InfoHub Logo

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ
كتك9-141 توبىنىڭ ستۋدەنتى: ناۋان بوتا
جەتەكشىسى: تاعايەۆ ساپارباي دۋيسەحانوۆيچ

مەنشىك قاتىناستارىمەن ۇيىمداستىرىلۋ تۇرلەرىنە سايكەس بولاتىن بارلىق ەكونوميكالىق ىس-ارەكەتتەردىن جيىنتىعى سول قوعامنىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىن قۇرايدى.

ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ەلەمەنتتەرىنە مەنشىك نەگىزىندە قالىپتاسقان الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق قاتىناستار شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ مەن باسقارۋ ءادىسى. ەكونوميكانى رەتتەۋشى مەحانيزم جانە كاسىپورىندار مەن باسقادا شارۋاشىلىق سۋبەكتىسى اراسىنداعى ناقتى ەكونوميكالىق بايلانىستار جاتادى.

قوعامنىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ نەگىزىن ەكونوميكالىق جۇيە قۇرايدى، مىسالى: «كاپيتاليزم»؛ «سوسياليزم» – دەگەن ۇعىمدار ساياسي جۇيەگە جاتادى. ال «نارىقتى ەكونوميكا»، «ارالاس ەكونوميكا» دەگەن سوزدەر ەكونوميكالىق جۇيەگە جاتادى.

بارلىق جۇيەلەر قوعامدىق ءوندىرىستىڭ نەگىزىن قۇرايتىن 5 ماسەلەنى شەشۋ ادىستەرىنە قاراي انىقتالادى.

1. نە ءوندىرۋ كەرەك؟ قانداي قىزمەت كورسەتۋ قاجەت.
2. قانشا ءوندىرۋ كەرەك؟ قانشا قىزمەت كورسەتۋ كەرەك؟
3. قالاي ءوندىرۋ كەرەك؟ (قانداي تەحنولوگيا كەرەك؟)
4. كىم ءۇشىن ءوندىرۋ كەرەك؟
5. وزگەرگەن جاعدايلارعا بەيىمدەلە الا ما؟ (ياعني كاسىپكەرلەردىڭ ەركىندىگى).

ەكونوميكالىق جۇيە – بۇل ەكونوميكالىق پروسەستەر جيىنتىعى، ول قالىپتاسقان مۇلىكتىك قاتىناستار مەن ۇيىمدىق تۇرلەر نەگىزىندە قوعامدا جۇزەگە اسادى. ەكونوميكانى  ۇيىمداستىرۋ بويىنشا ەكونوميكالىق جۇيەنى كەلەسىدەي توپتاۋ بولادى.

جابىق ەكونوميكا – بارلىق شارۋاشىلىق ارەكەتتەر تەك مەملەكەت  شەڭبەرىندە جۇرگىزىلەدى، ىشكى تۇتىنۋمەن  شەكتەلەدى، شەتەلدەرمەن قاتىناس  بولمايدى.

اشىق ەكونوميكالىق جۇيە – حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار جۇيەسىنە ەكونوميكا  بەلسەندى تۇردە قاتىسادى، ۇلتتىق ۆاليۋتا مەن قاتار شەتەلدىك ۆاليۋتا قولدانىلادى.

1.    مەنشىك قاتىناستارىنىڭ فورمالارى بويىنشا:
1.1.    ءداستۇرلى جۇيە – ۇرپاقتان ۇرپاققا  جالعاسىپ وتىرعان ءداستۇر مەن سالت بويىنشا  قاتىناستار قالىپتاسادى.
1.2.    اكىمشىلىك - امىرشىلىك ەكونوميكا ورتالىقتانعان جوسپارلاۋ ارقىلى بارلىق رەسۋرستار مەن  ءوندىرىس فاكتورلارى مەملەكەتتىڭ قولىندا بولىپ، مەملەكەتتىك  مەنشىكتىڭ  ۇستەمدىلىگى جۇرگىزىلەدى.
1.3.    نارىقتىق ەكونوميكا -  مەنشىككە، باسەكەگە نەگىزدەلەدى.
1.4.    ارالاس ەكونوميكا – مەملەكەت پەن نارىق  مەحانيزمدەرىنىڭ  ارالاسۋى ارقىلى ەكونوميكانى رەتتەۋ جۇزەگە اسادى.

