دارىندى بالالارمەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا جۇمىس جۇرگىزۋ
تامىز كەڭەسى
تاقىرىبى: دارىندى بالالارمەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا جۇمىس جۇرگىزۋ
سەكسيا: جاراتىلىستانۋ پاندەر بىرلەستىگى
... بىزگە كەرەگى شىن دارىندار. نارىق قول – اياعىمىزدى قالاي قىسپاسىن، مەملەكەت ءوزىنىڭ تالانتتى ۇلدارى مەن قىزدارىن، ناعىز ادەبيەت پەن ونەرىن جاسايتىن تارلان بوز جۇيرىكتەرىن قولداۋعا، قورعاۋعا مىندەتتى.” (ن. ءا. نازاربايەۆ)
جوسپار
ءى. كىرىسپە
دارىندى بالالار – باقىتتى عاسىر كەپىلى
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستىڭ قيسىندارى
2. دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستى جۇرگىزۋ تاجىريبەمنەن
ءىىى. قورىتىندى
تۇلعانىڭ جەكە دارىنىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى
ماقساتى: جان جاقتى ءبىلىمدى ىسكەر، وزدىك ويلاۋ جۇيەسى دامىعان، ادامگەرشىلىگى جوعارى، دەنى ساۋ بارىنشا قابىلەتتى تۇلعانى قالىپتاستىرۋ.
مىندەتتەرى:
- وقۋشىلاردىڭ اقىل وي قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋ؛
- شىعارماشىلىق جەكە دارىندىلىعىن اررتىرۋ؛
- دارىندى وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق باعىتىنىڭ اشىلۋىنا، قورشاعان ورتاعا ءوزىن - ءوزى جارنامالاۋىنا كومەك كورسەتۋ؛
ءى. كىرىسپە
دارىندى بالالار – باقىتتى عاسىر كەپىلى.
دارىندىلىق – بەلگىلى ءبىر ارەكەت سالاسىندا ەرەكشە جەتىستىككە جەتكىزەتىن ادام قابىلەتى دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيى. دارىندىلىقتى انىقتاۋدىڭ دايىن ۇلگىسى، ءادىس - تاسىلدەرى جوق. دارىندىلىق، جەكە قابىلەتتىلىكتى دامىتۋ، ينتەللەكتۋالدىق، شىعارماشىلىق ماسەلەسىنە پەداگوگتار، پسيحولوگتار، ادىسكەرلەردىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى ارنالعان. بۇگىنگى تاڭدا دارىندى بالالار ماسەلەسىن زەرتتەۋگە قاتىستى فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق، ادىستەمەلىك ادەبيەتتەردە ماڭىزدى وي - پىكىرلەر جيناقتالعان. بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرى عاسىرلار تەرەڭىندە جاتىر. ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى جونىندەگى يدەيالار، ونىڭ ىشىندە قابىلەتتىلىك تۋرالى ويلار سوناۋ ەرتەدەگى گرەك فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، قايتا ورلەۋ ءداۋىرى عالىمدارىنىڭ جانە الدىڭعى قاتارلى ءار ەلدىڭ وزىق ويلى پەداگوگتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. قابىلەتتىلىك پەن دارىندىلىق ماسەلەسى - ورتا ازيا مەن قازاقستان ويشىلدارىن دا تولعاندىرعان ماسەلە. مىسالى، ءال - فارابي «باقىتقا جەتۋ تراكتاتى» ەڭبەگىندە ەتيكالىق ماسەلەلەرمەن قاتار، ادام قابىلەتتىلىگىنە ءبىلىم بەرۋدە ءتۇرلى وزىق ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋ جولدارىنا كوڭىل بولەدى. اباي «جەتىنشى قارا سوزىندە» بالانىڭ اقىل - ويى، قابىلەتتىلىگى تۋرالى مىناداي پىكىر ايتادى: «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى. بىرەۋى - ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۋادى. بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى، ءھام ءوزى وسپەيدى، تاپپايدى. بىرەۋى بىلسەم ەكەن دەپ، نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالت - جۇلت ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي - كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟» «بۇل نە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟»، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوز كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەنى». بالانىڭ بىلسەم ەكەن، ۇيرەنسەم دەگەن تالابىن ۇشتايتىن، جەكە ەرەكشەلىك قاسيەت، قابىلەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ولاردى بىلىممەن، ىسكەرلىك، داعدىمەن قارۋلاندىراتىن، تانىمدىق وي - ءورىسىن جانە شىعارماشىلىق الەۋەتىن دامىتاتىن ءمۇعالىم - ۇستازدىڭ ەرەكشە ماقساتتى قىزمەتىنىڭ قاجەتتىلىگى جوعارى. شاكارىم قۇدايبەردييەۆ تە «ناسيحات» اتتى ولەڭىندە ءومىردىڭ تۇتقاسى ونەر مەن بىلىمدە، ونەرلى وزادى، ءبىلىمدى عالامدى بيلەيدى، عىلىم تاۋسىلماس كەن، ونى جاس كۇنىڭدە ۇيرەن دەپ ناسيحاتتايدى.
