ءدىن مەن ءداستۇر
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى، رۋحاني ۇعىمدارى يسلام دىنىمەن ورىلگەن. داستۇرلەردىڭ كوپشىلىگى ءدىني نەگىزگە يە. سوندىقتان ۇلتتىق داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار مادەنيەتتىڭ قاينار كوزى رەتىندە قاراستىرىلادى. ءبىراق مادەنيەتتىڭ شىنايى ولشەمى، ءار ۇلتتىڭ رۋحاني نەگىزدەرى-بۇل ۇلتتىڭ رۋحاني-يدەولوگيالىق جولى، ياعني ونىڭ ءدىنى. سوندىقتان ءدىن حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرى مەن داستۇرلەرىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. حالىق ءوز ءدىنىن ۇمىتا باستاعاندا، ءدىندى ەسكە الۋ داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتاردى ساقتايدىقازاق حالقى، باسقا تۇركى مۇسىلمان وتارلانعان حالىقتارى سياقتى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتپىس جىلدىق ديكتاتىنىڭ ناتيجەسىندە شىنايى دىننەن الىستاي باستادى. وتارلاۋشىلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى تابيعي جانە ادامي رەسۋرستاردى ءوز قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن پايدالانۋعا ۇمتىلۋ ەكەنى بەلگىلى. وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن وتارلانعان حالىقتى دىننەن، داستۇردەن، ءوزىن-وزى تانۋدان، تىلدەن جانە مادەنيەتتەن ايىرۋ كەرەك. ايتپەسە، حالىق ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسەدى. قازاق حالقى ءوز ءدىنىن ۇستانۋعا جانە انا ءتىلىن ۆىتىستىرۋعا تىيىم سالۋدان امان قالدى. مۇنىڭ ءبارى مانكۋرتتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى – ءتىپتى ءوز ءدىنى مەن ءتىلىن ەستە ساقتامايتىن، باسقالاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋعا دايىن ادامدار. تاريحتىڭ وسى كەزەڭىندە دىننەن تەك "ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مۇسىلمان بولعان"دەگەن ءسوز قالدى. كەڭەس وكىمەتى ءدىني ۇعىمدار مەن تەرميندەردى قاجەتسىز ارحايزمدەرگە اينالدىرۋعا تىرىستى جانە ولاردى وتكەننىڭ قالدىقتارى دەپ اتادى. اتەيستىك يدەولوگيا قازاقتاردى "كوممۋنيزم قۇرىلىسشىسىنىڭ" ءبىرىڭعاي ستاندارتىنا سايكەستەندىرۋگە ۇمتىلدى. ناتيجەسىندە حالىق دىننەن تەك داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتاردى قالدىردى. اللانى ماداقتاۋ، اللانىڭ قالاۋىمەن ءبىز ءدىنىمىزدى جانداندىرعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ءبىز كەپتىرىلگەن توسەك قايتادان سۋعا تولاتىن كەزدەردى باستان وتكەرىپ جاتىرمىز. ءبىز-قازاق ۇلتىنىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ كۋاگەرلەرىمىز.
ءدىن – ادامدىق ىزگى قاسيەتتەرىمىزدى اسقاقتاتسا، ءسالت-داستۇر – ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىمىز ءۇشىن قاجەت. ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان، قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتۋىنىڭ ءوزى – حالقىمىزدىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىك ءداستۇرىن پاش ەتەدى.
ءداستۇر – ۇلتتى رۋحاني جانداندىرىپ، ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى كەلبەتىن ورنەكتەپ، كورسەتىپ تۇراتىن سيپاتتار. ءدىن بار جەردە ءداستۇر، ءداستۇر بار جەردە ءدىن دە بار دەپ ايتۋعا بولادى. اللا تاعالا قۇراندا: «كەشىرىمدى بول، عۇرىپقا جاقسىلىققا بۇيىر جانە نادانداردان جىراق بول» - دەپ ءامىر ەتەدى. عۇرىپ دەگەنىمىز ءبىر قوعامدا قالىپتاسقان جاعىمدى ءارى قايىرلى ءىس. دەمەك، اللا تاعالا جوعارىداعى اياتتاردا قوعامدا جاعىمدى جاعدايلاردى قالىپتاستىرىپ، ولاردى نەگىزگە الۋعا ءامىر ەتىپ تۇر.