2.    ونەركاسىپ ريەۆوليۋسياسى مەن عتپ دامۋ دەڭگەيى بويىنشا:
2.1.    يندۋستريالدى دامۋ داۋىرىنە دەيىنگى جۇيە – بۇل جۇيەدە  اۋىل شارۋاشىلىعى ناتۋرالدىق شارۋاشىلىق جانە قول ەڭبەگى باسىم ورىن الادى.
2.2.    يندۋستريالدىق جۇيە – بۇل جۇيە ءىرى ماشينالىق  وندىرىسكە دامىعان تاۋار- اقشا قاتىناستارىنا  نەگىزدەلەدى.
2.3.    پوستيندۋستريالدىق جۇيە- بۇل جۇيەدە نەگىزگى رەسۋرس رەتىندە اقپارات سانالادى، ەكونوميكانىڭ باستاۋشى سالاسى – ماتەريالدىق ەمەس سالا.
مەنشىك قاتىناستارىنىڭ فورمالارى بويىنشا ءار جۇيەگە تومەندەگىدەي قىسقاشا سيپاتتاما بەرۋگە بولادى.

ءداستۇرلى ەكونوميكانىق جۇيەنىڭ سيپاتتاماسى:

1.    ءوندىرىس، ءبولۋ جانە ايىرباس ءداستۇر، سالتقا نەگىزدەلەدى.
2.    ءوندىرىستىڭ دامۋى مەن  الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق دامۋ ەڭ ناشار دەڭگەيدە.
3.    تەحنيكالىق پروگرەسس شەكتەۋلى.
4.    حالىق سانىنىڭ دامۋى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ ءوسۋى دەڭگەيىنەن تۇراقتى تۇردە ارتىپ وتىرادى.
5.    سىرتقى قارجىلىق قارىز وتە كۇردەلى.
6.    مەملەكەت پەن قارۋلى  كۇشتەردىڭ ءرولى وتە جوعارى.

اكىمشىلىك-امىرشىلىك ەكونوميكانىڭ جۇيەنىڭ سيپاتتاماسى:

اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيەگە بۇرىنعى سوۆەتتەر وداعى شىعىس ەۆروپا ەلدەرى مەن ءبىرقاتار مەملەكەتتەر جاتادى. بۇل جۇيەنىڭ ەرەكشەلىگى بارلىق ەكونوميكالىق رەسۋرستارعا جانە وندىرىلگەن ونىمدەرگە قوعامدىق، شىن مانىندە مەملەكەتتىك مەنشىكتىن بولۋى.

ەكونوميكانىڭ جوعارىدان باسقارىلۋى، ياعني ەكونوميكانىڭ مونوپوليالانۋى مەن اكىمشىلىك تۇردە ۇيىمداستىرىلۋى، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ورتالىقتان جوسپارلانۋى.

ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى تومەندەگىدەي بولۋگە بولادى.

1.    ءوندىرىس  قۇرالدارىنا مەملەكەتتىك مەنشىك.
2.    ەكونوميكادا ورتالىقتانعان جوسپارلاۋ.
3.    وندىرۋشىلەردىڭ مونوپوليست رەتىندە  كورىنۋى.
4.    ورتالىقتالىنعان  رەسۋرستار قورى.
5.    ءوندىرىس ناتيجەسىنە دەگەن ءاربىر وندىرىسكە قاتىسۋشىنىڭ جەكە ىنتالىعىنىڭ بولماۋى.

تازا نارىقتىق ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ سيپاتتاماسى:

تازا نارىقتىق ەكونوميكا جۇيەسى – تازا نارىقتى ەكونوميكا جاعدايىندا شارۋاشىلىق مەحانيزمى ايتارلىقتاي وزگەرەدى. باسقا ەكونوميكالىق جۇيەلەرگە قاراعاندا نارىقتى ەكونوميكا ءوزىنىڭ يكەمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قايتا قۇرىلىپ، ولارعا بەيىمدەلىپ وتىرادى.

الايدا تازا نارىقتىق جۇيەدە مەملەكەتتىن ءرولى شەكتەلەدى. كەيبىر الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەر تولىق شەشەمىن تابا المايدى.

نارىقتى ەكونوميقاعا ءتان قاسيەتتەر:

1.    وندىرىستىك ونىمدەر مەن رەسۋرستارعا جەكە مەنشىكتىن بولۋى.
2.    حالىق شارۋاشىلىعىن (ەكونوميكانى) ەركىن باسەكەگە نەگىزدەلگەن نارىقتىق مەحانيزم ارقىلى رەتتەۋ مەن باسقارۋ.
3.    قوعامدا ءوز ونىمدەرىن ەركىن ساتا الاتىن دەربەس وندىرۋشىلەر مەن ونىمدەردى تاڭداۋ ارقىلى ەركىن ساتىپ الا الاتىن تۋتىنۋشىلاردىڭ بولۋى.