سوندىقتان قاي ۋاقىتتا دا دارىندى تۇلعانى دامىتۋ وزەكتى ماسەلە بولىپ كەلەدى. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدەگى وزەكتى ماسەلە: شىعارماشىل، دارالىق قاسيەتى بار تۇلعانى دامىتۋ. تۋما جانە جۇرە قالىپتاساتىن دارىنداردىڭ قابىلەتىن اشۋ. ليدەرلىك، تۇلعالىق، دارالىق قابىلەتى بار وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق پوتەنسيالىنىڭ كەڭ اشىلۋىنا جاعداي جاساۋ. «بۇلاقتىڭ دەر كەزىندە كوزىن اشۋ». دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستى جۇيەلى ۇيىمداستىرۋدى جولعا قويۋ ماقساتىندا نەگىزدەمەلەر جاساۋ.
زەرتتەۋ نىسانى مەن ورنى: اشۋتاستى اۋىلى، ا. س. ماكارەنكو اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ قابىلەتتى جانە دارىندى، شىعارماشىلىق جاعىنان بەيىمدىلىگىنە قاراي وقۋشىلارىمەن جۇمىس.
زەرتتەۋدەگى ماقسات: دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستىڭ ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەرىن انىقتاۋ، ادىستەمەلىك باعىت - باعدار دايىنداۋ. دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستى ناسيحاتتاۋ.
زەرتتەۋ مىندەتتەرى: دارىندى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋ جولدارىن اشىپ كورسەتۋ. تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاسالعان تۇجىرىمداردى ىسكە اسىرۋ. دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستى ادىستەمەلىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق، تاجىريبەلىك تۇرعىدا بايانداۋ.
زەرتتەۋدىڭ ادىستەرى: زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى پەداگوگيكالىق جانە ادىستەمەلىك ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ. زەرتتەۋ ماسەلەسى بويىنشا الدىڭعى قاتارلى تاجىريبەلى ۇستازداردىڭ ءىس - تاجىريبەلەرىن تاجىريبەدە پايدالانىپ سىناقتان وتكىزۋ. دارىندىلىعى انىقتالعان وقۋشىلارمەن جۇمىس جۇرگىزىپ ناتيجەلەرىنە تالداۋ جاساۋ، جۇمىستى سارالاۋ، باقىلاۋ، دياگنوستيكالاۋ، ساراپتاۋ.
زەرتتەۋ بولجامى: ەگەر زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىس جۇرسە وقۋشىدا ەركىن، تۇلعالىق بەينە قالىپتاسادى. وي ەركىندىگى ارتىپ، دارالىق قابىلەتى وسەدى. وقۋشى شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە ءتۇسىپ، ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا داعدىلانادى. قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەندىلىگى ارتىپ ليدەرلىك قابىلەتتەرى ەسەلەنەدى. جاۋاپكەرشىلىك جوعارىلاپ وقۋشىنىڭ قابىلەت - قارىمى كۇشەيەدى. دارىندى وقۋشىنىڭ ءوزى بەيىم نارسەسىنە قاراي بەت - بەينەسى ايقىندالىپ تۇلعالىعى ارتادى.
