InfoHub Logo

ءبىلىم سالاسىنا رەفورما ەمەس ريەۆوليۋسيا قاجەت
(ءۇشىنشى ۇسىنىس)
كازىرگى الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى بارلىق ەلدەر تەك ەكونوميكانى عانا دامىتۋ ارقىلى بۇگىنگى دارەجەگە قول جەتكىزبەگەن. ولار ەڭ الدىمەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتا وتىرىپ، وعان ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ارقىلى قول جەتكىزە العان. تىپتەن ەكونوميكانىڭ دامۋىنىڭ ءوزى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ دامۋىنا تاۋەلدى ەكەندىگى انىقتالعان. مىسالى، ۇلىبريتانيانىڭ ۇلتتىق ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر بيۋروسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەتتەر سانىنىڭ ارتۋى ايماقتاعى جان باسىنا شاققانداعى ءجىو - ءنىڭ 4%- عا وسۋىنە الىپ كەلەتىندىگى كورسەتىلگەن. الەمدە، اسىرەسە ەكونوميكاسى قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردە جوعارى بىلىممەن قامتىلۋ ارتىپ كەلەدى. 40 جىلدىڭ ىشىندە الەمدە ستۋدەنتتەردىڭ سانى 6 ەسەگە كوبەيدى 
بولجامدار بويىنشا 2020 جىلى اقش - تا جوعارى ءبىلىمدى جاستاردىڭ سانى 40%- دان 60%- عا دەيىن ۇلعايماق. سينگاپۋردا 10 جىل ىشىندە جوعارى ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ سانى 22%- دان (2005 ج.) 50%- عا ارتقان (2014 ج.) ەكىنشى جاعىنان جوو - نىڭ مۇرات ماقساتىندا ءتۇبىرلى وزگەرىستەر ورىن الۋدا. ماسەلەن، الەمدە، وسى شاقتا، جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ تارتىمدىلىعى ينتەرناسيونالداۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن دالەلدەنەدى. جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ءبىلىم، عىلىم مەن ءوندىرىستى ينتەگراسيالاۋ بولىپ تابىلادى. الەمدەگى «كرەمنيي الاڭدارى» ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇلگىسىمەن (ءىرى وقۋ - وندىرىستىك كونگلومەرات) قۇرىلۋدا. «كرەمنيي الاڭىنىڭ» 1، 5 ملن قىزمەتكەرى (اقش حالقىنىڭ 0، 5%- ى) اقش ءجىو - ءنىڭ 2، 2%- ىن قۇراپ وتىر. سونداي - اق، ەل دامۋىنىڭ ءداۋىر مۇمكىندىگىن ىلگەرلەتە وتىرىپ، مۇمكىندىكتى جەتە پايدالانۋ ارقىلى الەمدىك دارەجەدەگى وقۋ ورنىن از ۋاقىت ىشىندە، شامالى قارجى جۇمساپ جاڭادان تۇرعىزىپ الۋ، ىسكە قوسۋ ەتەك الىپ بارادى،(مىسالى. شانحاي ۋنيۆەرسيتەتى، ت. ب.) سولاردىڭ ىشىندە حالىقارالىق تەحنيكالىق ۋنيەرسيتەتتەر مەن اكەدەميالاردىڭ ورنى ەرەكشە. وسى شاقتا وزىمىزدە:«ءبىلىم، عىلىم مەن ءوندىرىستى ينتەگراسيالاۋ ماقساتىندا جوو - نىڭ 30%- ىندا كوممەرسيالاندىرۋ كەڭسەلەرى، تەحنوپاركتەر، بيزنەس - ينكۋباتورلار قۇرىلادى. جوو تابىسىنىڭ 15%- ىن يننوۆاسيالىق جانە عىلىمي جۇمىستاردان تۇسكەن تابىستار قۇراۋى ءتيىس. ناتيجەسىندە 16 وتاندىق جوو - ى QS - WUR رەيتينگىسىنە ەنۋگە مۇمكىندىك الادى.»