بوزتورعاي – دالا ءسانى
ادەبيەتتىك وقۋ 3 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بوزتورعاي – دالا ءسانى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ءماتىننىڭ مازمۇنىن مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: ا) اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ. اڭگىمەنىڭ يدەياسىن اشىپ تالداۋعا ۇيرەتۋ. بوزتورعايدىڭ تىرشىلىگى، دەنە تۇرقى، نانىم - سەنىمدەر تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) قۇستارعا قاتىستى حالىق بولجامدارى، داستۇرلەردى ايتا وتىرىپ، ءتىلىن، وي - قيالىن ۇشتاۋ. قۇستار الەمىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ەركىن سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ.
ب) تابيعاتتىڭ جارشىسى – قۇستاردى قورعاۋعا، قامقورلىق جاساپ كۇتۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
وقىتۋدىڭ ءادىسى: كورنەكىلىك، سۇراق – جاۋاپ، سلايد.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
1. «قۇمداعى قۇپيا» اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن سۇراۋ
2. سۇراق – جاۋاپ مازمۇنىن تولىقتىرىپ اڭگىمەلەۋ
3. حالقىمىز قۇستاردىڭ كەلۋىنە، كەتۋىنە قاراپ بولجامدار جاساعان. ەندى سولاردىڭ ءبىرازىنا توقتالا كەتەيىك.
- قارلىعاش جوعارى ۇشسا، كۇن جىلى بولادى، ال تومەن ۇشسا جاڭبىر جاۋادى.
- كوكتەمدە قازدار قايتقاندا جوعارى ۇشسا، سۋ تاسقىنى بولادى.
- جاڭبىر جاۋاردا قارعالار ۋ - دا شۋ بولادى.
- قۇس ءجۇنىن ۇرپيتسە، جاڭبىر جاۋادى.
- شىمشىق ۇيا سالسا، قىس قاتتى بولادى.
- شاعالا كەلسە سەڭ بۇزىلادى.
- جىل قۇسى قاپتاپ كەلسە، كوكتەم ەرتە كەلەدى.
- بوزتورعاي ءان سالسا، كۇن اشىق بولادى.
- قۇستار ەرتەمەن جەم ىزدەۋگە اسىقسا، كۇن جاۋىن – شاشىندى بولادى دەپ كۇتكەن ءجون.
- قارلىعاشتار اسپاندا سامعاپ، بيىك ۇشسا – كۇن اشىق، تومەندەپ ۇشسا – جاڭبىر جاۋىپ، جەل تۇرادى.
- قاراتورعايلار توپتانا ۇشىپ، اسپاندا نەشە ءتۇرلى قيمىلدار جاساسا، كۇز ۇزاققا سوزىلادى.
- قۇس ءجۇنىن ۇرپيتسە، جاڭبىر جاۋادى، اۋا رايى وزگەرەدى.
ءىىى جاڭا ساباق
- ەندەشە، ءبىز بۇگىن بوزتورعايدىڭ تاعى قانداي قىر - سىرلارى بارىن بىلەمىز. «بوزتورعاي – دالا ءسانى» اڭگىمەسىمەن تانىسامىز.
(كۇننىڭ جادى جازىلادى)
مارات بەكبوسىن قازاقستاندىق جازۋشىسى، اباي اتىنداعى قۇپۋ - نiڭ “ابايتانۋ” عىلىمي - زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
1) بوزتورعايدىڭ سايراپ تۇرعان داۋسىن قوسىپ، ءماتىن وقىلادى.
2) وقۋلىقپەن جۇمىس:
ا) تۇتاس وقىتۋ
ب) تىزبەكتەپ وقىتۋ
ۆ) سۇراق – جاۋاپ اڭگىمەلەۋ:
- بۇل ماتىننەن بوزتورعاي تۋرالى قانداي جاڭا دەرەكتەر بىلدىڭدەر؟
(ءقازىر، بوزتورعاي تۋرالى، ونىڭ ءتۇرى، تىرشىلىگى تۋرالى تولىق مالىمەتتى بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى الييەۆا ءاققۇل اپاي تانىستىرادى).
- اڭشىلىق ونەردە بوزتورعايعا قاتىستى قانداي ىرىمدار بار ەكەن؟
(تاۋىپ وقىتۋ)
- وسى ىرىمداردىڭ ءمانى نەدە؟
قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى نانىم - سەنىمىندە، ادەت - عۇرپىندا كيەلى جانۋارلار – جاقسىلىقتىڭ جىرشىسى، بەرەكەنىڭ باستاۋى، باقىت اكەلۋشى، ىرىس - قۇتتىڭ نىشانى دەپ بىلگەن.
حالقىمىزدا كيەلى جانۋارلارعا قۇمىرسقا، ءداۋىت، تاسباقا، قارلىعاش، بۇركىت، اققۋ، تىرنا، ارقار، كيىك (اقبوكەن)، ءتورت تۇلىك مال جاتادى.