باياندامانىڭ عىلىمي - پراكتيكالىق ءمانى بار. مۇندا دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىسقا زەرتتەۋلەر جاسالىپ، ءىس جۇزىندە شارالار اتقارىلىپ، اتقارىلعان جۇمىستار جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن بەرىلدى.
ەكسپەريمەنتتى جۇرگىزۋ جولدارى ءىس جۇزىندە تاقىرىپقا وراي تاجىريبەدە ايتىلدى.
تاربيە مازمۇنىن جاڭارتۋ ماقساتىندا وقۋشىلارعا دۇنيەجۇزىلىك دامىعان پەداگوگيكالىق – يننوۆاسيالىق جەتىستىكتەر مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە تاربيە بەرۋ اسا ماڭىزدى. بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى: تاربيە ۇردىسىنە جاڭاشا مازمۇن بەرۋ ارقىلى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتايتىن، ۇلتجاندى، قوعام تالابىنا ساي، شىعارماشىلىق قابىلەتى مول جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. جىلدان جىلعا تاربيە ناتيجەلەرىن كورىپ وتىرعان تاربيە ساپاسىن باعالاي بىلەتىن اتا - انالار ءوز بالالارىن تاربيەلىك داستۇرلەرى مول قالىپتاسقان مەكتەپتەرگە بەرۋگە اسىعادى. «بىلىكتى پەداگوگ - ءبىلىم مەن تاربيە كەپىلى». تەك بىلىكتى پەداگوگ قانا دارىندى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتا الادى. مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ نەگىزگى ارەكەتى – تاربيە مەن ءبىلىم الۋ. تاربيە ارقىلى بالاعا قوعام ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى جيناعان اسىل مۇراسىن، داعدى تاجىريبەسىن بەرەدى. اسىرەسە دارىندىلىق قابىلەتى جوعارى وقۋشىلار مۇنى كوبىرەك قاجەتسىنىپ، ۇنەمى جاڭعىرىپ، ىزدەنىپ وتىرادى. تۋما دارىندار، قابىلەتتىلىگى جوعارى وقۋشىلار ۇنەمى ءوز ويىن شىعارماشىلىعىندا كورسەتكىسى كەلەدى. سوندىقتان ورتا ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا وقۋشى دارىنى مەن شىعارماشىلىعىن ارتتىراتىن ۇيىرمەلەردىڭ، وقۋشىلار بىرلەستىكتەرى مەن ۇيىمدارىنىڭ، كلۋبتارىنىڭ مول بولعانى دۇرىس. وقۋشىلارعا ساپالى دا سانالى ۇيىمداستىرىلعان سىنىپتان تىس شارالار مەن مادەني جانە كوپشىلىك شارالار يگى اسەر ەتەدى. دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستا وقۋشىلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ كوپ ناتيجە بەرەدى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستىڭ قيسىندارى.
فريمان (1998) تەكسەرۋ پاراقتارى مۇعالىمدەردى شاتاستىرىپ، دارىندى، تالانتتى بالالاردى انىقتاۋ بارىسىندا قاتە باعىت بەرەتىنى جايىندا زەرتتەۋلەردەن مىسال كەلتىرەدى. ءبىراق تەكسەرۋ پاراعىندا زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن جانە ەڭ ۇزدىك وقۋشىلاردى انىقتايتىن سەنىمدى ولشەمدەردى ءتيىمدى قولدانۋعا بولادى، ولار تومەندە كورسەتىلگەن (Montgomery، 1996؛ Freeman، 1991):
• ەستە ساقتاۋ جانە ءبىلىم: ولاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرى وتە جوعارى؛ ولار اقپاراتتى ءبىلىپ قانا قويماي، ونى پايدالانا الادى؛
• ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ: ولار وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ قالاي جۇرەتىنىن باسقالاردان گورى جاقسى ءبىلىپ، وزدەرىنىڭ وقۋىن رەتتەي الادى.