- دەگەن جوبالار بار بولعانىمەن ناتيجە شامالى. ق ر جوو - نىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى جاھاندىق رەيتينگتەردەگى پوزيسيالارىمەن انىقتالادى. ماسەلەن، 2019 جىلى: ءبىر دە ءبىر جوو Academic Ranking of World Universities، ARWU رەيتينگىنە كىرمەدى؛ ءبىر دە ءبىر جوو Times High Education Rankings رەيتينگىنە كىرمەدى؛ (بۇرىن 2 جوو بولاتىن)؛ QS World University Rankings رەيتينگىنە 500 جوو - نىڭ ىشىنەن 5 وقۋ ورنى كىردى (ءال - فارابي اتىنداعى قازۇۋ، گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ، ساتپايەۆ اتىنداعى قازۇعتۋ، اۋەزوۆ اتىنداعى قازۇعتۋ، اباي اتىنداعى قازۇپۋ)؛ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ساپاسىنىڭ دەف جبقي ينديكاتورى بويىنشا قازاقستان 2018 ج. 57 ورىن جانە 2019 ج 55 ورىن الدى. 2020 جىلى Times Higher Education Impact رەيتينگىندە قازاقستاندىق ەكى جوو عانا بولدى – Almaty Management University (301 - 400 ورىن) جانە NARXOZ University (401 - 600 ورىن). وسى نەگىزدە، وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى الەمدىك ۇردىستەرگە قانشالىقتى سايكەس كەلەدى؟ قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا قانشالىقتى دەڭگەيدە اسەر ەتپەك؟- دەگەن سۇراق ءبىلىم سالاسىنىڭ اربەلەسىندە قىزمەت اتقارۋشى زيالى قاۋىمنىڭ وي - ساناسىن باۋراپ، كوڭىل - كۇيىن ۇنەمى تولعاندىرىپ كەلەدى. « ەلىمىزدە ادامي كاپيتالدى دامىتۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەرگە يە بولا وتىرىپ، وسى جىلدار ىشىندە ءبىزدىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن زاماناۋي دەڭگەيگە جەتكىزە الماعانىمىز، ءوز مەملەكەتىمىزدە "بولاشاق" باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋعا قاۋقارسىز بولعانىمىز وكىنىشتى. ءبىراق جاساۋعا بولاتىن ەدى، - دەدى ول. كۇرىشبايەۆ اتاعانداي، ءبىز مۇنايلى ەل بولا تۇرا، مامانداردى دايارلاۋ دەڭگەيى بويىنشا بەلورۋسيادان دا ارتتا قالىپ وتىرمىز.» «5 جىل ىشىندە 6 مىڭنان استام قازاقستاندىق ستۋدەنت الەمنىڭ بەلگىلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا اكادەميالىق ۇتقىرلىق بويىنشا كۋرستار وقىدى.» «وتكەن اپتادا ءاي̆گىلى كرەمنيي̆ القابىنا ارناي̆ى بارىپ، كاليفورنيا شتاتىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس امەريكانىڭ، جالپى الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك وقۋ ورنى ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تىنىس - تىرشىلىگىمەن تانىسىپ قاي̆تتىم. ەڭ ءبىرىنشى، بىزدەگى جوو - لارداعى ءبىلىم بەرۋ ءجۇي̆ەسىن ينستيتۋسيونالداۋ كەرەك. ياعني، «اناۋ ءمۇعالىم جۇمىسسىز قالادى، مىناۋ پروفەسسور ساعاتسىز قالادى» دەگەن كوڭىلجىقپاستىقپەن قازىرگى زامان تالابىنا ءساي̆كەس كەلمەي̆ءتىن پاندەردى ءسۇي̆رەلەپ، ستۋدەنتتەردىڭ دە، ءبىلىم ءجۇي̆ەسىنىڭ دە وبالىنا قالۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر، «ءۇي̆رەتەتىن نارسەسىن زاماناۋي قالىپقا يكەمدەي̆ الماسا، ءوز وبالدارى وزدەرىنە» پوزيسياسىن ۇستانۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، كەز - كەلگەن ماماندىق يەلەرىن تەوريالىق ەمەس، تاجىريبەلىك جوبا جاساۋعا ءۇي̆رەتۋ كەرەك (تەورياعا توياتىن ۋاقىت بولدى عوي̆). وسىدان كەلىپ شىعاتىن ءۇشىنشى قادام - جاسالعان جوبالاردى وندىرىستىك اي̆نالىم مەن نارىققا جىبەرۋدى قولعا الۋ كەرەك. ياعني، بيزنەس مەن عىلىم