ءدىنىمىز يسلام ءاربىر حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ وزىندىك قۇندىلىقتارى جانە ەرەكشەلىكتەرى – ادەت-عۇرپىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. سوندىقتان عۇلامالار ادەت-عۇرىپ ماسەلەسىن تالداپ، ونىڭ ءوزىن جەكە ءبىر تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەگەن. بىلە-بىلسەك، سان عاسىردان بەرى بابالارىمىزدىڭ ۇستانعان يسلامنىڭ جولى «ءابۋ-حانيفا» مەكتەبى – وسى ءسالت-داستۇرىمىزدى ارداقتاۋعا، تامىرلى تاريحىمىزدى ۇمىتپاۋعا، ەل تىنىشتىعىنىڭ ساقتالۋىنا باعىتتالعان.
حالقىمىزدىڭ: «ءداستۇرىڭدى باققانىڭ – ءۇمىتىڭدى جاققانىڭ»،-دەگەن ۇلاعاتتى سوزىندە تەرەڭ ءمان-ماعىنا جاتىر. دانا حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپتارىنا كەلەر بولساق دىنمەن ۇشتاسقان، اقىلعا سايكەسكەن جەرلەرى وتە كوپ. اتاپ ايتقاندا قازاق حالقىنىڭ امانداسۋ كورىنىسى: كولىكتەگى ادامنىڭ جاياۋ ادامعا، جاياۋ ادام وتىرعان جاندارعا «اسسالامۋ عالەيكۋم» دەپ اماندىق سۇراسۋى، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت تانىتۋى. بۇل پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىندە دە باياندالادى: «اتتى ادام جاياۋعا، جاياۋ كىسى وتىرعان ادامعا، ءبىر توپ ءدۇيىم كوپشىلىككە سالەم بەرەدى»، - دەگەن. قازاق جەرىنە ءدىن كەلگەلى بەرى وسى ءۇردىس قالىپتاسىپ، ءتىپتى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وداعى كەزىندە دە بۇل ءداستۇرلى امانداسۋ حالىق جادىنان ۇمىت بولعان جوق. ءدىنىمىزدى تانىمىزدەن جۇلسا دا ءداستۇرىمىزدى جانىمىزدان وشىرە المادى.
يبن ابباستىڭ اڭىزدارىندا اللانىڭ ەلشىسى (س.ع.س): "ءار ءدىننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. يسلامنىڭ تابيعاتى-ايىپتاۋ". وسىلايشا، يسلامداعى ار-وجدان مەن ار-نامىس ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ باسشىلىعىمەن ۇندەسەدى. ءدىن مەن ءداستۇر بارلىق ۋاقىتتا بىر-بىرىنە سايكەس كەلدى. ولاردى اجىراتۋعا بولمايدى. بۇل ءبىرتۇتاس، ءبىرتۇتاس قۇبىلىس. ەگەر ءدىن ءداستۇردىڭ ىشكى مازمۇنى بولسا، وندا داستۇرلەر ءدىننىڭ پايدا بولۋى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ءدىن تۋرالى ايتقاندا، ءداستۇر تۋرالى جانە كەرىسىنشە.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى
ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى
ءدىنتانۋ 3-كۋرس ستۋدەنتى ءقادىرالى راحيما سەرىكباي قىزى
جەتەكشى: التايەۆا نۇرسۇلۋ ساۋرانبەك قىزى
You Might Also Like
-
اۋزىمەن قۇس تىستەگەن، تىلىمەن ءتۇيىن تۇيگەن، وراق ءتىلدى ءومىرباي بابامىز 1768 جىلى جالاعاش اۋدانىنا قاراستى اقشىعاناق ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپتى. بايقون بي: "بالاڭ وي مەن تىلگە باي بولار، ءۇش...
-
اتاقتى پسيحولوگ ءبىر كونفەرەنسياسىندا “كىمدى جاقسى كورسەڭىز، وعان بارىپ جاقسى كورگەنىڭىزدى اشىق ايتىڭىز”، — دەگەندى ايتادى. ءبىر اپتا وتكەندە پسيحولوگقا ءبىر جاس جىگىت تەلەفون سوعادى:
