InfoHub Logo

بايانداما
تاقىرىبى: بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا تانىمدىق جانە شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتەرىن دامىتۋ.
ماقساتى:
- مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ شىعارماشىلىعىن بەينەلەۋ تۇرلەرى ارقىلى دامىتىپ، سويلەۋ قابىلەتتەرىن جان - جاقتى جەتىلدىرۋ؛
- انا تىلىنە دەگەن قۇرمەت سەزىمدەرىنە تاربيەلەۋ.
مىندەتتەرى:
• بالالاردىڭ ءتىلىن، سويلەۋ مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمىن دامىتۋ.
• بالالاردى ادامگەرشىلىككە باۋلۋ.
• بالانىڭ قيالىن ەستە ساقتاۋىن شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ، ۇجىمدا تاتۋ، بىرلەسە سۋرەت سالۋعا داعدىلاندىرۋ. سۋرەت ارقىلى ويىن، قابىلەتىن، شىعارماشىلىعىن دامىتۋ.
• بالانىڭ الەۋمەتتىك جانە ەموسيونالدىق دامۋىنا جاعداي جاساپ، ءار بالانىڭ جەكە دارا شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءوزىن قورشاعان ورتاعا، ادامدارعا، قۇربىلارىنا، وزىنە دەگەن قارىم - قاتىناس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ.

ادام بالاسىنىڭ قورشاعان ورتانى بەينەلەۋگە ىنتاسى ەجەلگى داۋىردەن باستالعان. وعان العاشقى ادامداردىڭ سۇيەكتەرگە، مامونت مۇيىزدەرىنە جانە ۇڭگىرلەرگە بەينەلەنگەن سۋرەتتەرى دالەل. ول بەينەلەر سول كەزدەگى ادامداردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىن، قورشاعان ورتا تۋرالى كوزقاراسىن كورسەتەدى. بىرتىندەپ وسى بەينەلەر نەگىزىندە جازۋ پايدا بولدى. ءسوز جوق، العاشقى ادامدار جاساعان بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ۇلگىلەرى اياق استىنان پايدا بولعان جەتىستىك ەمەس، ول كوپتەگەن جىلدار بويى دامىپ جەتىلگەن تاجىريبە مەن ءداستۇردىڭ جەمىسى بولاتىن. ءدال قازىرگى كەزگە ءبىلىمنىڭ كەڭ كولەمدى قورى جيىلعان مەكتەپكە دەيىنگى بالالارىنىڭ تانىمدىق ءىس - ارەكەتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىنە توقتالىپ وتەتىن بولساق: بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەرىن قولدانا وتىرىپ، تەرەڭ ءبىلىمدى، ىزدەنىمپاز، بارلىق ءىس - ارەكەتتەرىندە شىعارماشىلىق باعىت ۇستاناتىن، سول تۇرعىدا ءوز بولمىسىن تانىتا الاتىن جەكە تۇلعا تاربيەلەۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلۋدە. دەمەك، مەكتەپتەگى وقۋ ءۇردىسى بالالاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، شىعارماشىلىق ارەكەتىن دامىتۋىنا جول اشۋى قاجەت. تانىمدىق بەلسەندىلىك – بالانىڭ وقۋعا، بىلۋگە دەگەن ىنتا ىقىلاسىنىڭ، قۇشتارلىعىنىڭ ەرەكشە كورىنىسى. تانىمدىق بەلسەندىلىك پروبلەمالىق سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەستىرۋدە، وزىندىك جۇمىس ورىنداۋدا جۇزەگە اسادى. بالانىڭ وزدىگىنەن ءبىلىم الۋى ءوز ەركىمەن جۇيەلى جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەدى. وزدىگىنەن ءبىلىم الۋدى بالالاردىڭ كۇندەلىكتى رۋحاني قاجەتىنە اينالدىرۋ ماسەلەسىنە ءمان بەرىلمەي كەلەدى. وزدىگىنەن ءبىلىم الۋ ارەكەتتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىن، مازمۇنىن، ۇيىمداستىرۋ جولدارىن بالالاردىڭ وزدەرى انىقتاپ، ىسكە اسىرۋىنا بايلانىستى. ال ولارعا كەڭەس، نۇسقاۋ، جالپى باعىت بەرىپ، باسقارىپ وتىرۋ – پەداگوگتىڭ مىندەتى. احمەت بايتۇرسىنوۆ بالانىڭ وزىندىك جۇمىسىنىڭ ماڭىزىن بالا ءبىلىمدى تاجىريبە ارقىلى وزدىگىنەن الۋى كەرەكتىگىن اتاپ ايتقان بولاتىن. جالپى بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق - كەز كەلگەن بالاعا ءتان قاسيەت. كۇن سايىن جاڭا ءبىر نارسەنى بىلۋگە ۇمتىلۋ - بالا ءۇشىن زور قۋانىش، ۇلكەن مەرەي. بالانىڭ وقۋ - تانىم ارەكەتىن ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى - بالانىڭ وزىندىك جۇمىسى مەن وزدىگىنەن ءبىلىم الۋ ارەكەتى. وزىندىك جۇمىس ىستەۋ ىسكەرلىكتەرى مەن داعدىلارى، ءسوزسىز، وي ەڭبەگىنىڭ مادەنيەتىمەن بايلانىستى. ءبىلىمدى يگەرۋ بارىسىندا بالا كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتاردى جەڭۋ، تاباندىلىق، ەسكە ساقتاۋ، كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋ، بايقاۋ جانە جازبا جۇمىسىن جۇرگىزە ءبىلۋ، وي ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرقاتار ءتيىمدى تاسىلدەرىن يگەرۋ، ءوزىن باقىلاي ءبىلۋى كەرەك. وزىندىك جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ شارتتارى مىنالار: تاربيەشىنىڭ ناقتى تاپسىرمالار، نۇسقاۋلار بەرۋى؛ جۇمىستى ورىنداۋدىڭ جانە اياقتاۋدىڭ ۋاقىتىن بەلگىلەۋى؛ تاربيەشىنىڭ باسقارۋىمەن بالانىڭ دەربەستىگىنىڭ مولشەرى؛ ولاردىڭ جۇمىستى ءوز ەركىمەن جانە قالاۋىمەن ىستەۋ، وعان اسەر ەتەتىن موتيۆتەر ت. ب بالانىڭ وزىندىك ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ بويىندا مىناداي قاسيەتتەر قالىپتاسادى:
1. ءوز بەتىنشە ويلانۋ بىلىكتەرى مەن ىزدەنىمپازدىعى
2. بەرىلگەن ءبىلىمدى يگەرۋ عانا ەمەس، ونى جاڭالاپ جانە ءتيىمدى يگەرۋ جولدارىن تۇسىنە ءبىلۋ نيەتى.
3. باسقا بالالاردىڭ تۇسىندىرمەلەرىنە سىن كوزبەن قاراۋ.
4. ءوز ويىنىڭ دەربەستىگى. بالانى ءوز بەتىنشە باقىلاۋ، جاتتىعۋ، ەكسپەريمەنت جۇرگىزۋ ىسكەرلىگى مەن داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتتەرى مەن شىعارماشىلىعىن قالىپتاستارۋ قازىرگى تاڭدا ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. عالىم - پەداگوگتار مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىن جان - جاقتى ءالى دە قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى دەگەن پىكىرلەر ايتۋدا. بالا مەكتەپكە كەلگەندە قابىلداۋ، ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى دارەجەدە بولۋى ءتيىس. سوندىقتان بالاعا مەكتەپكە دەيىن بەينەلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن ارناۋلى دالەلدەنگەن، تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرىلعان ناتيجەلى ءىس - ارەكەتتەر جاسالىنۋدا. بەينەلەۋ ونەرى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ كوركەم قىزمەتىن تۇسىندىرەدى، ول ارقىلى بالانىڭ تۇلعاسىن جان – جاقتى دامۋىنا اسەر بەرەدى، ونىمەن قاتار اينالاداعى ءومىردى اكتيۆتى تۇردە تانىپ ءبىلۋى، وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن گرافيكالىق جانە پلاستيكا تۇردە شىعارماشىلىقپەن جەتكىزە الاتىندارىن تاربيەلەيدى. ارينە، بالا بۇكىل بەينەلەۋ ونەر تۇرلەرىن جاۋلاپ الۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان پەداگوگ بەينەلەۋ قانداي ونەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بالا تۇسىنە، قابىلداي الادى دەگەندى بەلگىلەۋگە كومەكتەسەدى. سۋرەت سالۋ، جاپسىرۋ، قۇراستىرۋ ساباقتارىندا – ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن، اينىمايتىن، ۇقىپتىلىق، ەڭبەكقور تۇلعا قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. بەينەلەۋ ونەر ۇردىسىندە بالالار گرافيكالىق جانە كوركەم شەبەرلىك پەن ادەتكە، اينالاداعى ءومىردىڭ قۇبىلىستارىن تالداۋعا ۇيرەنەدى. بالاباقشاداعى بەينەلەۋ ساباقتارى اينالامەن تانىسۋلارىنا كوپ كومەك بەرەدى ونىمەن قاتار ءوزىنىڭ كوزقاراسىنىڭ دامۋىنا، كوز الدىنا ەلەستەتۋلەرىنە، ەستە ساقتاۋلارىنا، سەزىمدەرىنە جانە تاعى باسقا