وردالارىنىڭ اراسىن جاقىنداتۋعا ارەكەتتەر جاسالۋى قاجەت. وسىدان شىعاتىن ءتورتىنشى قادام - جوو - لار «ءدارىس وقۋ - تەك عالىمدار ءۇشىن» پرينسيپىنەن ارىلۋى قاجەت. ءومىر بوي̆ى كىتاپحانا، كافەدرا مەن اۋديتوريادان باسقا ەشتەڭە كورمەگەن عالىمدار - جاقسى تەوريالىق ءبىلىم بەرۋى مۇمكىن. الاي̆دا، بىزگە ءدال ءقازىر پراكتيكالىق ءبىلىم اۋاداي̆ قاجەت. ياعني، ءار سالاعا ءدارىس وقۋعا سول سالادا تابىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مامانداردى تارتۋ قاجەت (عىلىمي اتاعى بولماسا دا). سوندا عانا - ول وقۋ ورنىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەر ءوز سالاسىندا بوپ جاتقان جاڭالىقتار مەن پروسەستەرمەن رەالي جاعداي̆دا تانىس بولادى. كوپ جاعداي̆دا، پروفەسسوردىڭ كەرەمەت دارىسىنەن گورى، ناقتى ماماننىڭ جاساعان قاتەلىگى تۋرالى اي̆تقان اڭگىمەسى كوبىرەك پاي̆دالى بولادى. ارينە، كۇنى ەرتەڭ ءبىزدىڭ جوو - نىڭ ءبارى ستەنفورد، گارۆارد، وكسفورد بولىپ كەتپەي̆ءتىنى انىق. الاي̆دا، تەك قاتىرما قاعاز بەرەتىن مەكەمە ەمەس، راسىندا قوعامعا پاي̆دالى مامان داي̆ىنداي̆تىن وقۋ ورنى بولامىن دەسە، قالاي̆دا رەفورما جاساۋعا قازىردەن كوشۋ كەرەك.» «ءوز كەزەگىندە «بولاشاق» باعدارلاماسى ەلدىڭ ادام كاپيتالىن دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. 23 جىل ىشىندە 11 مىڭنان استام وتانداسىمىز اتالعان باعدارلامانىڭ ستيپەنديانتى اتاندى، ولاردىڭ دەنى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردا جۇمىس ىستەيدى (54، 5%). ونىڭ تابىسى ايتارلىقتاي. ءبىراق الەم ءبىر ورنىندا تۇرماي، العا قاراي جىلجۋدا. سوندىقتان ءبىزدىڭ الدىمىزدا قول جەتكىزگەن جانە سوڭعى الەمدىك ۇردىستەر نەگىزىندە ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ مىندەتى تۇر. قاسىم - جومارت توقايەۆ: «... كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن ادام كاپيتالى باستى ولشەمگە اينالعانىن اتاپ ءوتتى.»«جاڭا احۋال ءبىلىم جانە عىلىم جۇيەسىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ەندى بۇل سالانىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەتىنى انىق. ءتىپتى ەكونوميكانىڭ ءوزى سوعان تاۋەلدى بولماق. ءبىز ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنىڭ بولاشاقتاعى ءرولىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇكىل مەملەكەتتىك ساياساتتى سوعان سايكەس جۇزەگە اسىرامىز»،- دەدى پرەزيدەنت. قازاقستاندا جوعارى وقۋ ورىندارىن جاڭاشا جىكتەۋ ەنگىزىلدى: ۇلتتىق جوعارى وقۋ ورنى، ۇلتتىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى، ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت، اكادەميا، زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى. جالپى 124 جوعارى وقۋ ورنى (9 ۇلتتىق، 31مەملەكەتتىك، 13 ازاماتتىق ەمەس، 1 دبۇ، 1 حالىقارالىق، 16 اكسيونەرلەنگەن، 52 جەكەمەنشىك) جۇمىس ىستەيدى.
مالايزيا اقش فرانسيا رەسەي قازاقستان جۇڭگو
جوو سانى 494 4360 562 1171 124 2596
1ملن. تۇرعىنعا شاققانداعى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇلەسى
16 13 9 8 7 2
ستۋدەنت سانى(ملن.)