ارالاس ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ سيپاتتاماسى:

قازىرگى كەزدە كوپتەگەن ەلدەردە ارالاس ەكونوميكالىق جۇيەلى پايدالانۋ دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى:

1.    مۇنداي جۇيەدە مەملەكەتتىك مەنشىكپەن قاتار جەكە مەنشىك ورىن الادى.
2.    حالىق شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ مەن باسقارۋ ءادىسى تەك تازا نارىقتىق مەحانيزمگە عانا نەگىزدەلىپ قويماي مەملەكەتتىك رەتتەۋ مەن تولىقتىرىلادى.

مۇندا ەكونوميكالىق ساياساتتى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزۋ قوعامنىڭ نارىق تالاپتارىنا بەلسەندى بەيىمدەلىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرادى. سونىن ناتيجەسىندە ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرى جاڭاشا ءارى دۇرىس شەشىلەدى. مىسالى: ونىمدەردىڭ قۇرىلىمى مەن كولەمى كاسىپورىنداردى ماركەتينگتىك زەرتتەۋ ارقىلى جانە قوعامدىق قاجەتىلىكتەردى مەملەكەتتىڭ بولجاۋى ارقىلى (جانە قوعامدىق قاجەتتىلىكتەردى مەملەكەتتىڭ بولجاۋى ارقىلى) انىقتالىپ وتىرادى: بۇل كاسىپورىنداردىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە جانە ول ارقىلى پايداسىن مولايتۋعا جاعدايلار جاسايدى.

سوندىقتان نارىقتى ەكونوميكا جاعدايىندا مەملەكەتتىن ۇلتتىق جانە سالالىق باعدارلامالارىنان باس تارتۋعا بولمايدى.

ارالاس ەكونوميكالىق بىرنەشە ۇلگىلەرى بار.

1.    امەريكاندىق ۇلگى – نارىقتىق كاپيتاليستىك ۇلگى. مۇندا جەكە مەنشىك باسىم، نارىقتىق باسەكە مەحانيزىمى تولىق جۇمىس ىستەيدى. ءىرى كاسىپكەرلەر مەن تالاپتى جۇمىسكەرلەردى قورعايدى. «ءوز كۇشىڭدى ءوزىڭ كور».
2.    جاپوندىق ۇلگى – بۇل رەتتەلەتىن كورپوراتيۆتىك كاپيتاليزم ۇلگىسى. مۇندا كاپيتالدىق كوبەيۋ (قورلانۋ) مۇمكىندىگى مەملەكەتتىڭ بەلسەندى رەتتەۋ ءرولى مەن بايلانىسىپ وتىرادى.
3.    شۆەدتىك ۇلگى - بۇل الەۋمەتتىك ۇلگى. وعان وتە جوعارى دەڭگەيدەگى الەۋمەتتىك كەپىلدىك سيپاتى ءتان. مۇندا كاسىپكەرلەردىڭ ءبارىن قولدايدى، بارىنە پايدا تابۋعا جاعدايلار جاسايدى. كاسىپكەرلەردەن تۇسكەن سالىقتى بيۋدجەتكە جيناپ، ونى سالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋگە تەگىن ءبىلىم الۋمەن ەمدەلۋگە جۇمسايدى. شۆەدتىك سوسياليزم دەپ ايتاتىن سەبەبىمىزدە وسىدان.
4.    قىتايلىق ۇلگى – ءبىر جاعىنان نارىق مەحانيزىمىمەن ەكونوميكانىڭ مەملەكەتتىك ەمەس سەكتورىنىڭ، ەكىنشى جاعىنان جوسپارلاۋ نەگىزىندەگى مەملەكەتتىك رەتتەۋ مەن الەۋمەتتىك كەپىلدىكتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى،جۇڭگو ەكونوميكاسىندا سوسياليستىك ۇلگىنىڭ قالىپتاسقانىن كورسەتەدى.

ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەر وسى ۋاقىتقا دەيىن ءداستۇرلى ەكونوميكا جۇيەسى ساقتانۋدا. ءداستۇرلى ەكونوميكا ارتتا قالعان تەحنولوگياعا قول ەڭبەگىنە جانە ۇلتتىق شارۋاشىلىقتىڭ ءار تۇرلىلىگىنە نەگىزدەلگەن. كەيبىر ەلدە قاۋىمدىق شارۋاشىلىق پەن ناتۋرالدى وندىرىسكە نەگىزدەلگەن ناتۋرالدى قاۋىمدىق  جۇيە ءتۇرى ساقتالۋدا.

