فونەتيكا. ءتىل دىبىستارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: فونەتيكا. ءتىل دىبىستارى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا فونەتيكا تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ءتىل دىبىستارىنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، قۇرامدارى تۋرالى ۇعىم بەرۋ، جاتتىعۋ جۇمىستارى مەن قوسىمشا تاپسىرمالار ارقىلى بەكىتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ ساۋاتتىلىعىن، ءتىلىن دامىتۋ، تانىمدىلىعىن ارتتىرۋ.
ب) تاربيەلىگى: ورىندالاتىن تاپسىرمالار ارقىلى ءبىر - ءبىرىن تىڭداۋعا، سىيلاۋعا داعدىلاندىرۋ. شاپشاڭدىققا، ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، تالداۋ، جاتتىعۋ ورىنداۋ، ويلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتتار.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، ءتانتانۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءانۇراندى ورىنداۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: لەكسيكادان وتكەندى قايتالاۋ.
232 - جاتتىعۋدى ورىنداپ كەلۋ. وقۋشىلاردىڭ داپتەرلەرىنەن تەكسەرەمىن. اۋىزشا 3 - 4 وقۋشىعا وقىتامىن.
ءۇي جۇمىسىن قورىتۋ:
"كىم جىلدام" سۇراق - جاۋاپ.
1. ويدى ادەپتى، سىپايى ەتىپ جەتكىزۋ؟
2. ايتىلۋى بىردەي، ماعىناسى باسقا سوزدەر؟
3. ايتىلۋى ءار ءتۇرلى، ماعىناسى بىردەي سوزدەر؟
4. دورەكى، ادەپسىز سوزدەر؟
5. اتىن تۋرا ايتۋعا بولمايتىن ءسوز؟
6. ءسوز بايلىعىن زەرتتەيتىن سالا؟
7. ماعىنالارى ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى سوزدەر؟
8. قولدانۋدان شىعىپ، از ايتىلاتىن سوزدەر؟
9. بەلگىلى ءبىر كاسىپكە ايتىلاتىن سوزدەردىڭ ءتۇرى؟
ءىىى. جاڭا ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: فونەتيكا. ءتىل دىبىستارى.
فونەتيكا -(گرەكتىڭ «فونە» دەگەن ءسوزى نەگىزىندە قولدانىسقا ەنگەن) فونەنىڭ ماعىناسى - دىبىس، ءۇن، داۋىس. فونەتيكا - ءتىل دىبىستارىنىڭ جۇيەسىن، جاسالۋى مەن ەرەكشەلىكتەرىن، ءار ءتۇرلى سيپاتى مەن ءبىر - بىرىمەن تىركەسۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالاسى.
ءتىل دىبىستارى، بىرىنشىدەن، ادامنىڭ دىبىستاۋ مۇشەلەرى ارقىلى پايدا بولىپ شىعاتىن دىبىستار، ەكىنشىدەن، بەلگىلى جۇيەلىك سيپاتى بار، سانى شەكتەۋلى عانا دىبىستار، ۇشىنشىدەن، بەلگىلى ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوز قۇرايتىن ەڭ كىشى تىلدىك بولشەك بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، ءتىل دىبىستارى جەكە تۇرعاندا ەشبىر ماعىنا بىلدىرمەي، ءمانى بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن، تارتىپپەن تىركەسۋى ارقىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن، ماعىناسى بار ءسوزدى قۇرايدى.
مىنا سوزدەرگە نازار اۋدارتىپ، سوزدەردىڭ قانداي وزگەرىسكە ۇشىراپ تۇرعانىن ايتقىزۋ:
باس، تاس، جاس، قاس، ناس
ەسكەك، كەك، ەك
قال، لاق، ءتۇس، ءسۇت، كەل، لەك.