20. 5 1. 25. 2. 68. 4. 4. 0. 54. 37.
وسى احۋالمەن باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋگە قانشا تالپىنعانمەن جەتە قويۋ ەكى تالاي، ادام كاپيتالىن ارتتىرا قويۋدا قولدان كەلە قويماس. رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا، تۇراقتى وسىمىنە تيگىزىپ جاتقان ۇلەسى دە، ازىرشە جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان پرەزيدەنت نۇسقاعان: « جاڭا احۋال ءبىلىم جانە عىلىم جۇيەسىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.»- دەگەن جولدى ۇستانۋعا ءتيىسپىز. سوندا عانا ورتا مەكتەپ، ارناۋلى وقۋ ورىنى، جوو - جاڭا بەت - بەينە تاۋىپ دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، ءبىلىم سالاسىنا ريەۆوليۋسيا اكەلەدى، ءبىز مۇندا قازاقستان جوو باسقارۋ، باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرۋ، بولون جۇيەسىندەگى ورنىن تابۋداعى كازىرگى وزگەرىستەردى قايتالاماي جاڭادان ورناۋى ءتيىس، ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت، اكادەميالار جايىندا پىكىر ءبىلدىرىپ، ۇسىنىس جاسايمىز. بۇگىنگى تاڭدا، قازاق ەلىندە شىم تەزەكتەن تارتىپ، يادرولىق وتىنعا دەيىنگى وتىننىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ قورى جارتى الەمدى جالپاعىنان اسىراۋعا جەتەدى. ولاردى ءوندىرىپ، پايدالانۋ، قورعاپ بايىتۋ، ساتىپ پايدا تابۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. ەندى نە جوق؟ ەڭ اۋەلى، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاعان، كەلەشەك ۇرپاعىنىڭ قامىن جەپ، الىستى بولجاعان، قازاقتىڭ وتىن ەنەرگەتيكاسىن ءوندىرىپ وڭدەپ، ساتىپ پايدالانۋعا شامشىراق، باعىت - باعدار بولار زاماناۋي زاڭ جوق، ەكىنشى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اتوم جانە وتىن ەنەرگەتيكا اكادەمياسى - عىلىمي زەرتتەۋ جانە وقۋ وندىرىستىك بىرىككەن كەشەندى ورتالىعى» جوق. مۇنىڭ ءبارى جوق بولماعاندا قايتەدى، ەندى؟ ولاردى دايىنداپ، زاڭداستىرىپ نەمەسە ورناتىپ، ۇيىمداستىرىپ بەرەتىن ماجىلىسمەن، سەناتورلاردىڭ ءتۇرى اناۋ، ەنەرگەتيكا نەمەسە عىلىم ءمينيسترىنىڭ اۋسەلەسى مىناۋ. ول مينيسترلىكتەردىڭ ءوزى تولىققاندى قۇرىلىپ، اتقاراتىن مىندەتتەرى مەن قىزمەتتەرى جان - جاقتى ايقىندالىپ، مەملەكەتتىڭ بۇل سالاداعى ساياساتىن عىلىمي نەگىزدە تۇجىرىمداپ ۇسىنۋعا شاماسى جەتپەي ءجۇر. بۇل باعىتتاعى ءىرى وندىرىستەر مەن زاۆودتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن كونسەرن، بىرلەستىك وداقتار جوق، مامان تاپشى، اقشا قاراجات از داپ اقتالامىز عوي! ونىڭ ءبارىن بىزگە قاشان، كىم دايىنداپ بەرەدى دەپ نەنى توسىپ ءجۇرمىز، وندا؟ ءبىزدىڭ كازىرگى تىرلىگىمىز، ۋاقىتشا امالداۋ عانا! اۋەلىندە مىنالاردى شەشۋگە بولاتىن ەدى عوي! جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ءبىلىم، عىلىم مەن ءوندىرىستى ينتەگراسيالاۋ بولىپ تابىلادى. الەمدەگى «كرەمنيي الاڭدارى» ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇلگىسىمەن (ءىرى وقۋ - وندىرىستىك كونگلومەرات) قۇرىلۋدا. وسىعان نەگىزدەي وتىرىپ، نانو - ەلەكتروتەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن قۇرىپ بولماعاندا تەحپوپارك دارەجەسىندەگى كۇن، جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسيالارىن وندىرەتىن وندىرىستەردى جانىنا ورناتىپ، ونى حالىقارالىق وكۋ - وندىرىستىك ورتالىققا اينالدىرىپ جىبەرۋگە بىزدە كازىردىڭ وزىندە تولىق مۇمكىندىك بار. تەك ىنتا - جىگەر، تالانتتى جاستارعا دەگەن سەنىم، ۇلتتىق رۋح پەن نامىس جەتىسپەي ءجۇر. مۇنداي ينتەللەكتۋالدىق ورتالىقسىز ادام كاپيتالىن دامىتۋ، ينتەللەكتۋالدى ۇلت بولماق بوس ءسوز. دامىعان ەلدەردىڭ جاعدايىن باجايلاساڭىز، وسىنداي ورەلى ورتالىقتار الەمدەگى تالانت پەن دارىن يەلەرىن وزىنە تارتىپ، توپتاستىرۋ ارقىلى عىلىم - ءبىلىم، تەحنولوگيانىڭ شىڭىنا شىققان. ءوزىمىزدىڭ دە، دارىندى، وزىق ويلى عالىمدارىمىز، جاستارىمىز كەتىپ جاتىر عوي! مەنىڭ قيالىمدا قازاق جاستارى، ورتا ازيادا، تاياۋ شىعىستا، ارابستاندا، افريكادا جەل، كۇن، سۋ ەلەكتر ستانيالارىن ورناتىپ ءجۇر. الداعى جيىرما جىلدا، قازاقستان ءۇشىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ كازىرگى جىلۋ ەلەكترو - ستانسياسىن سالۋدان دا جەڭىل بولىپ قالادى. سەبەبى بۇل ءىس جوعارىدا ايتىلعان ورتالىقتا زەرتتەلىپ، سىناقتان وتەتىن بولادى. ادام كاپيتالىن دامىتۋ، ينتەللەكتۋالدى ۇلت بولۋ دارەجەمىزدى بەزبەندەۋگە بولاتىن ستاتيكالىق ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن. «ەڭبەك رەسۋرستارىن دامىتۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشىلارى ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە دەموگرافيا مەن ەڭبەك نارىعىنا تالداۋ جاسادى. تالداۋعا سايكەس، رەسپۋبليكادا تۇراتىن 18، 5 ميلليون ادامنىڭ ىشىندە 9، 2 ميلليون ادام جۇمىس كۇشى ساناتىنا جاتادى، ال ءىس جۇزىندە 8، 7 ميلليون ادام جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ 6، 7 ميلليونى - جالدامالى جۇمىسشىلار. 2019 جىلعى 3 - توقساندا قازاقستاندا رەسمي جۇمىسپەن قامتىل - عان، ياعني رەسمي ەكونوميكادا تىركەلگەن، 3، 35 ( مۇنىڭ 18 پايىزى عانا تجب - ءدى مامان) ميلليون ادام جوعارى ءبىلىمدى جانە 3، 74(بۇلاردىڭ 32 پايىزى عانا تەحنيكالىق ورتا ءبىلىمدى) ميلليون ادام ارنايى ءبىلىمى بار ادامدار، ال 1، 68 ميلليون جۇمىسكەردىڭ تەك ورتا ءبىلىمى عانا بار، ولاردىڭ 600 مىڭعا جۋىعى اۋىل شارۋاشىلىعىندا ىستەيدى.»