنشەكتاس»، «كەمپىرتاس» دەپ اتالا بەرەدى. ۇلىتاۋ ەسكەرتكىشتەرى قازاق جەرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، تۇرمىسىن، سالت-ساناسىن، ونەر تاريحىن كورسەتەتىن بىردەن-بىر دەرەك بولىپ تابىلادى. جىلىساي تاس مۇسىندەرى – قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسىندا تۇرىك قاعاندىعى (ءۇى-ۇىىىعاسىرلار) مەن قىپشاق زامانىندا (ءۇىىى-حىىى عاسىرلار) جاسالعان ءمۇسىن تاستاردىڭ كورنەكتى توبى. قاعاندىق كەزىندەگى مۇسىندەر تاس قورشاۋدىڭ شىعىس جاق ىرگەسىندە، بەتى شىعىسقا قاراپ تۇرادى. جىلىسايداعى تاس قورشاۋلاردىڭ جالپى سانى سەگىز، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ شىعىس ىرگەسىندە ءبىر-بىر ءمۇسىن تاستارى بولعان. ونىڭ ۇشەۋى قيراعان. بىزگە جەتكەن بەس ءمۇسىننىڭ ەكەۋى ەگدە ادامدى، ەكەۋى جەتكىنشەك جاستاردى، سوڭعى ءمۇسىن ورتا جاستاعى ايەلدى بەينەلەيدى. بۇل تاس ءمۇسىن نارەستەلەردىڭ قورعاۋشىسى سانالعان ۇمايدىڭ بەينەسى بولۋى مۇمكىن.
5. قارقارالى تاس مۇسىندەرى. قارقارالى تاس مۇسىندەرى – تۇركى داۋىرىنەن قالعان تاس مۇسىندەر توبى. ول تاس مۇسىندەردە، نەگىزىنەن، باتىرلار، قولباسشى-كوسەمدەر، بيلەر مەن ابىزدار، جىرشىلار مەن باقتاشىلار بەينەلەنگەن. تاس مۇسىندەر سانى 200-گە جەتەدى. باتىرلار قارۋ-جاراقپەن، حان مەن بيلەر قولىنا اساتاياق، بەلىندەگى كىسەسىمەن بەينەلەنگەن.
قارقارالى تاس مۇسىندەرىنىڭ بەت-الپەتى، دەنە مۇشەلەرى، اسىنعان قارۋ-جاراعى، قولىنداعى زاتتارى شىنايى، ءارى تارتىمدى جاسالعان. قارقارالى ماڭىندا كەزىگەتىن تاريحي ەسكەرتكىشتەر قازاقتىڭ ەجەلگى ءمۇسىن ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ بىرىنەن سانالادى.
بالبال تاستار شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي، قالبا تاۋ جوتالارىندا ءجيى ۇشىراسادى. مۇنداي تۋىندىلار كوشپەلىلەر قوعامىنان باعا جەتپەس مالىمەتتەر بەرەتىندىكتەن دە تاريح عىلىمىندا ۇلكەن مانگە يە.
تارباعاتايدىڭ كۇنگەي سىلەمدەرى تاسكەسكەن مەن ءۇرجار وڭىرىندە دە جارتاس توسىنە قاشالىپ سالىنعان كونە كەسكىندەر مول ءارى وزگە وڭىرلەردەگىگە قاراعاندا ەلەۋلى ەرەكشەلىكتەرگە يە.
ەگەر وسى تارباعاتاي وڭىرىنە توقتالاتىن بولساق، 2009 جىلى عالىم-زەرتتەۋشى الان بايتەنوۆ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا تارباعاتاي تاۋلارى مەن جۇڭگو ەلىنىڭ شەكاراسىندا بولىپ قايتقان ەدى. تارباعاتاي تاۋلارى حالىقتىڭ سان جىلدار بويىنداعى وزگەرگەن تاريحىن جاقسى بىلەدى. بۇل سوناۋ عۇندار، ەجەلگى تۇركى تايپالارى، مونعولدار، جوڭعارلار جانە دە ورتا عاسىرداعى تايپالار كەيىن قازاق ەتنوسى بولىپ كەتكەن – نايمان، قىپشاقتار. وسىلاردىڭ بارلىعى وزىنەن كەيىن قانشاما ىزدەر قالدىرعان. كەيبىر قىزىقتى ماتەريالدار وسى ەكسپەديسيا كەزىندە تابىلعان. سولاردىڭ ءبىرى ەر ادامنىڭ بالبال تاسى. ونىڭ باعالى دا قىزىقتى جەرى مۇسىندە ەر ادامنىڭ باسىنا كيگىزىلگەن ءۇشمۇيىزدى باس كيىمدە. ءبىر بەت جاعى مەن كوزى، مۇرنى، اۋزى جانە دە شيراتىلىپ سالىنعان مۇرتى بار.
بۇل ولجانىڭ قۇندىلىعى سونشالىق بۇنداي مۇسىندەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. بۇكىل قازاقستاندا بىرنەشە عانا مۇسىندەر بار ەكەن.
ەندى سەمەي وڭىرىنە كەلەتىن بولساق، جۋىردا عانا سەمەي قالاسىنىڭ ءتاريحي-وڭىر مۇراجايى تاعى ءبىر بالبال تاسقا تولتىرىلدى. ول تاستى اياگوز اۋدانى مىڭ بۇلاق اۋىلىنان 5 شاقىرىم جەردەن تابىلعان.
تاس ءمۇسىن - بالبالدى وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنى تابيعاتتى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ بايقاعان. ونى سەمەي قالاسىنا جەتكىزگەن سەمەي قالاسىنىڭ زاڭ كوللەدجىنىڭ ۇستازى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى - حادجيمۋرات يليۋف ەدى. سودان كەيىن ول ءمۇسىندى وسى مۇراجايعا تاپسىرىلىپ، زەرتتەۋشى-عالىمدار جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.
مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بۇل ولجانىڭ باعا جەتپەس تابىس ەكەنىن جانە دە ونىڭ قولدان قاشاپ جاسالعانىن ايتادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول ءۇى-حىىىعع. جاسالىنعان. بۇل سەمەي قالاسى مۇراجايىنىڭ 12 بالبال تاسى. بۇل ءمۇسىننىڭ ەرەكشەلىگى كەيبىر دەتالدىق وزگەشەلىكتەرىندە. مىسالى ايتا كەتەتىن بولساق، ونىڭ ماڭدايىنداعى ءاجىمى، بۇنداي ءاجىم باسقا مۇسىندەردە كەزدەسپەگەن ەكەن. بارلىق بالبال تاستارداعىداي بۇل دا قولىنا ىدىس ۇستاعان، سول قولىندا قارۋى بار. جاڭا ولجانىڭ بيىكتىگى – 1 مەتر 18 سم.