ءتىل دىبىستارى كەستەدەگى سويلەۋ مۇشەلەرى ارقىلى جاسالاتىنىنا نازار اۋدارتۋ( سلايد ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)، تىنىس جولى مۇشەلەرى، اۋىز جانە مۇرىن قۋىسى مەن يەك، جاق جاتادى. تىنىس جولىنا وكپە مەن كومەي، جەلبەزەك (داۋىس شىمىلدىعى)، اۋىز قۋىسىنا ءتىل، ەرىن، ەزۋ، ءتىس، تاڭداي، كىشكەنە ءتىل جاتادى. ءتىل دىبىستارى وسى مۇشەلەردىڭ قاتىسۋى ارقىلى جاسالادى دا، سول مۇشەلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي دىبىستاردىڭ سيپاتى انىقتالادى.
ءۇن - وكپەدەن شىققان اۋانىڭ كەدەرگىگە ۇشىراماي ەركىن شىعۋىنان پايدا بولادى.
سالدىر - وكپەدەن شىققان اۋانىڭ سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ بىرىنە سوقتىعىپ، كەدەرگىگە ۇشىراۋىنان پايدا بولادى.
وسى ءۇن مەن سالدىردىڭ دىبىسقا قاتىسۋىنا قاراي تىلدەگى دىبىستار داۋىستى جانە داۋىسسىز بولىپ كەلەدى.
“ءالىپبي” ءسوزى اراب ءالفاۆيتىنىڭ العاشقى ەكى ءارپى – اليف پەن بي اتاۋلارىنىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان. ءالىپبي جازۋدا قولدانىلاتىن ارىپتەردىڭ رەت ءتارتىبى دەگەندى بىلدىرەدى. الىپبيدەگى كورسەتىلگەن تاڭبالار - ارىپتەر. ءارىپ - دىبىستىڭ جازۋداعى تاڭباسى.
وقۋلىقپەن جۇمىس:
233 - جاتتىعۋ: تومەندەگى سوزدەردىڭ دىبىستارىن مۇمكىندىگىنشە وزگەرتە وتىرىپ، ولاردىڭ ءسوز ماعىناسىنا تيگىزەتىن اسەرىن باقىلاۋ.
سال، جات، تاس، تىق، قاش، جان.
سال – جال، تال، قال
جات – سات، قات، بات، تات
شىعارماشىلىق جۇمىس. «كىم شاپشاڭ؟»
ءى. بەرىلگەن سوزدەرگە ءتيىستى دىبىستاردى قويىپ، سول سوزدەرگە سينونيم تاۋىپ جاز. جى.. دام، سابى.. لى، س.. لەمدەسۋ، الپە...
2. تومەندەگى انتونيم سوزدەردى ۇلگى بويىنشا جۇپ - جۇبىمەن جاز.
ۇل. سۋىق. جامان. اق. كۇن. قىز. جاقسى. قارا. جىلى. ءتۇن. ءتۇزۋ. تاتۋ.
قاتتى. ۇزىن. اراز. جۇمساق. قىسقا. جاس. كوپ. كارى. از. قيسىق.
ۇلگى: ءتۇزۋ - قيسىق، جۇمساق - قاتتى.
234 - جاتتىعۋ: تومەندەگى سوزدەردىڭ دىبىس سانىن كوبەيتۋ ارقىلى ماعىناسى باسقا - باسقا سوزدەر جاساڭدار.
الا، الاۋ، الاقان. ات، اتا، اتاق، اتاۋلى. ۋ، ۋىق، ۋىلدىرىق.
ىس، ىسسى، ىستىقتاۋ. اس، اسپا، اسپالى.
سەرگىتۋ ءساتى.
اداسقان ارىپتەردى ورنىنا قوي. "كىم تاپقىش؟"
ب، ى، ا، ل، ق. ن، ۋ، ا، ى، ر، ز.
ز، م، ا، ن، ا. ءا، ل، يا، ي.
235 - جاتتىعۋ مەتاگراممالاردى شەشىڭدەر.
ەگەر ت - دان باستاساڭ -
بيىكتەردىڭ بيىگى.
ەگەر د - دان باستاساڭ -
قيىنداردىڭ قيىنى.
ەكەۋىن دە الىپ تاستاساڭ،
بالىقشىنىڭ بۇيىمى (تاۋ، داۋ، اۋ)
ەگەر ب - دان باستاساڭ -
تۇتىندەي بوپ كوشەمىن.
ەگەر ن - دان باستاساڭ -
جاپ - جاسىل بوپ وسەمىن.
جەكە ءوزىمدى تاستاساڭ -
ىشكەن جانعا كەسەلمىن (بۋ، نۋ، ۋ)
گ - دەن باستا، مەن كىلەڭ.
اجارىمىن ءومىردىڭ.
ك - دەن باستا، ەندى مەن.
قالدىعىمىن كومىردىڭ (گۇل، كۇل)
ك - دەن ەگەر باستاساڭ -
شومىلاسىڭ سۋىنا
ش - دان ەگەر باستاساڭ -
جازدا اۋنايسىڭ قۇمىنا (كول، ءشول)
ماقال - ماتەلدەردىڭ مازمۇنىن اشۋ.
بەرىلگەن ماقالداردىڭ بالاماسىن (ماعىنالاس ءسوزىن تاپ)
1. تۇيە بويىنا سەنىپ، جىلدان قۇر قالىپتى.
2. كورمەس - تۇيەنى دە كورمەس.
3. كىمنىڭ تارىسى پىسسە - سونىڭ تاۋىعى.
(جاعىمپاز، اڭعارماۋشىلىق، سەنگىشتىك)
1. فونەتيكا نەنى زەرتتەيدى؟
2. ءارىپ پەن دىبىستىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
3. سويلەۋ مۇشەلەرىنە نەلەر جاتادى؟
ساباقتى بەكىتۋ:
ۆەنن دياگرامماسى.
ۇيگە تاپسىرما: فونەتيكا. ءتىل دىبىستارى
باعالاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا فونەتيكا تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ءتىل دىبىستارىنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، قۇرامدارى تۋرالى ۇعىم بەرۋ، جاتتىعۋ جۇمىستارى مەن قوسىمشا تاپسىرمالار ارقىلى بەكىتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ ساۋاتتىلىعىن، ءتىلىن دامىتۋ، تانىمدىلىعىن ارتتىرۋ.
ب) تاربيەلىگى: ورىندالاتىن تاپسىرمالار ارقىلى ءبىر - ءبىرىن تىڭداۋعا، سىيلاۋعا داعدىلاندىرۋ. شاپشاڭدىققا، ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، تالداۋ، جاتتىعۋ ورىنداۋ، ويلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتتار.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، ءتانتانۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءانۇراندى ورىنداۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: لەكسيكادان وتكەندى قايتالاۋ.
232 - جاتتىعۋدى ورىنداپ كەلۋ. وقۋشىلاردىڭ داپتەرلەرىنەن تەكسەرەمىن. اۋىزشا 3 - 4 وقۋشىعا وقىتامىن.
ءۇي جۇمىسىن قورىتۋ:
"كىم جىلدام" سۇراق - جاۋاپ.
1. ويدى ادەپتى، سىپايى ەتىپ جەتكىزۋ؟
2. ايتىلۋى بىردەي، ماعىناسى باسقا سوزدەر؟
3. ايتىلۋى ءار ءتۇرلى، ماعىناسى بىردەي سوزدەر؟
4. دورەكى، ادەپسىز سوزدەر؟
5. اتىن تۋرا ايتۋعا بولمايتىن ءسوز؟
6. ءسوز بايلىعىن زەرتتەيتىن سالا؟
7. ماعىنالارى ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى سوزدەر؟
8. قولدانۋدان شىعىپ، از ايتىلاتىن سوزدەر؟
9. بەلگىلى ءبىر كاسىپكە ايتىلاتىن سوزدەردىڭ ءتۇرى؟
ءىىى. جاڭا ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: فونەتيكا. ءتىل دىبىستارى.