پسيحيكالىق ۇردىستەرگە كومەكتەسەدى. پەداگوگ بالانىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى بىلسە، وندا بالانىڭ بەيىمدىلىگىن، ىقىلاسىن تۇسىنۋگە ىقپال ەتەدى. بەينەلەۋ ونەر ساباعى بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋعا، ءتىل بايلىعىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. پەداگوگ نەگىزگى وقۋ تاسىلدەرىندە ەڭ ءبىرىنشى ءسوزدى پايدالانادى؛ ساباقتىڭ تاقىرىبىن انىقتايدى، تاپسىرمانىڭ ورىنداۋ رەتتىلىگى تۋرالى ايتادى. تاربيەشىنىڭ ەموسيانالدى، اشىق تۇردە ايتقان ءسوزى بالانىڭ بەينەلەۋ ءۇردىسىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. وسى جاسقا لايىقتى ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن اقىل - وي جانە ەرەسەك ادامنىڭ پاراساتتى قامقورلىعىنسىز بالانىڭ تالابى تولىعىمەن اشىلماي قالۋى مۇمكىن. مەكتەپكە دەيىنگى بالالىق شاقتا ەستە ساقتاۋ، بەينەلەۋ قابىلەتى ءبىرشاما دەربەستىككە يە بولادى. مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ بالانىڭ ءوز پروسەسىنىڭ قالىپتاسۋ ورىسىنە ءبىر دەڭگەيدە كورىنىس بەرمەيدى، سوندىقتان دا ونى بەلسەندى تۇردە ىنتالاندىرا ءبىلۋىمىز شارت. مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالپى، ونىڭ ەستە ساقتاۋ جانە ويلاي ءبىلۋ دارەجەسىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان دا ەستى دامىتۋ – ۇلكەن وزگەرىس ەستى - بالا الدىندا ەستە قالدىرۋ، بەينەلەۋ ماقساتىن قويىپ، ءتيىستى تاسىلدەر قولدانۋدى باستايتىن (مىسالى، ەستە قالدىرۋ ءۇشىن ءىس - ارەكەتتى بىرنەشە رەت قايتالايدى) ارنايى منەميكالىق ءىس - ارەكەتىڭ بولۋى دەيدى. مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ، بەينەلەۋ قابىلەتىنە ءتان زاڭدىلىقتار دا قازىرگى تاڭدا زەرتتەلىنۋدە. بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتىنىڭ ءرولى، ويلاۋ پروسەسىنە قاراعاندا ماڭىزدى بولماسا ونان كەم ەمەس. مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتىنىڭ جوعارى بولاتىندىعىن عالىمدار كەڭىنەن قاراستىردى. بالاباقشادا بەينەلەۋ ونەرىمەن شۇعىلدانۋ بولمىستى تانۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى بولىپ تابىلادى جانە سونىمەن بىرگە كوزبەن كورىپ قابىلداۋ، قيالداۋ، كەڭىستىكتى ەلەستەتە ءبىلۋ، ەستە ساقتاۋ، سەزىم جانە باسقا پسيحيكالىق پروسەستەردىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىنا جاردەمدەسەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋى دەگەنىمىز – ولاردىڭ قيالىنان تۋىنداعان كورىنىستەردىڭ جانە قۇلاعىمەن ەستىپ، قولىمەن ۇستاعان نارسەلەردىڭ جانە تاعى دا باسقالارى وسى رەسەپتورلاردىڭ ءبارىن بىرىكتىرە قالدىرعاندا عانا ءتيىستى ماعلۇماتتى ەستە قالدىرۋى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى شاق ءومىردىڭ ەرەكشە الەمى نەمەسە «جۇمباق» سىندى كەزەڭى. بالالار ومىرىندە دە ۇلكەندەر سياقتى كۇردەلى شەشىلۋى قيىن، كەيدە ءتىپتى شەشىلمەيتىن پروبلەمالاردا كوپ جانە ولار مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى جاستايىننان رەنجۋگە، قيىنشىلىقتاردى جەڭە بىلۋگە، كۇرەسۋگە، قۋانۋعا ءماجبۇر ەتەدى. بەينەلەۋ ونەرىن وقىتۋ ادىستەمەسى پەداگوگيكالىق عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى، ول پراكتيكالىق جۇمىس تاجىريبەسىن تەوريالىق عىلىمي جۇيەلەندىرىپ تاراتادى. ياعني بەينەلەۋ ادىستەمەسى پەداگوگيكا عىلىمى، پسيحولوگيا، ەستەتيكا جانە ونەرتانۋ نەگىزدەرىن باسشىلىققا الىپ داميدى. ول بەينەلەۋ ونەرىنە وقىتۋدىڭ جاڭا ەرەجە زاڭدىلىقتارىن جاسايدى، جيناقتايدى، ۇسىنادى. بۇل