اقش - تا جوعارعى بىلىمدىلەردىڭ 40 پايىزى تەحنيكالىق ءبىلىمى بارلار، بيىلدان باستاپ ولاردىڭ سانىن 60 پايىزعا جەتكىزۋ ماقساتى قويىلعان. ال، جاپونيادا ولاردىڭ ۇلەس سالماعىندا تەحنيكا - لىق جوعارعى بىلىمدىلەردىڭ ۇلەسى قاشان دا جوعارى بولعان. كەيىندە ارناۋلى ءبىلىمدى تەحنيكالىق ورتا بىلىمدىلەر سانى تىپتەن قاۋىرت وسكەن. كەلەر جىلدارى باتىس ولكەمىزدە ورنايتىن «گاز جانە مۇناي حيمياسى» ۋنيۆەرسي - تەتى جانىنا «پوليمەر مەن پلاستماسسا» عىلىمي زەرتتەۋ ءوندىرىس ورتالىعى سالىنىپ، جوعارى جانە ارناۋلى ءبىلىمدى ينجەنەر، تەحنيك، تەحنولوگتار دايىندالماق. (بۇل ازىرگە قيال عانا...) قيال عانا ەمەس جۇزەگە اسىرۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار جوبا - ۇسىنىستى ايتالىق. ۇكىمەتىمىز قازاقستاندا بالامالى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانى دامىتۋدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى جوسپارىن بەكىتكەن ەدى. وندا: قازاقستاندا 2013 - 2020 جىلدارعا ارنالعان بالامالى جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانى دامىتۋ شارالارى جوسپارى بويىنشا 2020 جىلعا قاراي ءبىز جاڭاراتىن ەنەرگيا كوزدەرى 1040 مۆت قۋات كولەمىندە بولادى دەپ كۇتىلىپ، كازىر ول تابىستى ورىندالۋدا ونىڭ ىشىندە 13 جەل ستانساسى (793 مۆت)، 14 گەس (170 مۆت)، سونداي - اق 4 كۇن ەلەكتر ستانساسى (77 مۆت) جاساقتالىپ جاتىر. ( جۋالىدى سۋ ەلەكتر ستانسياسى سالىنۋدا..، اقمولا وبلىسىندا 6 جەل ەلەكتر ستانسياسى سالىنادى... قاراعاندى وبلىسىندا ەكىنشى كۇن ەلەكتر ستانسياسى ىسكە قوسىلدى) بالاما ەنەرگيانى ءوندىرۋ، پايدالانۋ قارقىنى جامان ەمەس. ەندى ولاردى جوبالايتىن جانە مامان دايىندايتىن ءارى ءسانترلى ەلەكتر ستانسيالارىن وندىرەتىن وقۋ - وندىرىستىك ورتالىعى مەن حالىقارالىقبىرلەسكەن ينجەنەر، تەحنيك - تەحنولوگتار دايىنداي - تىن ۋنيۆەرسيتەت ورناتۋ قالىپ تۇر ەمەس پە؟
قازاق ەلى جەكە شاڭىراق كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىگىن قولىنا العان سول ءبىر كەزەڭدە ەلىمىزدە ورناعان جوقتىق، جەتىمسىزدىك، مەشەۋلىك ءحالىمىزدىڭ تورىندە عىلىم - ءبىلىم تەحنيكانىڭ داۋىرلىك ورەلىگىن پاش ەتكەن «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى تۇردى. ول - سوۆەتتىك داۋىردە، قازاقتىڭ ماڭدايىنا قونعان ۇلكەن باقىت، يگىلىگىنە اسار تاماشا داۋلەت، دامۋىن جەدەلدەتەر الىپ ىرىس بولاتىن. ونى ەل يگىلىگىنە اينالدىرىپ، جاراتىپ پايدالانا الماي شاراسىزدىق تانىتىپ، قاراپ تۇرماسىن دەپ رەسەيگە جالعا بەردىك. مەنىڭ ويىمشا، بۇلاي ىستەۋ كورەگەندىك ەمەس. ەڭ بولماعاندا، بىرلەسىپ پايدالانۋ پارقىندا شارتقا وتىرۋ كەرەك ەدى. جالداپ تاپقان اقشامىز، بىزگە ەش پايدا بەرگەن جوق قوي. ورتاقتاسۋدان ولجا بارما ەدى؟ ورنىن تاپساق ولجا بولعاندا قانداي. مىسالى، سول ولكەگە. رەسەي - قازاقستان بىرىككەن «اەروعارىش جانە اۆياسيا» اكادەمياسىن قۇرىپ، جانىنا «التىن قانات» عىلىمي - زەرتتەۋ وقۋ ءوندىرىسىن تۇرعىزعان جاعدايدا، بۇل سالاداعى كازىرگى مۇشكىل ءحالىمىز مۇلدەم باسقا بولار ەدى. رەسەي «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن حالىقارالىق ورتالىققا اينالدارىپ، عىلىمي - زەرتتەۋ وندىرىستىك ورتالىقتارىنىڭ نەلەرىن سالىپ الدى، سالىپ جاتىر. باسقانى بىلاي قويعاندا، اۆياسيالىق جوعارعى ساناتتاعى ۇشقىشتار مەن ينجەنەر تەحنيكتەرىن دايىنداۋدا ءبىرشاما ىلگەرىلەۋ جاسايتىن ەدىك. جالپى العاندا قازاقستاننىڭ دامۋ دەڭگەيى كەلەشەكتە ونىڭ اەروعارىش جانە اۆياسياسىنىڭ دامۋىنا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنىن دۇرىس بولجاپ، دەن قويماي، ءمان بەرمەي كەلەمىز. بىزدە الىس شەت ەلدەرگە شىعارلىق تۋرا سۋ جولى جوق، تەمىر جولدار اپتالاپ باسقانىڭ تەرريتورياسىنان وتەدى. قوماقتى دا، كولەمدى، سالماقتى ءونىمدى الىسقا تاسىمالداۋ اۋىرلىق تۋعىزىپ، كوپ شىعىندالۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل قيىندىقتى قانشاما شىعىندى تالاپ ەتكەنىمەن اۋە جولى ارقىلى عانا جويامىز. مىنە، قازاقستانعا اۋە جولىنىڭ كولىكتەرىن ءتۇپتىڭ تۇبىندە وندىرۋگە تۋرا كەلەدى. ولاردى وندىرەتىن، رەمونتتايتىن، جەكە بولشەكتەرىن جاسايتىن زاۆودتار بىرتە - بىرتە اتالعان عىلىمي - وندىرىستىك ورتالىققا شوعىرلانادى. ازاماتتىق اۆياسيالىق شاعىن ۇشاقتار تولىعىمەن ءوز ەلىمىزدە ءوندىرىلۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. كازىرگى شاقتا اۋە لاينەرىن ءوندىرىپ ساۋدالاۋشى، جۇك جانە جولاۋشى تاسىمالىن جۇزەگە اسىرۋشى ەلدەر ەرىكسىز ءبىزدىڭ ورتالىققا تارتىلار ەدى. سەبەبى ۇشاقتاردى قازاقستاندا ءوندىرۋ ولارعا جەڭىل ءارى ارزان تۇسەدى جانە ەۆرو - ازيالىق كەڭىستىكتە نارىققا قاتىسۋ تيىمدىلىگىن يەلەنەدى. سەبەبى ۇشاق وندىرۋگە قاجەتتى بارلىق شيكىزات وزىمىزدە تولىق. ايتالىق، سيرەك جانە قۇندى، سونداي - اق، ءوڭدى مەتالدار مەن قارا مەتالداردىڭ جالپى بايلىعى مەن قورى ەلىمىزدە جەتكىلىكتى. قانىش اتا ايتقانداي «ءبىز دە بار»- دەپ جالپاق جۇرتقا جاريا ەتپەيتىندەي، قۇندى دا، سيرەك مەتالدار كوپ كەزىگەدى. سيرەك مەتالدار شيكىزاتىنىڭ ەلەۋلى قورى بار قازاقستان رەنيي مەن گالليي، سونداي - اق وسميي - 187 يزوتوبى سەكىلدى مەتالدار وندىرەتىن الەمدەگى ساناۋلى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا (... وسميي - 187 - ءنىڭ ءبىر گرامىنىڭ الەمدىك رىنوكتاعى باعاسى ءۇش كيلوگرامم التىننان دا قىمبات). وسميي - 187 اەروعارىش سالاسىندا، راكەتا جاساۋدا، قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالار مەن كوپتەگەن دارىلىك پرەپاراتتاردى سينتەزدەۋ كەزىندە پايدالانىلادى. امال نەشىك، «سيرەك جانە قۇندى مەتەلل، مەتاللويد حيمياسى» اكەدەمياسى جوق، عىلىمي زەرتتەۋ - وندىرىستىك ينسيتۋتتار