ەكونوميكالىق جۇيەلەردى ۇيىمداستىرۋ ۇلگىلەرىنە جالپى سيپاتتاما بەرسەك: مەنشىك بارلىق قوعامدىق قۇرىلىسقا ءتان وبەكتيۆتىك قاتىناس بولىپ قارالىپ قاشان بولماسىن ويشىلار نازارىنان تىس قالماعان. ءار ءتۇرلى وركەنيەتتى وكىلدەر مەنشىكتىڭ تابيعاتى تۋرالى جانە قوعام دامۋىنداعى ءرولى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالىپ وتكەن.

مەنشىكتىڭ ءار ءتۇرلى فورمالارى مەن تۇرلەرىنىڭ ماندىك قاسيەتتەرى ەكونوميكالىق جۇيەلەردە بايقالادى. ەكونوميكالىق جۇيە حالىقتىڭ شارۋاشىلىق پراكتيكاسىنىڭ ناقتى جاعدايىندا پايدا بولاتىن، قوعامنىڭ ەرەكشە قۇرىلىمىن بەينەلەپ كورسەتەدى. بۇندا حالىقتىڭ شارۋاشىلىق داعدىسى، ءداستۇر- سالتى، رۋحاني قال- جاعدايى، ونىڭ قۇرمەتتەپ باعالايتىن ءجايتتارى جانە ومىرگە، دۇنيەگە دەگەن ەرەكشەلىك كوزقاراستارى قامتىلادى.

ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى بولادى، ەكونوميكانى رەفورمالاعاندا سولارمەن ەسەپتەسۋ كەرەك.

ءبىر جاقتان، ەكونوميكالىق جۇيە سىرتقى ورتامەن زات جانە قۋات ايىرباستاسىپ وتىراتىن اشىق جۇيە بولادى، الەمدىك تاجىربيە ايىرباسىنا كەدەرگى جاسامايدى، ءوزىنىڭ ەلەمەنتتەرىن جاڭارتىپ وتىرادى، ت.ب.

ەكىنشى جاقتان، ناقتى وركەنيەتتىڭ مادەني قۇبىلىسىنىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە، ەكونوميكالىق جۇيە، الدىمەن وركەنيەتتىڭ وسى ءتيپىن ۇدايى وندىرۋگە ماقساتتالادى. سوندىقتان ول قاتال، تۇيىق جۇيە بولىپ ارەكەت ەتەدى: ءبىر ەكونوميكالىق جۇيەدە پايدا بولعان ۇلگىنىڭ، باسقا ەكونوميكالىق جۇيەلەردە قولدانىلۋ مۇمكىندىگى تومەن، شەكتەلگەن بولادى. تابيعي شەك قويۋشى تەتىكتەر ءرولىن وسى قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن جانە ونىڭ ءوزىن- ءوزى ۇدايى ءوندىرۋ قابىلەتىن ساقتاۋعا ات سالىساتىن، ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ادەت- عۇرىپتارى اتقارادى.

بۇرىنعى سوسياليستىك ەلدەردىڭ نارىققا ءوتۋى - ادامزات قوعامى دامۋىنداعى  قايتالانباس  نارسە. ولاردىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار. بۇل ءوتۋ قۇبىلىسى ءداستۇرلى تۇردە ەمەس، جوسپارلى ەكونوميكاعا ەنەتىن ازداعان مەملەكەتتەردىڭ وزىنە قاتىستى  ەرەكشەلىگىمەن سيپاتتالادى.

نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باستى مىندەتتەرى مىنالار:

1.    مەملەكەتتىك مەنشىكتى مەملەكەتتەن الۋ مەن جەكەشەلەندىرۋ.
2.    قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك  جىگىنىڭ قالىپتاسۋى (ەڭبەككە قابىلەتتى  تۇرعىنداردىڭ جالپى سانىنىڭ 10-15% قامتۋ).
3.    نارىقتىق ينفراقۇرىلىمنىڭ قالىپتاسۋى، باستى نارسە – تاۋار مەن قور بيرجاسى جانە باسقا دا ءارتۇرلى نارىقتىق قۇرىلۋى.
4.    باسەكەلەستىك پەن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ماقساتىمەن ەكونوميكانى مونوپولياسىزداندىرۋ.
5.    باعانى  ليبەراليزاسيالاۋ، سۇرانىس پەن ۇسىنىس نەگىزىندە نارىقتىق سيپاتتاعى باعاعا كوشۋ.
6.    ەكونوميكانىڭ قارجىلىق  تۇراقتانۋى.
7.    وتپەلى كەزەڭدە تۇرعىنداردى الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسىن مىقتى قامتاماسىز ەتۋ.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى:

بىرىنشىدەن، وتپەلى ەكونوميكانىڭ ەرەكشەلىگى سوندا قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋدى تۇتاستىق شەڭبەرىندە، ەگەمەندىكتە جانە ءوز مەملەكەتتىلىگىندە جۇزەگە اسىردى.

ەكىنشىدەن، نارىقتىق ەكونوميكاعا وتۋدە قازاقستان العاشقى رەت الەمدىك پراكتيكادا اكىمشىلىك - امىرشىلىكپەن عانا ەمەس، سونداي-اق قوعامدىق مەنشىكتەگى جوسپارلى ەكونوميكالىق جۇيەدەن، جەكە جانە ارالاس مەنشىك تۇرىندە نەگىزدەلگەن نارىققا ءوتۋدى جۇزەگە اسىردى. اكىمشىلىك-امىرشىلىك ەكونوميكادان نارىققا ءوتۋدىڭ حالىقارالىق  تاجىريبەدە جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەياداعى باسقارۋدىڭ اكىمشىلىك-امىرشىلىك ەلەمەنتىن  قولدانعاندىعى قاجەت بولدى.  ءبىراق تا  الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز بەن  داستۇرىمىزگە ساي بولاتىنداي  تەندەنسياسىنا باعىت ۇستالدى.

ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ  تەرريتوريالىق  گەوگرافيالىق جاعدايى - وركەنيەتتىلىكتىڭ باتىس پەن شىعىستى قوساتىن ەرەكشە ورنى بولىپ تابىلىپ، وتپەلى كەزەڭدەگى ەكونوميكاعا ايرىقشا اسەر ەتەدى.

تورتىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى  ەكونوميكانى رەفورمالاۋ سوزىلعان ەكونوميكالىق  داعدارىس  جاعدايىندا وتۋدە بولدى.

بەسىنشىدەن، ونەركاسىپتەگى مەملەكەتتىك سەكتور نەگىزىنەن ءىرى  كەن-بايىتۋ، مەتاللۋرگيالىق، حيميالىق جانە حيميا – مۇناي كاسىپورنىنان تۇرادى.  اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءىرى  كاسىپورىندار – كەڭشارلار كوپ بولدى. رەسپۋبليكادا  2059-عا جەتىپ، بارلىق اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىننىڭ 75% قۇرادى. وسىنداي ەرەكشەلىكتەر جەكەشەلەندىرۋ سيپاتىنا اسەر ەتپەي قويمادى.

نارىقتىق ەكونوميكا كەزىندە ماكروەكونوميكالىق پروسەستەردى مەملەكەتتىڭ رەتتەۋى تىكەلەي جانە جاناما ءتاسىل  ارقىلى  جۇرگىزىلەدى.

حالىقارالىق تاجىريبە  كورسەتكەندەي، تىكەلەي تاسىل-مەملەكەتتىك  ەكونوميكالىق باعدارلامانى جاساۋ مەن وتكەرۋ ارقىلى  جۇرگىزىلىپ قىسقا ورتا، ۇزاق مەرزىمدى مىندەتتەردى شەشۋگە اتسالىسادى. بۇدان باسقا دا قالىپتى جانە توتەنشە باعدارلامالار جاسالۋى.

مىسالى، سوعىستان سوڭ وڭتۇستىك كورەياداعى ەكونوميكانى ورنىنان تۇرعىزۋعا قابىلدانعان توتەنشە  باعدارلامانى، ال جاپونيادا «اۆتوموبيل جولىن سالۋداعى  توتەنشە شارالار» زاڭى ەسكەرىلدى. جاپونيادا مەملەكەتتىڭ 10-نان استام ينستيتۋتتارى نارىق دامۋىنىڭ جوسپارى مەن باعدارلاماسىن جاسايدى.

وتپەلى ەكونوميكادا اقشا اينالىمى مەملەكەت باقىلاۋىنان شىقپاۋى كەرەك. بۇل جاعداي جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تايۆان – تاجىريبەسىمەن راستالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جەكەشەلەندىرۋ پروسەسى چەحوسلوۆاكيادا قولدانىلعان  مودەلگە  ۇقساستىقپەن جۇزەگە اسىرىلدى.