قازىرگى جىلدارى بەلگىلى ساياساتتانۋشى ەرلان قارين كادىمگى بالبال تاستاردى زەرتتەۋگە قىزىعادى ەكەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول كىسىنىڭ قازاق جەرىندە بارىپ، كورمەگەن بالبال تاستارى كەمدە-كەم سياقتى. مۇسىندەردىڭ سۋرەتىن ماڭعىستاۋ جاعىنان، ەكىنشىسىن التاي جاقتان، ءۇشىنشىسىن الاتاۋ بوكتەرىنەن، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ سۋرەتىن مونعوليا جەرىندە ءتۇسىرىپتى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بالبال تاستار قىتايدا، رەسەيدە، وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا، قاپ تاۋلارىندا دا، ءتىپتى گەرمانيادا دا بار ەكەن.
ساياساتتانۋشى «بالبال تاستار ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان وركەنيەتتىڭ قانداي وڭىرلەرگە دەيىن تاراعاندىعىن كورسەتەتىن بەلگىلەر. ءبىزدىڭ بابالار سول زاماننىڭ وزگە قاۋىمدارى سياقتى ءوز قۇدىرەتتەرىن الىپ پيراميدا، ۇلكەن قورعان، قامالدار تۇرعىزۋمەن دالەلدەۋگە ۇمتىلماعان. ولار پەندەنىڭ كۇش-قۋاتى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىنىڭ قاسىندا توزاڭعا دا تاتىمايتىنىن ءتۇسىنىپ، تەك ۇرپاعىنا ۇلان-عايىر مەكەننىڭ كىمدىگى ەكەندىگىن ەسكە سالاتىن وسى بالبال تاستاردى عانا قالدىرعان» دەيدى.
گ. ف. ميللەر 1734 جىلى ەرتىس ماڭىن زەرتتەي ءجۇرىپ، قيماق-قىپشاق ونەرى ەسكەرتكىشتەرىن تاپتى. ءۇش كەستەمەن بەينەلەنەتىن بۇل ەسكەرتكىشتەر بۇرىنعى كسرو (سسسر) عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر.
ۆ. ۆ. رادلوۆ وسى قورىمداردى بۇدان 170 جىل بۇرىن اقتارسا، س. ا. رۋدەنكو بەرتىندە: «التايداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تاماشا ونەر تۋىندىلارىنىڭ يەلەرى كىم بولدى؟» - دەپ تاڭدانىپ، وعان وزدەرى جاۋاپ بەردى: «قازىردە مۇنىڭ ءبارى ازيات تەكتەس تايپالاردىكى بولعاندىعىنا ەش كۇمان جوق. ونەر ورتاقتىعى، ولاردىڭ شىققان تەگىنىڭ ورتاقتىعى مال وسىرۋشىلەردىڭ تۇرمىس دەڭگەيىمەن، ولارعا ءتان كوشپەلى ءومىر سالتىمەن ولشەنەدى. . . » دەگەن.
قورىتىندى
قورىتا ايتقاندا، كەزىندە تۇرلىشە جاعدايلارعا بايلانىستى شىعىس قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدان قالعان كوپتەگەن قۇندى ەسكەرتكىشتەر بىزگە كەلىپ جەتپەدى. وعان سوعىس، ءورت، تابيعات اپاتى، پەندەلىك كوزقاراس، كەيدە ءتىپتى ادەيى جاسالعان قاستاندىق سەبەپ بولدى. . .
تارباعاتايدىڭ ساي-سالا، شاتقالدارىندا ەجەلگى داۋىرلەردەن جەتكەن مۇرالار ساقتالعان. كونە جادىگەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندىسى – كادىمگى بالبال تاستار. بيىكتىگى كىسى بويىنداي، ءبىر قولىنا توستاعان، ءبىر قولىندا سەمسەر ۇستاعان قياق مۇرتتى تاس مۇسىندەر تارباعاتايدىڭ تەرىسكەي بەتكەيىندە ءجيى ۇشىراسادى. الايدا وكىنىشتىسى، ءۇرجار ءوڭىرىن مىنداعان جىلدار بۇرىن مەكەندەگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ بۇل تۋىندىلارى مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قورعاۋعا الىنباي وتىر.
سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى تۇرعىندار وسىنداي تاس مۇسىندەر مەن تاڭبالى تاستاردىڭ جەل وتىندە تۇرىپ توزعانىن، قۇلاپ، توپىراققا كومىلگەنىن، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جوعالعانىن ايتۋدا.
جاناشىرلىقتى الىستان توسپاي-اق، ءوزىمىز كىرىسپەسەك بولمايتىن سەكىلدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنان ارنايى توپ ۇيىمداستىرىپ، وسىنداي قۇندىلىقتاردى ىزدەستىرىپ، تۇرعان جەرىن انىقتاپ، لاجى بولسا، قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، زەرتتەۋدى قولعا لاسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇل اسىرەسە شولپان، تاسكەسكەن، ەگىنسۋ، ءۇرجار، اقشوقى اۋىلدارى ءۇشىن ماڭىزدى.
تاسكەسكەن-ۇرجار تاس مۇرالارى ودان ارعى زاماننان جەتكەن، ءالى دە كوپتەگەن زەرتتەۋدى كۇتىپ جاتقان تاريحي ماڭىزى زور ەسكەرتكىشتەر. وسىعان وراي ءبىز مەكتەپ وقۋشىلارىنان بالبال تاستار تۋرالى نە بىلەسىڭدەر دەگەن سۇراقپەن (انكەتا) ساۋالناما جۇرگىزگەن ەدىك.
وسكەمەن قالاسى،
№36 ورتا مەكتەپتىڭ
قازاق ءتىلى ءمۇعالىمى
اليمحانوۆا دينا جيەنبەك قىزى
كىرىسپە
جۇمىسىمنىڭ ماقساتى:
قازاق حالقىنىڭ كونەدەن قالعان تاريحي ەسكەرتكىشتەرى بالبال تاستاردىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ تاريحي قۇندىلىعىن زەرتتەۋ ارقىلى ساباقتا ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە قولدانۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەۋ.
مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ عىلىمي جاڭاشىلدىعى مەن وزەكتىلىگى:
قازىرگى تاڭدا ءبىز ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحىن مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا تولىق قامتىپ وقۋدامىز. سوندىقتان وتكەنىمىزدى ءبىلۋ ارقىلى حالقىمىزدىڭ تاريحي قۇندىلىعى بوپ سانالاتىن بالبال تاستاردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ارقىلى بابالار ءتىلىن تۇسىنەمىز. قازىردە تاستار تۋرالى ماعلۇماتتار تولىق ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلمەگەن. مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى جانە تاقىرىبىمنىڭ وزەكتىلىگى دە وسىندا.
ماقساتقا جەتۋ جولىندا العا قويىلعان مىندەتتەر:
- بالبال تاستاردى زەرتتەگەن ەڭبەكتەردى وقىپ، تالداۋ؛
- زەرتتەۋشى عالىمداردى انىقتاۋ، سالىستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
- تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ تۇرعان جەرىن، ورنىن انىقتاۋ؛
- جينالعان ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ؛
- ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ؛
- ەلەكتروندى نۇسقاسىن ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
ءى – تەوريالىق. كوتەرىلگەن ماسەلە توڭىرەگىندەگى ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ. سايت، ينتەرنەتتەن قاراۋ.
ءىى – پراكتيكالىق. كەستە تولتىرۋ، دەرەك سوزدەرىن سالىستىرۋ، فوتوعا ءتۇسىرۋ.
ءىىى – بەكىتۋ. الىنعان مالىمەتتەردى جۇيەلەپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ، ناتيجەگە بايلانىستى بايانداما دايىنداۋ «تۇساۋ كەسەر» راسىمىنە ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
1. تاريحي - سالىستىرمالىق تالداۋ.
2. باقىلاۋ ءادىسى (انكەتا)
3. تىرەك سىزبالار مەن كەستەلەردى قۇرۋ ءادىسى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ تاجىريبەلىك قۇندىلىعى:
جينالعان ماتەريالدار جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەن وزگە ۇلت وكىلدەرى وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح پاندەرىندە ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە وقۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
1. تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۋرالى
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەتنوگرافيا، انتروپولوگيا، ەجەلگى تاريح «جابىق تاقىرىپتاردىڭ» ساناتىنا جاتقىزىلىپ كەلگەن ەدى. كوشپەندىلەردىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرى مەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن زەرتتەۋمەن 1950 جىلدارعا دەيىن ساناۋلى عانا رەسەي عالىمدارى اينالىستى. ال، قازاقستان عالىمدارى 1950-52 جىلداردان باستاپ قانا ەكسپەديسياعا قاتىسا باستادى. ولار: ا. ح. مارعۇلان (ەكسپەديسيانىڭ باستىعى)، ك. ي. پاسيەۆيچ، ك. ا. اكيشيەۆ، پ. ۆ. اگاپوۆ، ا. گ. ماكسيموۆالار بولدى.
ارحەولوگتار مەن تاريحشىلار شىعىس قازاقستاندى مەكەندەگەن يدەيالىق - ەستەتيكالىق كوزقاراسى ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى ورتاق قولا ءداۋىرى تايپالارىنىڭ، ەرتەدەگى كوشپەلى ساقتار، عۇندار، كونە تۇركىلەر، قيماق - قىپشاقتار، وعىز تايپاسىنا جاتاتىن نايمان جانە قازاق ەتنوسىنىڭ اسا باي، وزىندىك ەرەكشەلىگى مول تاريحى مەن مادەنيەتى حاقىندا بىزدەردى ءبىرشاما حاباردار ەتىپ ۇلگەردى.
ادامزات التاي وڭىرىندە سوناۋ تاس عاسىردا - اق پايدا بولعان. سودان بەرى دە ولار سوڭىندا قانشاما تاڭعاجايىپ ەسكەرتكىشتەر قالدى دەسەڭىزشى! سونداي اسا ءبىر باعالى ەسكەرتكىشتى ارحەولوگتار ەرتىس جاعاسىنداعى ۋست- نارىم دەريەۆنياسىنان تاپقان. ءقازىر بۇل جەر بۇقتىرما تەڭىزىنىڭ استىندا قالدى.
بۇل مەكەن ءۇش قاباتتان تۇرادى. تومەنگى، نەوليت (تاس ءداۋىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭى) قاباتىندا 40 مىڭعا جۋىق شاقپاق تاس قۇرالدارى، 15 مىڭنان استام دايىن تاس قارۋلار تابىلدى. ءبىراق تا ءسىزدى قارۋدىڭ سانى ەمەس، باسقا دا ءبىر ايعاق ەرەكشە قىزىقتىرارى ءسوزسىز. قارۋ پىشاق سىندى پلاستينا ەمەس، ۇشكىر تاستاردان جاسالعان. قازاق جەرىندەگى نەوليت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ وسىناۋ ءبىر ەرەكشەلىگى كونە ادامزات التايدى ەجەلدەن مەكەن ەتكەن دەگەن قورىتىندىعا جەتەلەيدى.
«مۇرتتى قورىمدار» التايدىڭ، شىعىس قازاقستاننىڭ عاجايىپ تا وزىندىك ەرەكشەلىگى مول، مونداي-اق ءداستۇرلى ەسكەرتكىشتەرى بولىپ سانالادى. بۇلار قاتار ورنالاسقان، كىشى قورعاننان شىعىسقا قاراي تىزبەكتەلگەن ەكى تاس قاتاردان تۇراتىن ۇلكەن جانە كىشى قورعاننان تۇرادى. ەسكەرتكىشتەردىڭ ءاربىر ەلەمەنتىنىڭ وزىندىك ورنى بار. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇىى عاسىردا جاسالعان بۇل ەسكەرتكىشتەر وزدەرىن جاساعان شەبەرلەردەن، ارينە كوپ عۇمىر كەشىپ، تۇتاس مىڭداعان جىلدار بويى ءوز كەلبەتىن وزگەرتپەدى دەسە دە بولادى. شىعىس قازاقستاننىڭ كونە مال وسىرۋشىلەرىنىڭ ءدىني نانىمى كۇنگە تابىنۋدان شىققان با دەيمىز. ويتكەنى مۇنداعى تاس ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى شىعىسقا، تاڭعى جارىققا قاراپ ورناتىلعان.
