InfoHub Logo

گرۋزين پەداگوگى ش. ا. اموناشۆيلي ويىن ارقىلى بالالارعا وتە قيىن الەمدىك تانىمدى تۇسىندىرە ءبىلدى. ش. ا. اموناشۆيلي ءوز وقۋشىلارىمەن ويىن ويناعاندا ءوزىن بالالارمەن بىردەي قويا وتىرىپ، ولاردىڭ كوڭىلىنە، ويىنا، ساناسىنا پايدالى ۇعىمدى بەرىپ، ءوز ىسىنە سەنىمدى بولىپ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە ۇيرەتتى – بالانىڭ كوزدەرىندە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى بايقادى. وسىنداي ويىن ارقىلى وقىتۋدىڭ ارقاسىندا ديداكتيكالىق ويىن پايدا بولدى. بۇل ويىندى تاربيەشىنىڭ شىعارماشىلىقپەن تۇرلەندىرە وتىرىپ، بالالاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، جاڭا تاقىرىپتى وتكەندە، وتىلگەن ماتەريالدى قايتالاعاندا، ءبىلىمدى تياناقتاۋ كەزىندە ءىس - ارەكەتتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانۋعا بولادى. ديداكتيكالىق ويىن – بالالار ءۇشىن وقۋ دا، ەڭبەك تە. ول بالالارعا ومىردە كەزدەسكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭۋ جولىن ۇيرەتىپ قانا قويماي، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن قالىپتاستىرادى. سونداي - اق، بالالار وزدەرىن ىزدەنىمپاز، تاپقىر ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. اسىرەسە، ءتۇيسىنۋ، سەزىنۋ، قابىلداۋ، ويلاۋ، زەىين قويۋ سياقتى تانىم ۇردىستەرى دامۋىنا جول اشادى. دەمەك، ويىن – بالانىڭ ومىرىندەگى تاربيەنىڭ شەشۋشى شارتى. ك. د. ۋشينسكيي مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرسە، بىلاي دەپ جازادى: «بالا تابيعاتتى كورنەكىلىكتى اسا قاجەتسىنەدى. بالاعا وزىنە بەلگىسىز بەس ءسوزدى جالاڭ ۇيرەتە باستاساڭىز، كوپ ۋاقىتتى زايا كەتىرىپ، بوسقا قينالاسىز. ال ەندى جيىرما ءسوزدى سۋرەتتەرمەن بايلانىستىرا ۇيرەتسەڭىز، بالا ونى لەزدە قاعىپ الادى. ءسىز بالاعا قاراپايىم عانا ويىڭىزدى قانشا تۇسىندىرسەڭىز دە، وڭاي ۇعا قويمايدى. ءدال سول ويدى كۇردەلى سۋرەتتەر كورسەتە بايانداساڭىز، ول ءسىزدى تەز تۇسىنەدى».
ديداكتيكالىق ويىننىڭ پايداسى بالانىڭ وي – ءورىسىنىڭ قالىپتاسۋىن، دامۋىن ماقسات ەتىپ قويۋىندا. سونداي – اق بالالاردىڭ ادامگەرشىلىك سەزىمىن وياتۋعا، ادامدارمەن دۇرىس قارىم – قاتىناس جاساۋ، ەڭبەك ادامدارىنا، باسقا ۇلت وكىلدەرىنە، دوستىق، تۋعان جەرىنە سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن سياقتى اسىل قاسيەتتەردى تاربيەلەۋگە دە كوڭىل بولىنەدى. ديداكتيكالىق ويىندار ارنايى ماقساتتى كوزدەيدى جانە ناقتى مىندەتتەردى شەشەدى. ويىننىڭ بارىسىندا بالالاردىڭ زەيىنى، قول قيمىلىنىڭ جىلدامدىعى، دالدىگى قالىپتاسا باستايدى جانە ساناۋدى، بىرەۋى ارتىق نەمەسە كەم ساندى تاۋىپ، ونى اتاۋدى ۇيرەنەدى. مىنە، وسى سياقتى ديداكتيكالىق ويىندار نەگىزىندە بالانىڭ ويلاۋ جۇيەسى، اقىل – ويى قالىپتاسادى.
بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىندا ايقىن كورىنەدى. ديداكتيكالىق ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى مىنادا: ولار ويلانادى، ەموسيالىق اسەرى ۇشقىندالادى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار كورگەندەرىن، بايقاعاندارىن، اينالاسىنان ەستىگەندەرىن ويىن كەزىندە قولداناتىن بايقاۋعا بولادى. ويىن بارىسىندا بالالار دۇنيەنى تاني باستايدى، ءوزىنىڭ كۇش جىگەرىن جۇمساپ، سەزىمىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك الادى، ادامدارمەن ارالاسۋعا ۇيرەنەدى. سوندىقتان، مۇنداي ويىندار ويناۋ بالالاردىڭ ويلاۋ، قابىلداۋ، ەلىكتەۋ قابىلەتى جانە زاتتاردىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، كولەمىن اجىراتا ءبىلۋىن دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن وتە قاجەت. ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار قۇرىلعان. بالالارعا تاپسىرمالار ويىن تۇرىندە بەرىلەدى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىلىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى. ءار ويىندى وتكىزگەن كەزدە تاربيەشىگە شىعارماشىلىق قاجەت. ياعني بالالاردى ويىنعا ءوز قىزىعۋشىلىعىمەن، ىنتاسىمەن قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ويىن ارقىلى بالانىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرمەن قاتار، بىلىمگە، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعى قالىپتاسادى.
ديداكتيكالىق ويىن – ونىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بالانىڭ اقىل - ويىن دامىتىپ، تانىم تۇسىنىكتەردى اجىراتۋداعى ادىستەردىڭ ءبىرى. ويىن ارقىلى وقىتۋ – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭنىڭ، نەگىزگى ەرەكشەلىگى. ءبىلىمدى مەڭگەرۋ جانە ونى بەكىتۋ ءۇشىن، داعدى مەن ادەت قالىپتاستىرۋدا بالاعا قايتالاۋ جانە جاتتىعۋ قاجەت. ەگەر بالانىڭ ويلاۋى وبرازدى، ەموسيالىق اسەردە بولسا، ول سوعۇرلىم جاقسى ناتيجە بەرەدى، سونداي - اق ءبىلىم قىزعىلىقتى ارەكەتپەن بايلانىستى بولسا، بالانىڭ ءىس - ارەكەتىمەن ىشتەي قابىسىپ جاتسا، ونداي ءبىلىمدى بالا دۇرىس مەڭگەرەدى. بالا ءاربىر زاتتى ۇستاپ، ءدامىن تاتىپ، سان رەت بايقاپ كورەدى. بالاباقشادا بالا پسيحيكاسىنىڭ دامۋىنا ويىن ارەكەتى شەشۋشى ءرول اتقاراتىندىعى تۋرالى بەلگىلى عالىمدار (ج. ايماۋىت ۇلى، م. جۇمابايەۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلى، س. تورايعىروۆ، ت. تاجىبايەۆ ت. ب) ءوز ەڭبەكتەرىندە ايتىپ كەتكەن. پەداگوگيكالىق ءۇردىستى جەتىلدىرۋدە ويىننىڭ الار ورنى جونىندە قازاقستاندىق عالىم ن. قۇلجانوۆا دا زەرتتەگەن. ويىن بالا ءۇشىن ەلىكتەۋ، ينستينكت كۇندەلىكتى نەگىزگى ءىس - ارەكەت جانە ءومىرى دەپ دالەلدەگەن. ن. قۇلجانوۆانىڭ ايتۋى بويىنشا ويىندى ادەپتىلىك، تاربيەلىك ماقساتقا پايدالانۋ – بولاشاق ومىرىنە ءتۇزۋ جول سالۋ، ۇلكەندەرگە ەلىكتەۋ جانە ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي بەيىمدەۋ دەپ تۇسىندىرگەن. ديداكتيكالىق ويىن بالانىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتىپ جانە ونى بەكىتىپ ناقتىلاي تۇسەدى. بالا باقىلاۋ، وقىعان كىتاپ، ەستىگەن ەرتەگى ارقىلى اينالاسىن تانيدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى العاشقى كەزدە ايقىن بولمايدى. تاربيەشى بالانىڭ تۇسىنىگىن ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى ناقتىلاپ، دامىتىپ سانالى تۇردە ءتۇسىنۋىن ورىستەتەدى.
وسى ورايدا، مەن ءوزىم جەتەكشىلىك ەتىپ جۇرگەن ورتاڭعى توپ تاربيەلەنۋشىلەرىنە ديداكتيكالىق ويىنداردى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ – قىزمەتىمدە قولدانۋ ارقىلى بالانىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋدا قولدانىپ جۇرگەن ءوز تاجىريبەممەن بولىسكىم كەلەدى.