• ويلاۋ قابىلەتىنىڭ جىلدامدىعى: ولار جوسپارلاۋعا كوپ ۋاقىت جۇمساۋى مۇمكىن، ءبىراق جوس - پاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا تەز جەتەدى؛
• ماسەلەنى شەشۋ: ولار اقپاراتتى تولىقتىرىپ، ولاردىڭ قايشىلىقتارىن انىقتاپ، مانىنە تەزىرەك جەتەدى؛
• يكەمدىلىك: باسقالارعا قاراعاندا ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرى جاقسى ۇيىمداستىرىلعان، دە - گەنمەن ولار وقۋدا جانە پروبلامالاردى شەشۋدە بالاما شەشىمدەردى كورىپ، قابىلداي الادى؛
• كۇردەلىلىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك: قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولار كۇردەلى ويىن مەن تاپسىرمالارعا ۇمتىلادى؛
• شوعىرلانۋ: ەرتە جاسىنان باستاپ ەرەكشە قابىلەتتەرىن ۇزاق ۋاقىتقا شوعىرلاۋ قابىلەتتەرى
بار؛
• ەرتە سيمۆولدىق بەلسەندىلىك: ولار ەرتە جاسىنان سويلەي، وقي جانە جازا باستايدى (Freeman،
1998).
وسى بەلگىلەردى انىقتاۋ وقۋ ۇدەرىسىنىڭ بارىسىندا وقۋشىلاردى مۇقيات باقىلاۋعا الۋدى تالاپ ەتەدى جانە ولار جوعارىدا ايتىلعان زەرتتەۋلەردىڭ مىسالدارىمەن تىعىز بايلانىستى.
«ارقالىق قالاسى اكىمدىگىنىڭ ءبىلىم ءبولىمى» مم
ا. س. ماكارەنكو اتىنداعى ورتا مەكتەبى گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بايتۇرسىنوۆ نۇرىمجان باقىتجان ۇلى
دارىندى بالالارمەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا جۇمىس جۇرگىزۋ. جۇكتەۋ
تاقىرىبى: دارىندى بالالارمەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا جۇمىس جۇرگىزۋ
سەكسيا: جاراتىلىستانۋ پاندەر بىرلەستىگى
... بىزگە كەرەگى شىن دارىندار. نارىق قول – اياعىمىزدى قالاي قىسپاسىن، مەملەكەت ءوزىنىڭ تالانتتى ۇلدارى مەن قىزدارىن، ناعىز ادەبيەت پەن ونەرىن جاسايتىن تارلان بوز جۇيرىكتەرىن قولداۋعا، قورعاۋعا مىندەتتى.” (ن. ءا. نازاربايەۆ)
جوسپار
ءى. كىرىسپە
دارىندى بالالار – باقىتتى عاسىر كەپىلى
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستىڭ قيسىندارى
2. دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستى جۇرگىزۋ تاجىريبەمنەن
ءىىى. قورىتىندى
تۇلعانىڭ جەكە دارىنىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى
ماقساتى: جان جاقتى ءبىلىمدى ىسكەر، وزدىك ويلاۋ جۇيەسى دامىعان، ادامگەرشىلىگى جوعارى، دەنى ساۋ بارىنشا قابىلەتتى تۇلعانى قالىپتاستىرۋ.
مىندەتتەرى:
- وقۋشىلاردىڭ اقىل وي قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋ؛
- شىعارماشىلىق جەكە دارىندىلىعىن اررتىرۋ؛
- دارىندى وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق باعىتىنىڭ اشىلۋىنا، قورشاعان ورتاعا ءوزىن - ءوزى جارنامالاۋىنا كومەك كورسەتۋ؛
ءى. كىرىسپە
دارىندى بالالار – باقىتتى عاسىر كەپىلى.
دارىندىلىق – بەلگىلى ءبىر ارەكەت سالاسىندا ەرەكشە جەتىستىككە جەتكىزەتىن ادام قابىلەتى دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيى. دارىندىلىقتى انىقتاۋدىڭ دايىن ۇلگىسى، ءادىس - تاسىلدەرى جوق. دارىندىلىق، جەكە قابىلەتتىلىكتى دامىتۋ، ينتەللەكتۋالدىق، شىعارماشىلىق ماسەلەسىنە پەداگوگتار، پسيحولوگتار، ادىسكەرلەردىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى ارنالعان. بۇگىنگى تاڭدا دارىندى بالالار ماسەلەسىن زەرتتەۋگە قاتىستى فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق، ادىستەمەلىك ادەبيەتتەردە ماڭىزدى وي - پىكىرلەر جيناقتالعان. بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرى عاسىرلار تەرەڭىندە جاتىر. ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى جونىندەگى يدەيالار، ونىڭ ىشىندە قابىلەتتىلىك تۋرالى ويلار سوناۋ ەرتەدەگى گرەك فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، قايتا ورلەۋ ءداۋىرى عالىمدارىنىڭ جانە الدىڭعى قاتارلى ءار ەلدىڭ وزىق ويلى پەداگوگتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. قابىلەتتىلىك پەن دارىندىلىق ماسەلەسى - ورتا ازيا مەن قازاقستان ويشىلدارىن دا تولعاندىرعان ماسەلە. مىسالى، ءال - فارابي «باقىتقا جەتۋ تراكتاتى» ەڭبەگىندە ەتيكالىق ماسەلەلەرمەن قاتار، ادام قابىلەتتىلىگىنە ءبىلىم بەرۋدە ءتۇرلى وزىق ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋ جولدارىنا كوڭىل بولەدى. اباي «جەتىنشى قارا سوزىندە» بالانىڭ اقىل - ويى، قابىلەتتىلىگى تۋرالى مىناداي پىكىر ايتادى: «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى. بىرەۋى - ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۋادى. بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى، ءھام ءوزى وسپەيدى، تاپپايدى. بىرەۋى بىلسەم ەكەن دەپ، نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالت - جۇلت ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي - كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟» «بۇل نە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟»، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوز كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەنى». بالانىڭ بىلسەم ەكەن، ۇيرەنسەم دەگەن تالابىن ۇشتايتىن، جەكە ەرەكشەلىك قاسيەت، قابىلەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ولاردى بىلىممەن، ىسكەرلىك، داعدىمەن قارۋلاندىراتىن، تانىمدىق وي - ءورىسىن جانە شىعارماشىلىق الەۋەتىن دامىتاتىن ءمۇعالىم - ۇستازدىڭ ەرەكشە ماقساتتى قىزمەتىنىڭ قاجەتتىلىگى جوعارى. شاكارىم قۇدايبەردييەۆ تە «ناسيحات» اتتى ولەڭىندە ءومىردىڭ تۇتقاسى ونەر مەن بىلىمدە، ونەرلى وزادى، ءبىلىمدى عالامدى بيلەيدى، عىلىم تاۋسىلماس كەن، ونى جاس كۇنىڭدە ۇيرەن دەپ ناسيحاتتايدى.
سوندىقتان قاي ۋاقىتتا دا دارىندى تۇلعانى دامىتۋ وزەكتى ماسەلە بولىپ كەلەدى. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدەگى وزەكتى ماسەلە: شىعارماشىل، دارالىق قاسيەتى بار تۇلعانى دامىتۋ. تۋما جانە جۇرە قالىپتاساتىن دارىنداردىڭ قابىلەتىن اشۋ. ليدەرلىك، تۇلعالىق، دارالىق قابىلەتى بار وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق پوتەنسيالىنىڭ كەڭ اشىلۋىنا جاعداي جاساۋ. «بۇلاقتىڭ دەر كەزىندە كوزىن اشۋ». دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستى جۇيەلى ۇيىمداستىرۋدى جولعا قويۋ ماقساتىندا نەگىزدەمەلەر جاساۋ.
زەرتتەۋ نىسانى مەن ورنى: اشۋتاستى اۋىلى، ا. س. ماكارەنكو اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ قابىلەتتى جانە دارىندى، شىعارماشىلىق جاعىنان بەيىمدىلىگىنە قاراي وقۋشىلارىمەن جۇمىس.
زەرتتەۋدەگى ماقسات: دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستىڭ ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەرىن انىقتاۋ، ادىستەمەلىك باعىت - باعدار دايىنداۋ. دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستى ناسيحاتتاۋ.
زەرتتەۋ مىندەتتەرى: دارىندى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋ جولدارىن اشىپ كورسەتۋ. تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاسالعان تۇجىرىمداردى ىسكە اسىرۋ. دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستى ادىستەمەلىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق، تاجىريبەلىك تۇرعىدا بايانداۋ.
زەرتتەۋدىڭ ادىستەرى: زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى پەداگوگيكالىق جانە ادىستەمەلىك ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ. زەرتتەۋ ماسەلەسى بويىنشا الدىڭعى قاتارلى تاجىريبەلى ۇستازداردىڭ ءىس - تاجىريبەلەرىن تاجىريبەدە پايدالانىپ سىناقتان وتكىزۋ. دارىندىلىعى انىقتالعان وقۋشىلارمەن جۇمىس جۇرگىزىپ ناتيجەلەرىنە تالداۋ جاساۋ، جۇمىستى سارالاۋ، باقىلاۋ، دياگنوستيكالاۋ، ساراپتاۋ.
زەرتتەۋ بولجامى: ەگەر زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىس جۇرسە وقۋشىدا ەركىن، تۇلعالىق بەينە قالىپتاسادى. وي ەركىندىگى ارتىپ، دارالىق قابىلەتى وسەدى. وقۋشى شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە ءتۇسىپ، ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا داعدىلانادى. قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەندىلىگى ارتىپ ليدەرلىك قابىلەتتەرى ەسەلەنەدى. جاۋاپكەرشىلىك جوعارىلاپ وقۋشىنىڭ قابىلەت - قارىمى كۇشەيەدى. دارىندى وقۋشىنىڭ ءوزى بەيىم نارسەسىنە قاراي بەت - بەينەسى ايقىندالىپ تۇلعالىعى ارتادى.
باياندامانىڭ عىلىمي - پراكتيكالىق ءمانى بار. مۇندا دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىسقا زەرتتەۋلەر جاسالىپ، ءىس جۇزىندە شارالار اتقارىلىپ، اتقارىلعان جۇمىستار جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن بەرىلدى.
ەكسپەريمەنتتى جۇرگىزۋ جولدارى ءىس جۇزىندە تاقىرىپقا وراي تاجىريبەدە ايتىلدى.
تاربيە مازمۇنىن جاڭارتۋ ماقساتىندا وقۋشىلارعا دۇنيەجۇزىلىك دامىعان پەداگوگيكالىق – يننوۆاسيالىق جەتىستىكتەر مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە تاربيە بەرۋ اسا ماڭىزدى. بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى: تاربيە ۇردىسىنە جاڭاشا مازمۇن بەرۋ ارقىلى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتايتىن، ۇلتجاندى، قوعام تالابىنا ساي، شىعارماشىلىق قابىلەتى مول جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. جىلدان جىلعا تاربيە ناتيجەلەرىن كورىپ وتىرعان تاربيە ساپاسىن باعالاي بىلەتىن اتا - انالار ءوز بالالارىن تاربيەلىك داستۇرلەرى مول قالىپتاسقان مەكتەپتەرگە بەرۋگە اسىعادى. «بىلىكتى پەداگوگ - ءبىلىم مەن تاربيە كەپىلى». تەك بىلىكتى پەداگوگ قانا دارىندى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتا الادى. مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ نەگىزگى ارەكەتى – تاربيە مەن ءبىلىم الۋ. تاربيە ارقىلى بالاعا قوعام ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى جيناعان اسىل مۇراسىن، داعدى تاجىريبەسىن بەرەدى. اسىرەسە دارىندىلىق قابىلەتى جوعارى وقۋشىلار مۇنى كوبىرەك قاجەتسىنىپ، ۇنەمى جاڭعىرىپ، ىزدەنىپ وتىرادى. تۋما دارىندار، قابىلەتتىلىگى جوعارى وقۋشىلار ۇنەمى ءوز ويىن شىعارماشىلىعىندا كورسەتكىسى كەلەدى. سوندىقتان ورتا ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا وقۋشى دارىنى مەن شىعارماشىلىعىن ارتتىراتىن ۇيىرمەلەردىڭ، وقۋشىلار بىرلەستىكتەرى مەن ۇيىمدارىنىڭ، كلۋبتارىنىڭ مول بولعانى دۇرىس. وقۋشىلارعا ساپالى دا سانالى ۇيىمداستىرىلعان سىنىپتان تىس شارالار مەن مادەني جانە كوپشىلىك شارالار يگى اسەر ەتەدى. دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىستا وقۋشىلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ كوپ ناتيجە بەرەدى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. دارىندى وقۋشىمەن جۇمىستىڭ قيسىندارى.