شىعىس قازاقستانداعى ساق تايپاسى ءداۋىرىنىڭ مادەني ومىرىندەگى جارقىن ءبىر كورىنىس تارباعاتايدىڭ شىلىكتى القابىنداعى «التىن قورىمدار» كومپلەكسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ءبىرى تابىلىپ، زەرتتەلدى، سونداي-اق س. س. چەرنيكوۆتىڭ «التىن قورىم قۇپياسى» كىتابىندا سۋرەتتەلگەن. «ۇستەل سەكىلدى تەپ-تەگىس جاسىل القاپتاعى سارعىش - كوگىلدىر تاۋلار اياسىنداعى ءىرى دە اق قورىمدار تىزبەگى كوزدىڭ جاۋىن الادى. . . » اۆتور وسى قورىمنان تابىلعان كوركەم بۇيىمدار كومپلەكستىڭ «سكيف ء-سىبىر ستيلىندەگى» (ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇى-ۇىى عاسىرلار ارالىعى ەڭ كونە ەسكەرتكىشتەر دەپ ەسەپتەيدى.
سان ءتۇرلى وسىمدىك وسكەن، قاينار بۇلاقتىڭ باستاۋى بولىپ تابىلاتىن اسەم شاتقالداردا جۇزدەگەن تاڭبالى تاستاردى تابۋعا بولادى. بۇنداي جەرلەر كيەلى سانالىپ، رۋلىق، تايپالىق ءتۇرلى مەرەكە، ادەت-عۇرىپتار وسىندا وتكىزىلگەن. سوڭعى دەرەككە قاراعاندا شىعىس قازاقستاندا التاي تايپالارىنىڭ كونە تاريحىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن 100 شاقتى باستى-باستى تاڭبالى تاستار زەرتتەلگەن. شىڭداعى تاڭبالاردىڭ مازمۇنى تۇرلىشە: توتەمدىك – سيقىرشىلىق، ءدىني ۇعىم ءبىر باسقا، مۇندا سونداي-اق تۇرلىشە ورىندالعان جازۋلار مەن رامىزدەر قانشاما. ءقايسىبىر زەرتتەۋشىلەر تاستاعى تاڭبالاردى ۇلى جىبەك جولىمەن بىرگە قاراستىرعاندى ءجون كوردى. شىندىعىندا، مۇنداعى تاريحي جانە ەكونوميكالىق فاكتورلاردى ەسكەرمەسە بولمايدى. قالاي بولعاندا دا، التاي مال وسىرۋشىلەرى التاي اسۋلارىن ەرتە كەزدەن يگەرە باستاعانىنا ەش داۋ جوق.
شىعىس قازاقستانداعى جۇزدەگەن تاڭبالى تاستاردىڭ ىشىنەن تامۋراشيدەگى لينارلىق تەحنيكامەن ورىندالعان سۋرەتتى بولە جارا اتاعىمىز كەلەدى. بۇل سۋرەتتەر ءوزىنىڭ ورىندالۋ مانەرىمەن، بارلىق مان-ماعىناسىمەن باسقالاردان تىپتەن دە بولەك، وعان ءتىپتى جاي كوز جۇگىرتىپ وتكەنىڭىزدە شەبەرلىك پەن شىندىق كوزگە ۇرادى. ونى سالعان شەبەر ءوز سۋرەتىنە ءبىر دە ءبىر تۇزەتۋ جاساماعان. مۇنداعى تاعى ءبىر تاڭدانارلىق جايت سول، بۇل سۋرەتتەردىڭ ورىندالۋ شەبەرلىگى مەن مازمۇنىندا شىلىكتى قورىمىنان تابىلعان بۇعى. بالىق، قابال سەكىلدى جان-جانۋارلار بەينەسىمەن وتە ۇقساستىق كوپ.
«مادەنيەتتىڭ استارى قالىڭ، ونداعى ءاربىر قيمىلدى قاز قالپىندا قابىلداساڭ، ونەردى تۇسىنبەگەنىڭ. . . » دەگەن (و. سۇلەيمەنوۆ «ازيا») اقىن ءسوزى قۇران سوزىندەي ەمەس پە؟
شىعىس قازاقستان مادەنيەتى ساق كەزەڭى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءۇشىنشى توبى – ساقتاردىڭ تاس مۇسىندەرى بولىپ تابىلادى. . . ساق مۇسىنشىلەرى بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ بەينەسىن (دەنە ەرەكشەلىگىن ەمەس)، اتا-بابالارىمىزدىڭ جيىنتىق قالىپتى بەينەسىن سۋرەتتەۋگە ۇمتىلعان. ءمۇسىن قولدارىنان تۇسپەيتىن ريتوننىڭ مادەني ماڭىزى زور.
«تۇركىلەردىڭ كونە مادەنيەتى» دەگەن ۇعىمدى ەتيكالىق ەمەس، ارحەولوگيالىق تۇرعىدان ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇلاي دەگەندە تاس دۋالدار، سىمبات مۇسىندەرى، بالبالدار سياقتى جەكەلەگەن ەسكەرتكىشتەر كومپلەكسى ەسكە ورالادى. بۇل مادەنيەت ءۇى عاسىردا پايدا بولدى.
دات ارحەولوگى ۆيلگەلم تومسوننىڭ كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ جازۋىنا بايلانىستى 1983 جىلدىڭ 25 قاراشاسىنداعى تاماشا جاڭالىعى «تاس وبالاردىڭ» شىعۋ تەگى مەن ماعىناسىن بىلۋدە ەرەكشە رول اتقارادى. تاس مۇسىندەردىڭ قۇپياسىن زەرتتەۋدە باسقاداي جاڭا تاسىلدەردى پايدالانۋ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋدىڭ قالىپتاسقان جۇيەسى پايدا بولدى. سولاردىڭ ىشىنەن، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» دەگەن ەڭبەگىن ءبولىپ اتاۋعا بولادى.
ەندى سودان قىسقاشا ءۇزىندى كەلتىرەلىك:
«بالبال تاستاردىڭ ەرەكشەلىگى سول، ولاردىڭ ءبارىنىڭ قولىنا ىدىس ۇستاتىلعان. ءنيزاميدىڭ ايتىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، كوشپەلى تۇرىكتەر مۇسىلماندىقتى قابىلداعانعا دەيىن قولىنا ىدىسى بار بالبال تاسقا قۇداي سەكىلدى قۇلشىلىق ەتكەن».