ادىستەمەنى بەينەلەۋ ونەرىن وقىتۋدىڭ عىلىمي ادىستەمەسى دەپ الۋىمىزعا بولادى. سونىمەن قاتار، سول بەينەلەۋ ونەرىن وقىتۋدىڭ عىلىمي ادىستەمەسىن جيناقتاپ، زەرتتەپ ۇسىنعان ءادىس - تاسىلدەردى وقۋ - تاربيە پروسەسىندە جۇزەگە اسىرۋدى پراكتيكالىق ادىستەمە دەپ اتايدى. پەداگوگيكالىق جۇمىستاعى ادىستەمەلىك ءوسۋ، پەداگوگيكالىق ىسكەرلىك داعدىلارىن مەڭگەرۋ مۇعالىمنەن بەلگىلى ءبىر قابىلەتتىلىكتى جانە بەيىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى، ويتكەنى ول قيىن دا، كۇردەلى جانە اسا جاۋاپتى پەداگوگيكالىق ونەر. رەپرودۋكتيۆتىك جۇمىستارعا - بالانىڭ دايىن ۇلگىگە قاراپ جاسايتىن جۇمىستارى (كوشىرىپ جازۋ، جاتتىعۋلار، تاربيەشىنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ، وقۋلىقتاعى ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋ، ساباق ۇستىندە ورىنداعان تاپسىرماعا ۇقساس تاپسىرمانى ۇيدە ورىنداۋ ت. ب. جاتادى. بالالاردىڭ وزىندىك جۇمىستارىنىڭ جوعارعى فورماسىنا ولاردىڭ ءوز ەركىمەن جاڭا امال - تاسىلدەر قولدانىپ جاسايتىن شىعارماشىلىق جۇمىستارى جاتادى. شىعارماشىلىق جۇمىستار – بالانىڭ وزدىگىنەن شىعارما، بايانداما، رەفەرات، ولەڭ شىعارۋ، مودەلدەۋ، كورنەكى قۇرالدار جاساۋى ت. ب. بالالاردىڭ وقۋ ۇردىسىندە تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، قابىلەتىن دامىتۋ، تانىمدىق جان قۋاتتارىنىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتۋ، ءبىلىم دەڭگەيىن جەتىلدىرۋ ۇزاق ءارى جۇيەلى جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار ناتيجەسىندە قالىپتاسادى. مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتتەرى مەن شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋ قازىرگى تاڭدا ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. عالىم - پەداگوگتار مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىن جان - جاقتى ءالى دە قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى دەگەن پىكىرلەر ايتۋدا. بالا مەكتەپكە كەلگەندە قابىلداۋ، ويلاۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى دارەجەدە بولۋى ءتيىس. سوندىقتان بالاعا مەكتەپكە دەيىن بەينەلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن ارناۋلى دالەلدەنگەن، تاجىريبە جۇزىندە ەسكە اسىرىلعان ناتيجەلى ءىس - ارەكەتتەر جاسالىنۋدا.

سونىمەن قاتار بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتىنىڭ ءرولى، ويلاۋ پروسەسىنە قاراعاندا ماڭىزدى بولماسا ونان كەم ەمەس. بالالاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتىنىڭ جوعارى بولاتىندىعىن عالىمدار كەڭىنەن قاراستىردى. بالاباقشادا بەينەلەۋ ونەرىمەن شۇعىلدانۋ بولمىستى تانۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى بولىپ تابىلادى جانە سونىمەن بىرگە كوزبەن كورىپ قابىلداۋ، قيالداۋ، كەڭىستىكتى ەلەستەتە ءبىلۋ، ەستە ساقتاۋ، سەزىم جانە باسقا پسيحيكالىق پروسەستەردىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىنا جاردەمدەسەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ بەينەلەۋى دەگەنىمىز – ولاردىڭ قيالىنان تۋىنداعان كورىنىستەردىڭ جانە قۇلاعىمەن ەستىپ، قولىمەن ۇستاعان نارسەلەردىڭ جانە تاعى دا باسقالارى وسى رەسەپتورلاردىڭ ءبارىن بىرىكتىرە قالدىرعاندا عانا ءتيىستى ماعلۇماتتى ەستە قالدىرۋى.

«لايلەك» ەكىنشى سابيلەر توبى
دايىنداعان: كورپەشوۆا شىنار

بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا تانىمدىق جانە شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتەرىن دامىتۋ. جۇكتەۋ