ورتالىقتار قۇرىلماعان. كەرەك دەسەڭىز «سيرەك جانە قىمبات، ءوڭدى جانە قارا مەتالداردى ءوندىرۋ وڭدەۋ، ساتۋ، بارلاۋ، قورعاۋ» تۋرالى بىرىككەن كودەكس قابىلدانباي جەكە ەرەجەلەر مەن نۇسقاۋلارعا نەگىزدەلىپ، جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. بۇل حالىقارالىق ساۋدادا كورىنگەنىڭ جەمى بولىپ كەتۋ، ايتقانىنا ەرىپ كەتۋگە، جەمقورلىققا جول اشادى. يندۋستريالىق – ينوۆاسيلىق جوبالاردىڭ ءوزارا بايلاىسى قۇرىلماي ولاردى ورنالاستىرۋشى شەت ەل مۇددەسى مەن تالابىنا، يكەمىنە تارتىپ كەتەدى. وسى زاماندا، كەيبىر مەتالدار تەك دايىن ءونىم جاسالىپ قانا نەمەسە شەتەلدەردىڭ اۆياسيا، اەروعارىش، اۆتوموۆيل، ت. ب. ءوندىرىسىنىڭ تىزبەگىنە كىرۋ ءۇشىن عانا ساتىلادى. مىسالى، قازاقستان كەز كەلگەن شەت ەلدىڭ ءوندىرىس تىزبەگىنە اليۋمەنيي، مىس، قەرعاسىن ارقىلى نەمەسە وسى ۇشەۋى كەرەكتەنىلىپ جاسالاتىن اۆتوموبيلدىك رادياتور، گەنەراتور، دينامو - ستاتور، اككۋمۋلياتور سياقتى بولشەكتەر مەن دەتالداردى دايىنداپ بەرۋ ارقىلى دا ەنە الادى. اسىرەسە قازاقستاندا وندىرىلەتىن سيرەك مەتاللدار بۇل تۇرعىدا ەڭ الەۋەتتى ونىمدەر. تەك مىرىش ارقىلى تالايدى تامساندىرا الامىز. امال نەشىك وسى مىرىشتىڭ 90% قىتايعا «ارزانعا» ساتىلادى. ەگەر ولارمەن مىرىش قوسىلۋى ءتيىس ءونىمدى (تەتىك، بولشەك، قۇرال - سايمان ت. ب.) قازاقستاندا ءوندىرىپ، شىعارىلعان ءونىم مولشەرىنە ساي قۇن، باعا بولىسۋگە ۋاعدالاسساڭىز ناتيجە تىپتەن جاقسارار ەدى. قازاقستان مەتاللۋرگياسى كەلەشەكتە ۇلكەن جەتىستىككە جەتۋمەن قاتار ادام كاپيتالىن دامىتۋ ورداسىنا اينالادى. وسىعان جەتكەنگە دەيىن ونىڭ قورى ازايىپ كەتۋ ءقاۋپى بار. كوز الدىڭىزعا مىنا ەكى جايدى ەلەستەتىپ كورىڭىز. «قازاقستاندا سويىلعان ەركەك قويدىڭ ەتىن، قۇرمان ايتقا ساي، ارابستانعا ءۇش كۇنگە سىيعىزىپ تاسىپ بەرىپ، تاراتا الاتىن شامالى بولدىق دەگەن ەكەن اۋدان اكىمى.» «فرانسۋزداردىڭ ەگدە ادامدارى دوستارىمەن بىرىگىپ، رەستوراندا اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ، قىزىل شارابىن ءىشىپ، كوڭىل كوتەرىپ وتىرۋدى قاشاننان جاقسى كورەدى. وسى كۇنگى قارتتاردىڭ شاراپقا نە قوساتىنىن ايتايىن با؟ – ەستىلىك... قازاقستاندا وندىرىلەتىن بيە سۇتىنەن جاسالعان ءبىر تابلەتكانى ءار ستاكانعا ساپ، ەزىپ، ارالاستىرىپ ىشەدى. وتىرىس سوڭىندا كۇن سايىن قازاقستاننان اكەلىنەتىن جاپ - جاس جىلقى ەتىنىڭ ەڭ ءدامدى ءارى دەنساۋلىققا شيپالى جەتى جاپىراق ەتىنەن جاسالعان «تىسكە باسار» دەپ اتالاتىن اسىن الىپ، جۇرەك جالعاپ الادى. بۇل سوندا نەنىڭ ناتيجەسى؟ قازاقستاندا ازاماتتىق اۆياسيا تىم جاقسى دامىعان. جوو - دا ءبىلىم بەرۋ، تەرەڭ ماماندىق يگەرتۋ، بىلىكتى كادر دايىنداۋ ءىسى دۇرىس جولعا قويىلعان.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى)