بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى
بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى
قالقامان ۇلى، بۇقار جىراۋ (1668 — 1781) — قازاقتىڭ ۇلى جىراۋى، 18 ع. جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى قازاقتىڭ ازاتتىق سوعىسىن باستاۋشىسى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى اتاقتى ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى. شىققان تەگى ارعىن تايپاسىنىڭ قارجاس رۋىنان. زامانىنداعى سىنشىلار ونى «كومەكەي اۋليە» دەگەن. سويلەگەندە كومەكەيى بۇلكىلدەپ، اۋزىنان تەك ولەڭ ءسوز توگىلەدى ەكەن.
ابىلاي حان ءبىر جاققا جورىققا اتتاناردا ودان ايدىڭ، كۇننىڭ ءساتىن سۇرايتىن، كورگەن ءتۇسىن جورىتاتىن بولعان. ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، بۇقار جىراۋ ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا دا ورداداعى بەدەلدى بيلەردىڭ ءبىرى رەتىندە، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان سەكىلدى. ونى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ: «كورىكتەي باسقان كۇپىلدەپ، كومەكەيىڭ بۇلكىلدەپ، سويلەر سوزدەن تايمادىڭ. تاۋكەنىڭ بولىپ جارشىسى، حالقىڭنىڭ بولىپ زارشىسى، بەلدى بەكەم بايلادىڭ» دەگەن سوزدەرى دە ايعاقتاعانداي. 18 ع. بولعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپىن تۋدىرعانى بەلگىلى. وسى كەزدە «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعان ەلدىڭ باسىن قوسىپ، اتا جاۋعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنە جۇمىلدىرۋ بار عۇمىرىن حالقىنىڭ بىرلىك بۇتىندىگىنە ارناعان ۇلى جىراۋدىڭ باستى ماقساتىنا اينالادى. ونىڭ سوزدەرى وسى كەزدە ەلىنە ەستى كەڭەس، ەرىنە ءامىر بولىپ ەستىلەدى. حان دا، قارا دا تاريح كوشىنىڭ باعدارىن، شيەلەنگەن قيىننىڭ شەشىمىن بۇقاردان كۇتەدى. حالقىنىڭ اۋليە داناسى، دۋاگوي ءبىتىمشىسى، كورەگەن بولجاۋشىسى ساناتىنا كوتەرىلگەن بۇقار جىراۋدىڭ وسى تۇستاعى داڭقىن ورتا عاسىرداعى وعىز جۇرتىنىڭ اۋليەسى قورقىتپەن، 14 ع. نوعايلى ەلىنىڭ داناسى سىپىرا جىراۋمەن سالىستىرۋعا بولارداي.
حالىق جادىندا ساقتالعان ءبىر اڭگىمەدە بۇقار جىراۋ اۋىرىپ جاتقاندا ابىلاي حاننىڭ الىستان كۇنى ءتۇنى اتتان تۇسپەي ءجۇرىپ كەلىپ، كوڭىلىن سۇراعانى ايتىلادى. بۇل تاققا يە بولعان ۇلى حاننىڭ باققا يە بولعان ۇلى جىراۋىنا دەگەن ىقىلاس نيەتى، ەرەكشە قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. زامانىندا وسىلاي حانى قادىرلەپ، حالقى ارداق تۇتقان جىراۋدىڭ مۇراسى حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاساي بەرمەك. بۇقار جىراۋ تولعاۋلارىندا ءوزى باستان كەشىرىپ وتىرعان الماعايىپ زاماننىڭ كەلبەتى بار بولمىسىمەن كورىنىپ، ءومىر قۇبىلىسى مەن دۇنيە زاڭدىلىقتارى، الەۋمەتتىك جاعداي مەن ادام تىرشىلىگى كەڭ تىنىسپەن جىرلانادى. ونداعى باستى سارىن ەلدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن كۇشەيتۋ ماسەلەسى.
ول جان جاقتان اندىزداعان جاۋلاردان قورعانۋى ءۇشىن باستى شارت بىرلىك ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنەدى، اتا جاۋعا قارسى بىرىگىپ، تىزە قوسا كۇرەسكەن ەرلەردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتەدى. «قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاق ۇلى جانىبەك، ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز، سولاردان شىققان ءتورت تىرەك» دەپ مايدان دالاسىندا كورسەتكەن ەرلىگىمەن بىرگە ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، بىرلىكتىڭ تىرەگى بولىپ جۇرگەن ەرلەردى ماداقتايدى. سوندىقتان دا بۇقار جىراۋ جىرلارىن باسقىنشى جاۋمەن ۇزاق ارپالىسىپ، ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ، پاراساتتىلىق پەن ازعىندىقتىڭ پارقى تارازىعا تۇسكەن سىندارلى شاقتا ابىلاي حانداي باسشىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ۇلى جەڭىستەرگە جەتىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن، بىرلىكتىڭ قۇدىرەتىن تانىتقان قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىن ايشىقتاي ورنەكتەگەن پوەزيا، ۇلى مۇرا دەپ بىلەمىز.
جىراۋ قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعى تۇسىندا، ەلدىڭ بولاشاعى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، سول الماعايىپ زامانداعى كۇردەلى ماسەلەلەرگە ءوز جىرلارىمەن جاۋاپ بەرە بىلگەن. وسىنداي اۋىر ساتتەردە ابىلاي حانعا دۇرىس كەڭەس بەرىپ، ەل - جۇرتتى باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەستە بىرىكتىرۋگە، ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرۋعا كۇش سالعان. ءوزىنىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك ءماندى جىر - تولعاۋلارىمەن سول جالىندى كۇرەستىڭ جىرشىسىنا اينالعان. وسى ماقساتتا ول ابىلاي حاندى بىردەن - ءبىر قاجەتتى باسشى ساناپ، وعان حالىق بىرلىگىن ساقتاپ كالاتىن كوسەم تۇرعىسىندا ۇلكەن سەنىم ارتقان. ابىلاي حان دا سول بيىك تالاپتان تابىلىپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتكەن. جىراۋ سول ازاتتىق جولىندا ولىمگە باس بايلاپ، ەرلىكتىڭ نەبىر عاجايىپ ۇلگىلەرىن كورسەتكەن حان مەن ونىڭ باتىرلارىن جىرعا قوسىپ، ولاردىڭ وشپەس ادەبي بەينەلەرىن جاساعان. اسىرەسە، ابىلاي حاننىڭ كورەگەندىگى مەن دانالىعىن، اۋىر كەزەڭ، قيىن ساتتەردە ەل ۇيىتقىسى بولا بىلگەنىن اسقاق جىرلاعان.
ونىڭ «ابىلاي حاننىڭ قاسىندا»، «ال، ءتىلىمدى الماساڭ»، «اي، ابىلاي، ابىلاي»، «قازاقتىڭ حانى ابىلاي»، «حانعا جاۋاپ ايتپاسام»، «باسىڭا بىتكەن كۇنىڭىز»، «اي، ابىلاي، سەن ون ءبىر جاسىڭدا»، «ال، ايتامىن، ايتامىن» اتتى تولعاۋلارىندا حاننىڭ سول كەزدەگى ۇستانعان ساياساتى مەن كورەگەندىگى، العىرلىعى مەن بىلگىرلىگى سيپاتتالعان.
بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى جۇكتەۋ
قالقامان ۇلى، بۇقار جىراۋ (1668 — 1781) — قازاقتىڭ ۇلى جىراۋى، 18 ع. جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى قازاقتىڭ ازاتتىق سوعىسىن باستاۋشىسى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى اتاقتى ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى. شىققان تەگى ارعىن تايپاسىنىڭ قارجاس رۋىنان. زامانىنداعى سىنشىلار ونى «كومەكەي اۋليە» دەگەن. سويلەگەندە كومەكەيى بۇلكىلدەپ، اۋزىنان تەك ولەڭ ءسوز توگىلەدى ەكەن.
ابىلاي حان ءبىر جاققا جورىققا اتتاناردا ودان ايدىڭ، كۇننىڭ ءساتىن سۇرايتىن، كورگەن ءتۇسىن جورىتاتىن بولعان. ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، بۇقار جىراۋ ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا دا ورداداعى بەدەلدى بيلەردىڭ ءبىرى رەتىندە، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان سەكىلدى. ونى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ: «كورىكتەي باسقان كۇپىلدەپ، كومەكەيىڭ بۇلكىلدەپ، سويلەر سوزدەن تايمادىڭ. تاۋكەنىڭ بولىپ جارشىسى، حالقىڭنىڭ بولىپ زارشىسى، بەلدى بەكەم بايلادىڭ» دەگەن سوزدەرى دە ايعاقتاعانداي. 18 ع. بولعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپىن تۋدىرعانى بەلگىلى. وسى كەزدە «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعان ەلدىڭ باسىن قوسىپ، اتا جاۋعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنە جۇمىلدىرۋ بار عۇمىرىن حالقىنىڭ بىرلىك بۇتىندىگىنە ارناعان ۇلى جىراۋدىڭ باستى ماقساتىنا اينالادى. ونىڭ سوزدەرى وسى كەزدە ەلىنە ەستى كەڭەس، ەرىنە ءامىر بولىپ ەستىلەدى. حان دا، قارا دا تاريح كوشىنىڭ باعدارىن، شيەلەنگەن قيىننىڭ شەشىمىن بۇقاردان كۇتەدى. حالقىنىڭ اۋليە داناسى، دۋاگوي ءبىتىمشىسى، كورەگەن بولجاۋشىسى ساناتىنا كوتەرىلگەن بۇقار جىراۋدىڭ وسى تۇستاعى داڭقىن ورتا عاسىرداعى وعىز جۇرتىنىڭ اۋليەسى قورقىتپەن، 14 ع. نوعايلى ەلىنىڭ داناسى سىپىرا جىراۋمەن سالىستىرۋعا بولارداي.
حالىق جادىندا ساقتالعان ءبىر اڭگىمەدە بۇقار جىراۋ اۋىرىپ جاتقاندا ابىلاي حاننىڭ الىستان كۇنى ءتۇنى اتتان تۇسپەي ءجۇرىپ كەلىپ، كوڭىلىن سۇراعانى ايتىلادى. بۇل تاققا يە بولعان ۇلى حاننىڭ باققا يە بولعان ۇلى جىراۋىنا دەگەن ىقىلاس نيەتى، ەرەكشە قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. زامانىندا وسىلاي حانى قادىرلەپ، حالقى ارداق تۇتقان جىراۋدىڭ مۇراسى حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاساي بەرمەك. بۇقار جىراۋ تولعاۋلارىندا ءوزى باستان كەشىرىپ وتىرعان الماعايىپ زاماننىڭ كەلبەتى بار بولمىسىمەن كورىنىپ، ءومىر قۇبىلىسى مەن دۇنيە زاڭدىلىقتارى، الەۋمەتتىك جاعداي مەن ادام تىرشىلىگى كەڭ تىنىسپەن جىرلانادى. ونداعى باستى سارىن ەلدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن كۇشەيتۋ ماسەلەسى.
ول جان جاقتان اندىزداعان جاۋلاردان قورعانۋى ءۇشىن باستى شارت بىرلىك ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنەدى، اتا جاۋعا قارسى بىرىگىپ، تىزە قوسا كۇرەسكەن ەرلەردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتەدى. «قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاق ۇلى جانىبەك، ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز، سولاردان شىققان ءتورت تىرەك» دەپ مايدان دالاسىندا كورسەتكەن ەرلىگىمەن بىرگە ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، بىرلىكتىڭ تىرەگى بولىپ جۇرگەن ەرلەردى ماداقتايدى. سوندىقتان دا بۇقار جىراۋ جىرلارىن باسقىنشى جاۋمەن ۇزاق ارپالىسىپ، ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ، پاراساتتىلىق پەن ازعىندىقتىڭ پارقى تارازىعا تۇسكەن سىندارلى شاقتا ابىلاي حانداي باسشىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ۇلى جەڭىستەرگە جەتىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن، بىرلىكتىڭ قۇدىرەتىن تانىتقان قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىن ايشىقتاي ورنەكتەگەن پوەزيا، ۇلى مۇرا دەپ بىلەمىز.
جىراۋ قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعى تۇسىندا، ەلدىڭ بولاشاعى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، سول الماعايىپ زامانداعى كۇردەلى ماسەلەلەرگە ءوز جىرلارىمەن جاۋاپ بەرە بىلگەن. وسىنداي اۋىر ساتتەردە ابىلاي حانعا دۇرىس كەڭەس بەرىپ، ەل - جۇرتتى باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەستە بىرىكتىرۋگە، ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرۋعا كۇش سالعان. ءوزىنىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك ءماندى جىر - تولعاۋلارىمەن سول جالىندى كۇرەستىڭ جىرشىسىنا اينالعان. وسى ماقساتتا ول ابىلاي حاندى بىردەن - ءبىر قاجەتتى باسشى ساناپ، وعان حالىق بىرلىگىن ساقتاپ كالاتىن كوسەم تۇرعىسىندا ۇلكەن سەنىم ارتقان. ابىلاي حان دا سول بيىك تالاپتان تابىلىپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتكەن. جىراۋ سول ازاتتىق جولىندا ولىمگە باس بايلاپ، ەرلىكتىڭ نەبىر عاجايىپ ۇلگىلەرىن كورسەتكەن حان مەن ونىڭ باتىرلارىن جىرعا قوسىپ، ولاردىڭ وشپەس ادەبي بەينەلەرىن جاساعان. اسىرەسە، ابىلاي حاننىڭ كورەگەندىگى مەن دانالىعىن، اۋىر كەزەڭ، قيىن ساتتەردە ەل ۇيىتقىسى بولا بىلگەنىن اسقاق جىرلاعان.
ونىڭ «ابىلاي حاننىڭ قاسىندا»، «ال، ءتىلىمدى الماساڭ»، «اي، ابىلاي، ابىلاي»، «قازاقتىڭ حانى ابىلاي»، «حانعا جاۋاپ ايتپاسام»، «باسىڭا بىتكەن كۇنىڭىز»، «اي، ابىلاي، سەن ون ءبىر جاسىڭدا»، «ال، ايتامىن، ايتامىن» اتتى تولعاۋلارىندا حاننىڭ سول كەزدەگى ۇستانعان ساياساتى مەن كورەگەندىگى، العىرلىعى مەن بىلگىرلىگى سيپاتتالعان.
بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۋىن تۇرلەرىنە ارنالعان جاتتىعۋ، تالداۋ جۇمىستارى ( قازاق ءتىلى 5 - سىنىپ)