التايلىقتار قورىمداعى مارقۇمنىڭ بەينەسى دەپ تانىعان. ولاردى ءسويتىپ مۇرتتى ەركەككە ۇقساتقان. التايدىڭ بۇل «ەركەكتەردىڭ» قولىنداعى ىدىس، وسى ايماقتاعى ءقابىر ىشىنەن تابىلعان ىدىستاردىڭ سىڭارى دەسە بولادى. بۇل ۇقساستىقتى زەرتتەۋشى، عالىم ل. ر. قىزلاقوۆ تا اڭعارعان. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل مۇسىندەر مارقۇمنىڭ اسقاق بەينەسى بولىپ تابىلادى.
قولىنا ىدىس ۇستاعان ەركەكتەر التاي مەن سىبىردە عانا بار. . . . شۋمەر تۇركى پاراللەلى، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، شۋمەردىڭ ىدىس ۇستاعان ءوزىنىڭ بالبال تاستارى بولعان دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ءبىراق بۇل وبالار ۆاۆيلوننىڭ جازبا دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ءوزىنىڭ قۇداي رەتىندەگى قالپىن ساقتاپ قالعان. ۆاۆيلونشا بۇل – يشتور، قۇدايعا تابىنۋ. تامۋز كۇنىنەن باستاۋ العان. وت اناسى، اڭىزعا قاراعاندا يشتور جەرگە ءتۇسىپ، تامۋزدى تىرىلتەدى. ىدىستى ىشىنە جاپسىرا قۇشاقتاعان يوشتوردىڭ ءمۇسىنى ساقتالعان.
شۋمەرلەردە كۇن نۇرعا تولى ىدىسقا اينالىپ، قيالدى اسقاقتاتادى. قولداعى، ياكي باستاعى نۇرعا تولى ىدىس – تىرشىلىك بەينەسى. ال سىنعان ىدىس – وتكەن كۇندەر. پاتشانىڭ جاسىنا وراي قابىرگە سونشا قىش، ياعني اعاش ىدىس سالىنعان. سىنبايتىن تەمىر ىدىس بولسا تىرشىلىك يدەياسى بولىپ تابىلادى.
ىدىس ۇستاعان يشتور قۇدايدىڭ ءمۇسىنى ءقابىر باسىنا قويىلادى. تامۋز كۇنگە ۇقساعان يشتور ونى ءتىرىلتۋى كەرەك. قازاقستاردىڭ ءان قايىرمالارىندا: «تامىز، تامىز، تامىزايىق»، - دەپ ماعىناسىز قايتالانا بەرەتىن جولدار بار. بۇل، بىزدىڭشە تامۋز – كۇن قۇدايىنا ارنالعان دۇعادان قالعان بولۋى كەرەك. مونگوليادان ۆەەنگرياعا دەيىنگى قورىمداردا يشتور قۇدايىنىڭ بەينەسى بولىپ سانالاتىن ىدىس ۇستاعان بالبال تاستار جەتكىلىكتى. بۇل تاڭىرگە تابىناتىنداردىڭ ءرامىزى. . . ءحى عاسىردىڭ تۇركى مۇسىلماندارى ىدىستى جارتى اي تۇرىندە الىپ، يسلام ءرامىزى ەتتى. . .
مۇنداعى باستى يدەيانىڭ كەيىنگى دىننەن ايىرماشىلىعى نەدە؟ سەنىم – قايتا تىرىلتۋدە. ۇيىقتاپ، ەگەر سەن جەر ۇلى بولساڭ، سۋىر مەن ءشوپ سەكىلدى، ەگەر سەن اسپان ۇلى بولساڭ، كۇن سەكىلدى قايتا ءتىرىلىپ كەتەسىڭ. . . »
بالبال – ارحەولوگياداعى عۇرىپتىق ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىر تۇرىنە بايلانىستى قولدانىلاتىن اتاۋى. بالبال تاس ءمۇسىن ەمەس، دۇرىسىندا ونىڭ جانىنا تىزبەكتەلە قويىلاتىن، ءسال عانا وڭدەلگەن، كوبىنە وڭدەلمەگەن كىشىرەك تاس باعاندار. بۇلاردى تۇرعىزۋ – ولگەن ادامعا قۇرمەت كورسەتىپ، ەسكەرتكىش قويۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. مىسالى: اتاقتى ويشىل ءارى شەشەن يوللىق تەگىن اكەسى بىلگە قاعانعا ەسكەرتكىش ورناتقاندا بىلاي دەپ جازعان: «اكەم قاعانعا بالبىق (بالبال) تىكتىم». بىلگە قاعانعا ارناعان بالبالداس تىزبەگى (مونعوليادا)3 كم، شامامەن 750 تاس. بالبالداردى ءا. مارعۇلان، ل. ر. قىزلاسوۆ ا. د، گراچ، س. گ. كلياشتورنىي، ۆ. د. كۋباريەۆ ت. ب. قازاقستان، تۋۆا، مونعوليا جەرلەرىنەن تاۋىپ زەرتتەگەن. ادەتتە، ول تۇركى ءداۋىرىنىڭ (6-9ع) عۇرىپتىق تاس قورشاۋلارىمەن بىرگە ورناتىلادى. قورشاۋدىڭ سىرتىنداعى شىعىس ىرگەگە ولگەن ادامنىڭ بەينەسىن بەرەتىن تاس ءمۇسىن قويىلسا، ودان ءارى شىعىسقا قاراي ونداعان، كەيدە جۇزدەگەن بالبالدار تىزبەگى ورناتىلادى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، بالبالدار قازا بولعان باتىردىڭ ءوز بەينەسىن كورسەتپەيدى. مۇنداي تاس باعانالار قازا بولعان ارداقتى باتىرمەن قوشتاسۋ ءراسىمىن، وعان اس بەرۋ سالتاناتىنا ەلدەردىڭ تاكسونوميالىق ورنالاسۋ جۇيەسى بويىنشا ارنايى كەلىپ قاتىسقان جانە بىر-بىردەن بالبال تاس اكەلىپ قويعان ءتۇرلى رۋلىق توپتار مەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ قۇرمەتىن كورسەتەتىن سەمانتيكالىق ءورىسى كەڭ سيمۆولدار بولىپ تابىلادى. ءا. مارعۇلاننىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ەرتەرەكتە قارقارالى، باياناۋىل جەرلەرىندە جالپى سانى 300-350-دەن استام باعانالاردان تۇراتىن بالبالدار تىزبەكتەرى كەزدەسكەن. بۇنداي اسا ۇلكەن تىزبەكتەر ولگەن ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ، بەدەلىنىڭ تىم زور بولعانىن بىلدىرەدى، كوبىنە بالبالدار تىزبەگى مۇنان الدەقايدا از بولادى.
بالبال تاستار – تاستان جاسالعان ادام بەينەسى. ولار قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ءدىني تانىمدىق، سالت-داستۇرلەرىن كورسەتەدى.
قازاقستان جەرىنەن تابىلعان بالبال تاستار تاريحىنا كوز شالساق مىناداي مالىمەتتەردى الۋعا بولادى.
1. ەرەيمەنتاۋ تاس مۇسىندەرى. تۇرىك قاعاندىعى كەزىندە جاسالعان ەرەيمەنتاۋ تاس مۇسىندەرى – ءۇى-ۇىىى عاسىرلار ەسكەرتكىشى. وسىنداي تاس مۇسىندەر توبى قازاقستانداعى ەرەيمەنتاۋ توڭىرەگىندە، سىلەتى، كەدەي، تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىندا ءجيى كەزدەسەدى. تورعاي كەنىنەن وڭتۇستىككە قاراي 8 شاقىرىم جەردە سۇر گرانيتتەن جاسالعان ءۇش ءمۇسىن بار. جەرگىلىكتى حالىق ولاردى «قوس باتىر» دەپ اتايدى. سول زامانداعى شەبەرلەر قويۋ مۇرتتى، بەلدىگىنە قارۋ اسىنعان، وڭ قولىمەن ادەمى توستاعاندى ومىراۋىنا دەيىن كوتەرىپ، سول قولىمەن قىلىش ۇستاعان تۇرىك قاعاندىعى كەزىندەگى اسكەرباسى الىپتاردىڭ كەلبەتىن، الپاۋىت دەنەسىن جۇمىرلاپ، جاقسى كەلتىرگەن. مۇسىندەردى گرانيتتەن جاسالعان ءتورت بۇرىشتى قورشاۋدىڭ كۇنشىعىس ىرگەسىنە جەرگە قاداپ تۇرعىزعان. سول زاماندا باتىرلارعا، قوعام قايراتكەرلەرىنە قورشاۋ مەن تاس ءمۇسىن تۇرعىزۋ ولاردى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالعان.
2. ارعاناتى تاس مۇسىندەرى. ارعاناتى تاس مۇسىندەرى – تۇركىلەردىڭ ورتا عاسىرلاردان قالعان عۇرىپتىق ەسكەرتكىشتەرى. قازاقستانداعى قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىنداعى ارعاناتى تاۋىنىڭ مىق، دومباۋىل، ايىرشوقى قىراتتارىندا ورنالاسقان. ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى زەرتتەگەن. مۇسىندەر جالپاق تاستان قاشالىپ، ءتورتبۇرىش، شارشى تۇرىندە جاسالعان قورشاۋلاردىڭ شىعىس جاق سىرتىنا بەتى كۇنشىعىسقا قاراتىلا تىگىنەن ورناتىلعان. ودان شىعىسقا قاراي كىشىرەك تاس باعانالار نەمەسە بالبالدار تىزبەگى كەزدەسەدى. مىق تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىنا «الىپ تاس»، «مىقتىڭ الىبى» اتانعان ءمۇسىن سۇر گرانيتتەن قاشالعان. مۇسىننەن ەر ادامنىڭ بەت-الپەتى، شوقشا ساقالى مەن ۇلكەن كوزى، ۇزىن مۇرتىنىڭ جانە اياق-قولىنىڭ بەدەرى ايقىن كورىنەدى. وڭ قولىنا سۋسىن ىشەتىن توستاعان، سول قولىنا قىلىش ۇستاعان. ەكىنشى ءمۇسىن بۇدان 200 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان. وسى ەكى ءمۇسىندى جەرگىلىكتى قازاقتار «قوس الىپ»، «قوس باتىر» دەپ اتايدى. بۇل مۇسىندەر ءۇى-ۇىىى عاسىرلارعا جاتادى. ارعاناتىنىڭ تۇلپارتاس سىلەمىنىڭ باۋرايىنان ءۇىىى-حىى عاسىرلارعا جاتاتىن گرانيتتەن قاشالىپ جاسالعان ادام ءمۇسىنى تابىلدى. مۇسىندە ادەمى جاس ايەلدىڭ بەت-الپەتى كەسكىندەلگەن. مۇنداي تاس مۇسىندەر، نەگىزىنەن، ەلگە سىيلى ادامدارعا قويىلعان.
3. اتسۋىتقان تاس ءمۇسىنى. اتسۋىتقان تاس ءمۇسىنى – قازاقستانداعى قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانى اتسۋىتقان تاۋىنىڭ شىعىس جاعىنداعى شارشى قورشاۋ ىشىندەگى تاس ءمۇسىن. 1982 جىلى ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى زەرتتەگەن. ءار قابىرعاسى 3 مەتر، قاقپا تاستاردى تىگىنەن كومىپ قۇراعان. قورشاۋ ءىشىن تاستارمەن تولتىرعان. ارنايى اكەلىنگەن اق شاقپاق تاستار كەزدەسەدى. ءمۇسىن جاساعان تاستىڭ جوعارى جاعى جالپاقتاۋ. تاستىڭ جوعارى بولىگىندە ادامنىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن. قالىڭ قاباعى، ۇلكەن كوزى، مۇرنى، ۇزىن مۇرتى مەن جالپاق، ۇزىن ساقالى بەينەلەنگەن. ءمۇسىننىڭ بەينەلەنۋ ءتاسىلى، قورشاۋ قۇرىلىسى ونىڭ ءۇى-ۇىى عاسىرلاردا جاسالعانىن كورسەتەدى.
4. ۇلىتاۋ تاس مۇسىندەرى. ۇلىتاۋ ەسكەرتكىشتەرى ۇلىتاۋ توڭىرەگىندەگى كەزىگەتىن تاس مۇسىندەر شوعىرى (ءۇى-ۇىىىعاسىرلار). تۇركى داۋىرىنەن قالعان تاس مۇسىندەر قىلىش، قانجار سياقتى اسكەري قارۋمەن، سۋسىن ىشەتىن ساۋىتپەن ورنەكتەلگەن. باتىرلار مەن قولباسى مۇسىندەرىنىڭ تىزبەگى قويىلادى. بالبالدار سانى كەيدە 200-گە جەتەدى. ەرلەر مۇسىندەرىمەن قاتار اڭىزعا اينالعان ارۋلار مەن ارداقتى انالارعا دا ءمۇسىن قويىلعان. بۇل تاس مۇسىندەر كىسىنىڭ جاس مولشەرىنە وراي «قىزتاس»، «كەلىنشەكتاس»، «كەمپىرتاس» دەپ اتالا بەرەدى. ۇلىتاۋ ەسكەرتكىشتەرى قازاق جەرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، تۇرمىسىن، سالت-ساناسىن، ونەر تاريحىن كورسەتەتىن بىردەن-بىر دەرەك بولىپ تابىلادى. جىلىساي تاس مۇسىندەرى – قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسىندا تۇرىك قاعاندىعى (ءۇى-ۇىىىعاسىرلار) مەن قىپشاق زامانىندا (ءۇىىى-حىىى عاسىرلار) جاسالعان ءمۇسىن تاستاردىڭ كورنەكتى توبى. قاعاندىق كەزىندەگى مۇسىندەر تاس قورشاۋدىڭ شىعىس جاق ىرگەسىندە، بەتى شىعىسقا قاراپ تۇرادى. جىلىسايداعى تاس قورشاۋلاردىڭ جالپى سانى سەگىز، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ شىعىس ىرگەسىندە ءبىر-بىر ءمۇسىن تاستارى بولعان. ونىڭ ۇشەۋى قيراعان. بىزگە جەتكەن بەس ءمۇسىننىڭ ەكەۋى ەگدە ادامدى، ەكەۋى جەتكىنشەك جاستاردى، سوڭعى ءمۇسىن ورتا جاستاعى ايەلدى بەينەلەيدى. بۇل تاس ءمۇسىن نارەستەلەردىڭ قورعاۋشىسى سانالعان ۇمايدىڭ بەينەسى بولۋى مۇمكىن.
5. قارقارالى تاس مۇسىندەرى. قارقارالى تاس مۇسىندەرى – تۇركى داۋىرىنەن قالعان تاس مۇسىندەر توبى. ول تاس مۇسىندەردە، نەگىزىنەن، باتىرلار، قولباسشى-كوسەمدەر، بيلەر مەن ابىزدار، جىرشىلار مەن باقتاشىلار بەينەلەنگەن. تاس مۇسىندەر سانى 200-گە جەتەدى. باتىرلار قارۋ-جاراقپەن، حان مەن بيلەر قولىنا اساتاياق، بەلىندەگى كىسەسىمەن بەينەلەنگەن.
قارقارالى تاس مۇسىندەرىنىڭ بەت-الپەتى، دەنە مۇشەلەرى، اسىنعان قارۋ-جاراعى، قولىنداعى زاتتارى شىنايى، ءارى تارتىمدى جاسالعان. قارقارالى ماڭىندا كەزىگەتىن تاريحي ەسكەرتكىشتەر قازاقتىڭ ەجەلگى ءمۇسىن ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ بىرىنەن سانالادى.
بالبال تاستار شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي، قالبا تاۋ جوتالارىندا ءجيى ۇشىراسادى. مۇنداي تۋىندىلار كوشپەلىلەر قوعامىنان باعا جەتپەس مالىمەتتەر بەرەتىندىكتەن دە تاريح عىلىمىندا ۇلكەن مانگە يە.
تارباعاتايدىڭ كۇنگەي سىلەمدەرى تاسكەسكەن مەن ءۇرجار وڭىرىندە دە جارتاس توسىنە قاشالىپ سالىنعان كونە كەسكىندەر مول ءارى وزگە وڭىرلەردەگىگە قاراعاندا ەلەۋلى ەرەكشەلىكتەرگە يە.
ەگەر وسى تارباعاتاي وڭىرىنە توقتالاتىن بولساق، 2009 جىلى عالىم-زەرتتەۋشى الان بايتەنوۆ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا تارباعاتاي تاۋلارى مەن جۇڭگو ەلىنىڭ شەكاراسىندا بولىپ قايتقان ەدى. تارباعاتاي تاۋلارى حالىقتىڭ سان جىلدار بويىنداعى وزگەرگەن تاريحىن جاقسى بىلەدى. بۇل سوناۋ عۇندار، ەجەلگى تۇركى تايپالارى، مونعولدار، جوڭعارلار جانە دە ورتا عاسىرداعى تايپالار كەيىن قازاق ەتنوسى بولىپ كەتكەن – نايمان، قىپشاقتار. وسىلاردىڭ بارلىعى وزىنەن كەيىن قانشاما ىزدەر قالدىرعان. كەيبىر قىزىقتى ماتەريالدار وسى ەكسپەديسيا كەزىندە تابىلعان. سولاردىڭ ءبىرى ەر ادامنىڭ بالبال تاسى. ونىڭ باعالى دا قىزىقتى جەرى مۇسىندە ەر ادامنىڭ باسىنا كيگىزىلگەن ءۇشمۇيىزدى باس كيىمدە. ءبىر بەت جاعى مەن كوزى، مۇرنى، اۋزى جانە دە شيراتىلىپ سالىنعان مۇرتى بار.
بۇل ولجانىڭ قۇندىلىعى سونشالىق بۇنداي مۇسىندەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. بۇكىل قازاقستاندا بىرنەشە عانا مۇسىندەر بار ەكەن.
ەندى سەمەي وڭىرىنە كەلەتىن بولساق، جۋىردا عانا سەمەي قالاسىنىڭ ءتاريحي-وڭىر مۇراجايى تاعى ءبىر بالبال تاسقا تولتىرىلدى. ول تاستى اياگوز اۋدانى مىڭ بۇلاق اۋىلىنان 5 شاقىرىم جەردەن تابىلعان.
تاس ءمۇسىن - بالبالدى وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنى تابيعاتتى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ بايقاعان. ونى سەمەي قالاسىنا جەتكىزگەن سەمەي قالاسىنىڭ زاڭ كوللەدجىنىڭ ۇستازى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى - حادجيمۋرات يليۋف ەدى. سودان كەيىن ول ءمۇسىندى وسى مۇراجايعا تاپسىرىلىپ، زەرتتەۋشى-عالىمدار جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.
مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بۇل ولجانىڭ باعا جەتپەس تابىس ەكەنىن جانە دە ونىڭ قولدان قاشاپ جاسالعانىن ايتادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول ءۇى-حىىىعع. جاسالىنعان. بۇل سەمەي قالاسى مۇراجايىنىڭ 12 بالبال تاسى. بۇل ءمۇسىننىڭ ەرەكشەلىگى كەيبىر دەتالدىق وزگەشەلىكتەرىندە. مىسالى ايتا كەتەتىن بولساق، ونىڭ ماڭدايىنداعى ءاجىمى، بۇنداي ءاجىم باسقا مۇسىندەردە كەزدەسپەگەن ەكەن. بارلىق بالبال تاستارداعىداي بۇل دا قولىنا ىدىس ۇستاعان، سول قولىندا قارۋى بار. جاڭا ولجانىڭ بيىكتىگى – 1 مەتر 18 سم.
قازىرگى جىلدارى بەلگىلى ساياساتتانۋشى ەرلان قارين كادىمگى بالبال تاستاردى زەرتتەۋگە قىزىعادى ەكەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول كىسىنىڭ قازاق جەرىندە بارىپ، كورمەگەن بالبال تاستارى كەمدە-كەم سياقتى. مۇسىندەردىڭ سۋرەتىن ماڭعىستاۋ جاعىنان، ەكىنشىسىن التاي جاقتان، ءۇشىنشىسىن الاتاۋ بوكتەرىنەن، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ سۋرەتىن مونعوليا جەرىندە ءتۇسىرىپتى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بالبال تاستار قىتايدا، رەسەيدە، وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا، قاپ تاۋلارىندا دا، ءتىپتى گەرمانيادا دا بار ەكەن.
ساياساتتانۋشى «بالبال تاستار ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان وركەنيەتتىڭ قانداي وڭىرلەرگە دەيىن تاراعاندىعىن كورسەتەتىن بەلگىلەر. ءبىزدىڭ بابالار سول زاماننىڭ وزگە قاۋىمدارى سياقتى ءوز قۇدىرەتتەرىن الىپ پيراميدا، ۇلكەن قورعان، قامالدار تۇرعىزۋمەن دالەلدەۋگە ۇمتىلماعان. ولار پەندەنىڭ كۇش-قۋاتى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىنىڭ قاسىندا توزاڭعا دا تاتىمايتىنىن ءتۇسىنىپ، تەك ۇرپاعىنا ۇلان-عايىر مەكەننىڭ كىمدىگى ەكەندىگىن ەسكە سالاتىن وسى بالبال تاستاردى عانا قالدىرعان» دەيدى.
گ. ف. ميللەر 1734 جىلى ەرتىس ماڭىن زەرتتەي ءجۇرىپ، قيماق-قىپشاق ونەرى ەسكەرتكىشتەرىن تاپتى. ءۇش كەستەمەن بەينەلەنەتىن بۇل ەسكەرتكىشتەر بۇرىنعى كسرو (سسسر) عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر.
ۆ. ۆ. رادلوۆ وسى قورىمداردى بۇدان 170 جىل بۇرىن اقتارسا، س. ا. رۋدەنكو بەرتىندە: «التايداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تاماشا ونەر تۋىندىلارىنىڭ يەلەرى كىم بولدى؟» - دەپ تاڭدانىپ، وعان وزدەرى جاۋاپ بەردى: «قازىردە مۇنىڭ ءبارى ازيات تەكتەس تايپالاردىكى بولعاندىعىنا ەش كۇمان جوق. ونەر ورتاقتىعى، ولاردىڭ شىققان تەگىنىڭ ورتاقتىعى مال وسىرۋشىلەردىڭ تۇرمىس دەڭگەيىمەن، ولارعا ءتان كوشپەلى ءومىر سالتىمەن ولشەنەدى. . . » دەگەن.
قورىتىندى
قورىتا ايتقاندا، كەزىندە تۇرلىشە جاعدايلارعا بايلانىستى شىعىس قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدان قالعان كوپتەگەن قۇندى ەسكەرتكىشتەر بىزگە كەلىپ جەتپەدى. وعان سوعىس، ءورت، تابيعات اپاتى، پەندەلىك كوزقاراس، كەيدە ءتىپتى ادەيى جاسالعان قاستاندىق سەبەپ بولدى. . .
تارباعاتايدىڭ ساي-سالا، شاتقالدارىندا ەجەلگى داۋىرلەردەن جەتكەن مۇرالار ساقتالعان. كونە جادىگەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندىسى – كادىمگى بالبال تاستار. بيىكتىگى كىسى بويىنداي، ءبىر قولىنا توستاعان، ءبىر قولىندا سەمسەر ۇستاعان قياق مۇرتتى تاس مۇسىندەر تارباعاتايدىڭ تەرىسكەي بەتكەيىندە ءجيى ۇشىراسادى. الايدا وكىنىشتىسى، ءۇرجار ءوڭىرىن مىنداعان جىلدار بۇرىن مەكەندەگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ بۇل تۋىندىلارى مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قورعاۋعا الىنباي وتىر.
سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى تۇرعىندار وسىنداي تاس مۇسىندەر مەن تاڭبالى تاستاردىڭ جەل وتىندە تۇرىپ توزعانىن، قۇلاپ، توپىراققا كومىلگەنىن، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جوعالعانىن ايتۋدا.
جاناشىرلىقتى الىستان توسپاي-اق، ءوزىمىز كىرىسپەسەك بولمايتىن سەكىلدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنان ارنايى توپ ۇيىمداستىرىپ، وسىنداي قۇندىلىقتاردى ىزدەستىرىپ، تۇرعان جەرىن انىقتاپ، لاجى بولسا، قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، زەرتتەۋدى قولعا لاسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇل اسىرەسە شولپان، تاسكەسكەن، ەگىنسۋ، ءۇرجار، اقشوقى اۋىلدارى ءۇشىن ماڭىزدى.
تاسكەسكەن-ۇرجار تاس مۇرالارى ودان ارعى زاماننان جەتكەن، ءالى دە كوپتەگەن زەرتتەۋدى كۇتىپ جاتقان تاريحي ماڭىزى زور ەسكەرتكىشتەر. وسىعان وراي ءبىز مەكتەپ وقۋشىلارىنان بالبال تاستار تۋرالى نە بىلەسىڭدەر دەگەن سۇراقپەن (انكەتا) ساۋالناما جۇرگىزگەن ەدىك.
وسكەمەن قالاسى،
№36 ورتا مەكتەپتىڭ
قازاق ءتىلى ءمۇعالىمى
اليمحانوۆا دينا جيەنبەك قىزى
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ ماقساتى: «جۇمىسپەن قامتۋ باعدارلاماسى-2020» ارقىلى كاسىپكەر ماماندىعىن سانالى تۇردە تاڭداۋعا دايىنداۋ.