- بالالار، سەندەر مال، اڭ، قۇس، جاندىكتەرگە بايلانىستى تاعى قانداي نانىم – سەنىمدەردى بىلەسىڭدەر؟
ءداۋىت – قۇس ۇياسىنداعى جازىقسىز قىزىلشاقا بالاپانداردى قۇتقارۋشى. ۇيگە ءداۋىت كىرسە، ءبارىمىز قۋانىپ، ەندى جاقسىلىق بولادى، باقىتتى بولامىز، وتباسىمىز امان بولادى دەپ ايتامىز. اققۋ – پاكتىكتىڭ نىشانى.
قازاق ءتورت تۇلىك مالدى قاستەرلەگەن. كيەلى مالدى ساتقاندا، نە تارتۋ ەتكەندە جىلقىنىڭ نوقتاسىن، جۇگەنىن، تۇيە مەن سيىردىڭ بۇيداسىن، بۇركىتتىڭ توماعاسىن، ءيتتىڭ قارعى باۋىن بەرمەي الىپ قالادى.
سول مالدىڭ كيەسى ۇيدە قالسىن، ءارى قاراي مالدىڭ باسى ءوسىپ، كوبەسىن.
قارلىعاش – ادامنىڭ دوسى.
تولە ءبيدىڭ “قارلىعاش” دەپ اتالۋى جونىندە اڭىز بار. اۋمالى - توكپەلى زاماندا تاشكەنت ماڭايىنداعى قازاقتار تۇتقيىلدان كەلگەن جاۋدان ۇركە كوشكەندە تولە بي اقبۇرقان جايلاۋىندا كوشپەي وتىرىپ قالادى. ءبىر كۇنى جوڭعار جاۋشىلارى كەلىپ، تولە بيگە سەنى حان كوشسىن دەپ جاتىر دەيدى. سوندا تولە بي ايتىپتى: “اتا - بابامىزدىڭ ادەتى بويىشا شاڭىراققا ۇيا سالعان قارلىعاش بالاپاندارىن ۇشىرعانشا كوشپەي وتىرا بەرەدى. مەن ول سالتتى بۇزا المايمىن. حانىڭا سولاي ايتا بار” دەپتى. حاباردى ەستىگەن حان ويلانىپ: “ويپىراي - اي، ءا، مىناسى ءبىر جاقسى ءداستۇر ەكەن، جارايدى، تيمەي - اق قويىڭدار”، — دەسە كەرەك.
مىنە ءقازىر دە نانىم – سەنىمدەردى، داستۇرلەردى ۇستانىپ كەلەمىز.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بوزتورعاي – دالا ءسانى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ءماتىننىڭ مازمۇنىن مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: ا) اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ. اڭگىمەنىڭ يدەياسىن اشىپ تالداۋعا ۇيرەتۋ. بوزتورعايدىڭ تىرشىلىگى، دەنە تۇرقى، نانىم - سەنىمدەر تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) قۇستارعا قاتىستى حالىق بولجامدارى، داستۇرلەردى ايتا وتىرىپ، ءتىلىن، وي - قيالىن ۇشتاۋ. قۇستار الەمىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ەركىن سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ.
ب) تابيعاتتىڭ جارشىسى – قۇستاردى قورعاۋعا، قامقورلىق جاساپ كۇتۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
وقىتۋدىڭ ءادىسى: كورنەكىلىك، سۇراق – جاۋاپ، سلايد.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
1. «قۇمداعى قۇپيا» اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن سۇراۋ
2. سۇراق – جاۋاپ مازمۇنىن تولىقتىرىپ اڭگىمەلەۋ
3. حالقىمىز قۇستاردىڭ كەلۋىنە، كەتۋىنە قاراپ بولجامدار جاساعان. ەندى سولاردىڭ ءبىرازىنا توقتالا كەتەيىك.
- قارلىعاش جوعارى ۇشسا، كۇن جىلى بولادى، ال تومەن ۇشسا جاڭبىر جاۋادى.
- كوكتەمدە قازدار قايتقاندا جوعارى ۇشسا، سۋ تاسقىنى بولادى.
- جاڭبىر جاۋاردا قارعالار ۋ - دا شۋ بولادى.
- قۇس ءجۇنىن ۇرپيتسە، جاڭبىر جاۋادى.
- شىمشىق ۇيا سالسا، قىس قاتتى بولادى.
- شاعالا كەلسە سەڭ بۇزىلادى.
- جىل قۇسى قاپتاپ كەلسە، كوكتەم ەرتە كەلەدى.
- بوزتورعاي ءان سالسا، كۇن اشىق بولادى.
- قۇستار ەرتەمەن جەم ىزدەۋگە اسىقسا، كۇن جاۋىن – شاشىندى بولادى دەپ كۇتكەن ءجون.
- قارلىعاشتار اسپاندا سامعاپ، بيىك ۇشسا – كۇن اشىق، تومەندەپ ۇشسا – جاڭبىر جاۋىپ، جەل تۇرادى.
- قاراتورعايلار توپتانا ۇشىپ، اسپاندا نەشە ءتۇرلى قيمىلدار جاساسا، كۇز ۇزاققا سوزىلادى.
- قۇس ءجۇنىن ۇرپيتسە، جاڭبىر جاۋادى، اۋا رايى وزگەرەدى.
ءىىى جاڭا ساباق
- ەندەشە، ءبىز بۇگىن بوزتورعايدىڭ تاعى قانداي قىر - سىرلارى بارىن بىلەمىز. «بوزتورعاي – دالا ءسانى» اڭگىمەسىمەن تانىسامىز.
(كۇننىڭ جادى جازىلادى)
مارات بەكبوسىن قازاقستاندىق جازۋشىسى، اباي اتىنداعى قۇپۋ - نiڭ “ابايتانۋ” عىلىمي - زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
1) بوزتورعايدىڭ سايراپ تۇرعان داۋسىن قوسىپ، ءماتىن وقىلادى.
2) وقۋلىقپەن جۇمىس:
ا) تۇتاس وقىتۋ
ب) تىزبەكتەپ وقىتۋ
ۆ) سۇراق – جاۋاپ اڭگىمەلەۋ:
- بۇل ماتىننەن بوزتورعاي تۋرالى قانداي جاڭا دەرەكتەر بىلدىڭدەر؟
(ءقازىر، بوزتورعاي تۋرالى، ونىڭ ءتۇرى، تىرشىلىگى تۋرالى تولىق مالىمەتتى بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى الييەۆا ءاققۇل اپاي تانىستىرادى).
- اڭشىلىق ونەردە بوزتورعايعا قاتىستى قانداي ىرىمدار بار ەكەن؟
(تاۋىپ وقىتۋ)
- وسى ىرىمداردىڭ ءمانى نەدە؟
قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى نانىم - سەنىمىندە، ادەت - عۇرپىندا كيەلى جانۋارلار – جاقسىلىقتىڭ جىرشىسى، بەرەكەنىڭ باستاۋى، باقىت اكەلۋشى، ىرىس - قۇتتىڭ نىشانى دەپ بىلگەن.
حالقىمىزدا كيەلى جانۋارلارعا قۇمىرسقا، ءداۋىت، تاسباقا، قارلىعاش، بۇركىت، اققۋ، تىرنا، ارقار، كيىك (اقبوكەن)، ءتورت تۇلىك مال جاتادى.
- بالالار، سەندەر مال، اڭ، قۇس، جاندىكتەرگە بايلانىستى تاعى قانداي نانىم – سەنىمدەردى بىلەسىڭدەر؟
ءداۋىت – قۇس ۇياسىنداعى جازىقسىز قىزىلشاقا بالاپانداردى قۇتقارۋشى. ۇيگە ءداۋىت كىرسە، ءبارىمىز قۋانىپ، ەندى جاقسىلىق بولادى، باقىتتى بولامىز، وتباسىمىز امان بولادى دەپ ايتامىز. اققۋ – پاكتىكتىڭ نىشانى.
قازاق ءتورت تۇلىك مالدى قاستەرلەگەن. كيەلى مالدى ساتقاندا، نە تارتۋ ەتكەندە جىلقىنىڭ نوقتاسىن، جۇگەنىن، تۇيە مەن سيىردىڭ بۇيداسىن، بۇركىتتىڭ توماعاسىن، ءيتتىڭ قارعى باۋىن بەرمەي الىپ قالادى.
سول مالدىڭ كيەسى ۇيدە قالسىن، ءارى قاراي مالدىڭ باسى ءوسىپ، كوبەسىن.
قارلىعاش – ادامنىڭ دوسى.
تولە ءبيدىڭ “قارلىعاش” دەپ اتالۋى جونىندە اڭىز بار. اۋمالى - توكپەلى زاماندا تاشكەنت ماڭايىنداعى قازاقتار تۇتقيىلدان كەلگەن جاۋدان ۇركە كوشكەندە تولە بي اقبۇرقان جايلاۋىندا كوشپەي وتىرىپ قالادى. ءبىر كۇنى جوڭعار جاۋشىلارى كەلىپ، تولە بيگە سەنى حان كوشسىن دەپ جاتىر دەيدى. سوندا تولە بي ايتىپتى: “اتا - بابامىزدىڭ ادەتى بويىشا شاڭىراققا ۇيا سالعان قارلىعاش بالاپاندارىن ۇشىرعانشا كوشپەي وتىرا بەرەدى. مەن ول سالتتى بۇزا المايمىن. حانىڭا سولاي ايتا بار” دەپتى. حاباردى ەستىگەن حان ويلانىپ: “ويپىراي - اي، ءا، مىناسى ءبىر جاقسى ءداستۇر ەكەن، جارايدى، تيمەي - اق قويىڭدار”، — دەسە كەرەك.
مىنە ءقازىر دە نانىم – سەنىمدەردى، داستۇرلەردى ۇستانىپ كەلەمىز.
You Might Also Like