فريمان (1998) تەكسەرۋ پاراقتارى مۇعالىمدەردى شاتاستىرىپ، دارىندى، تالانتتى بالالاردى انىقتاۋ بارىسىندا قاتە باعىت بەرەتىنى جايىندا زەرتتەۋلەردەن مىسال كەلتىرەدى. ءبىراق تەكسەرۋ پاراعىندا زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن جانە ەڭ ۇزدىك وقۋشىلاردى انىقتايتىن سەنىمدى ولشەمدەردى ءتيىمدى قولدانۋعا بولادى، ولار تومەندە كورسەتىلگەن (Montgomery، 1996؛ Freeman، 1991):
• ەستە ساقتاۋ جانە ءبىلىم: ولاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرى وتە جوعارى؛ ولار اقپاراتتى ءبىلىپ قانا قويماي، ونى پايدالانا الادى؛
• ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ: ولار وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ قالاي جۇرەتىنىن باسقالاردان گورى جاقسى ءبىلىپ، وزدەرىنىڭ وقۋىن رەتتەي الادى.
• ويلاۋ قابىلەتىنىڭ جىلدامدىعى: ولار جوسپارلاۋعا كوپ ۋاقىت جۇمساۋى مۇمكىن، ءبىراق جوس - پاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا تەز جەتەدى؛
• ماسەلەنى شەشۋ: ولار اقپاراتتى تولىقتىرىپ، ولاردىڭ قايشىلىقتارىن انىقتاپ، مانىنە تەزىرەك جەتەدى؛
• يكەمدىلىك: باسقالارعا قاراعاندا ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرى جاقسى ۇيىمداستىرىلعان، دە - گەنمەن ولار وقۋدا جانە پروبلامالاردى شەشۋدە بالاما شەشىمدەردى كورىپ، قابىلداي الادى؛
• كۇردەلىلىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك: قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولار كۇردەلى ويىن مەن تاپسىرمالارعا ۇمتىلادى؛
• شوعىرلانۋ: ەرتە جاسىنان باستاپ ەرەكشە قابىلەتتەرىن ۇزاق ۋاقىتقا شوعىرلاۋ قابىلەتتەرى
بار؛
• ەرتە سيمۆولدىق بەلسەندىلىك: ولار ەرتە جاسىنان سويلەي، وقي جانە جازا باستايدى (Freeman،
1998).
وسى بەلگىلەردى انىقتاۋ وقۋ ۇدەرىسىنىڭ بارىسىندا وقۋشىلاردى مۇقيات باقىلاۋعا الۋدى تالاپ ەتەدى جانە ولار جوعارىدا ايتىلعان زەرتتەۋلەردىڭ مىسالدارىمەن تىعىز بايلانىستى.
«ارقالىق قالاسى اكىمدىگىنىڭ ءبىلىم ءبولىمى» مم
ا. س. ماكارەنكو اتىنداعى ورتا مەكتەبى گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بايتۇرسىنوۆ نۇرىمجان باقىتجان ۇلى
دارىندى بالالارمەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا جۇمىس جۇرگىزۋ. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
1. ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق نەگىزدەرى، كونستيتۋسيا ق ر نەگىزگى زاڭى. قوعام جانە مەملەكەتتەگى قارۋلى كۇشتەر
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: التايدان ءان قوسقان - قازاقتىڭ مايراسى