قازاقستان رەفورمانى ءوز بەتىنشە 1993 جىلى قاراشا ايىندا ۇلتتىق ۆاليۋتانى كىرگىزۋىمەن بىرگە جۇرگىزە باستادى.

قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ داعدارىسقا قارسى شارالار مەن الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق رەفورمانى تەرەڭدەتۋ باعدارلاماسىندا باسىم باعىتتارى مىنا سالالارعا ارنالعان: ەنەرگەتيكا، مەتاللۋرگيا، حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار، ازىق-تۇلىك جانە كوممۋنيكاسيا (بايلانىس، تەمىر جول ترانسپورتى) سالالارى. وسىنداي باستامالاردىڭ ناتيجەسى: 1996 جىلدىڭ اياعىندا ءوندىرىستىڭ قۇلدىراۋى توقتاتىلدى. ەنەرگەتيكا، مەتاللۋرگيا كاسىپورىنداردى كوتەرۋ ءۇشىن شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ تىكەلەي ينۆەستيسياسىن تارتتى.

وتپەلى ەكونوميكا جاعدايىندا مەملەكەتتىك كاسىپكەرلىك ەرەكشە سيپاتقا يە بولادى. مەملەكەتتىڭ زاڭدى تۇلعا رەتىندە جاڭا فۋنكسياسى – كاسىپكەرلىك قابىلەتتى يگەرۋ قاجەتتىلىگى.

كاسىپكەرلىك قىزمەتتىڭ دامۋىنىڭ  ەكونوميكالىق نەگىزى مەملەكەتتىك مەنشىك بولىپ تابىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2001 جىلدىڭ باسىندا مەملەكەتتىك  كاسىپورىنداردىڭ ۇلەسى ولاردىڭ جالپى سانىندا 23،5% قۇرادى.

مەملەكەتتىڭ وسىنداي ۇلەسى ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەت قىزمەتتەر مەن تاۋارلار شىعارۋشى وزدەرىنىڭ مەنشىكتى  كاسىپورىندارىنىڭ  بولۋىنا جانە ءبىر ۋاقىتتا مەملەكەت بيۋدجەتىن تولتىرۋ ءۇشىن قاجەت اقشالاي قاراجات تابۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

وسىنىڭ ەڭ كۇردەلى مىسالدارى:

-    قازاقستاننىڭ كەڭ ءوندىرۋ، وتىن – ەنەرگەتيكا مەن مەتاللۋرگيا كەشەندەرىنىڭ اسا ءىرى ونەركاسىپتىك  وندىرىستەرىن تولەم تولەي الماۋشىلىقتان قورعاپ، ءدال  ۋاقىتىندا شەتەل كاپيتالىن  تارتا بىلەدى؛
-    1996 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان تەرريتورياسى ارقىلى وتەتىن ەۋرازيا تەمىر جولى بويىنشا ترانزيستىك، جۇك جانە كونتەينەرلىك تاسىمالعا قاتىستى ەۆروپا پەن ازيانىڭ جەتى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا  قۇجاتتارعا قول قويىلۋى بويىنشا مەملەكەتتىڭ قىزمەتى  كورىندى.  قازاقستان تەرريتورياسى ارقىلى ءتورت ترانسكونتينەنتالدى تەمىر جول ماگيسترالدارى وتەدى:

1.    ترانسازيا (قىتاي-قازاقستان-تۇركيا)،
2.    ەۋرازيا (قىتاي-قازاقستان-رەسەي-ەۋروپا)،
3.    ورتازيا مەن اقتاۋ تەڭىز پورتى ارقىلى باتىس ماگيسترالى،
4.    ەۋروپا – سكانديناۆيا- يران – پارسى  شىعاناعى اراسىندا جۇكتەردىڭ تاسىمالداۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋىن قامتاماسىز ەتەتىن «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» جوبا قارالۋدا.
وسى  كەلىسىمنىڭ ماڭىزدىلىعى: بارلىق ماگيسترالدار بويىنشا قوسىمشا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا، جوعارى تابىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە جول اشادى.

ادەبيەتتەر

1. ب.ق.جاكەنوۆا،مەنەدجمەنت نەگىزدەرى.استانا.: فوليانت،2007ج. 15-19 بەتتەر.
2. س.تويكين.ماركەتينگ نەگىزدەرى. استانا: فوليانت،2008ج
3. ينتەرنەت مالىمەتتەرى

---