فونەتيكا -(گرەكتىڭ «فونە» دەگەن ءسوزى نەگىزىندە قولدانىسقا ەنگەن) فونەنىڭ ماعىناسى - دىبىس، ءۇن، داۋىس. فونەتيكا - ءتىل دىبىستارىنىڭ جۇيەسىن، جاسالۋى مەن ەرەكشەلىكتەرىن، ءار ءتۇرلى سيپاتى مەن ءبىر - بىرىمەن تىركەسۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالاسى.
ءتىل دىبىستارى، بىرىنشىدەن، ادامنىڭ دىبىستاۋ مۇشەلەرى ارقىلى پايدا بولىپ شىعاتىن دىبىستار، ەكىنشىدەن، بەلگىلى جۇيەلىك سيپاتى بار، سانى شەكتەۋلى عانا دىبىستار، ۇشىنشىدەن، بەلگىلى ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوز قۇرايتىن ەڭ كىشى تىلدىك بولشەك بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، ءتىل دىبىستارى جەكە تۇرعاندا ەشبىر ماعىنا بىلدىرمەي، ءمانى بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن، تارتىپپەن تىركەسۋى ارقىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن، ماعىناسى بار ءسوزدى قۇرايدى.
مىنا سوزدەرگە نازار اۋدارتىپ، سوزدەردىڭ قانداي وزگەرىسكە ۇشىراپ تۇرعانىن ايتقىزۋ:
باس، تاس، جاس، قاس، ناس
ەسكەك، كەك، ەك
قال، لاق، ءتۇس، ءسۇت، كەل، لەك.
ءتىل دىبىستارى كەستەدەگى سويلەۋ مۇشەلەرى ارقىلى جاسالاتىنىنا نازار اۋدارتۋ( سلايد ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)، تىنىس جولى مۇشەلەرى، اۋىز جانە مۇرىن قۋىسى مەن يەك، جاق جاتادى. تىنىس جولىنا وكپە مەن كومەي، جەلبەزەك (داۋىس شىمىلدىعى)، اۋىز قۋىسىنا ءتىل، ەرىن، ەزۋ، ءتىس، تاڭداي، كىشكەنە ءتىل جاتادى. ءتىل دىبىستارى وسى مۇشەلەردىڭ قاتىسۋى ارقىلى جاسالادى دا، سول مۇشەلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي دىبىستاردىڭ سيپاتى انىقتالادى.
ءۇن - وكپەدەن شىققان اۋانىڭ كەدەرگىگە ۇشىراماي ەركىن شىعۋىنان پايدا بولادى.
سالدىر - وكپەدەن شىققان اۋانىڭ سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ بىرىنە سوقتىعىپ، كەدەرگىگە ۇشىراۋىنان پايدا بولادى.
وسى ءۇن مەن سالدىردىڭ دىبىسقا قاتىسۋىنا قاراي تىلدەگى دىبىستار داۋىستى جانە داۋىسسىز بولىپ كەلەدى.
“ءالىپبي” ءسوزى اراب ءالفاۆيتىنىڭ العاشقى ەكى ءارپى – اليف پەن بي اتاۋلارىنىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان. ءالىپبي جازۋدا قولدانىلاتىن ارىپتەردىڭ رەت ءتارتىبى دەگەندى بىلدىرەدى. الىپبيدەگى كورسەتىلگەن تاڭبالار - ارىپتەر. ءارىپ - دىبىستىڭ جازۋداعى تاڭباسى.
وقۋلىقپەن جۇمىس:
233 - جاتتىعۋ: تومەندەگى سوزدەردىڭ دىبىستارىن مۇمكىندىگىنشە وزگەرتە وتىرىپ، ولاردىڭ ءسوز ماعىناسىنا تيگىزەتىن اسەرىن باقىلاۋ.
سال، جات، تاس، تىق، قاش، جان.
سال – جال، تال، قال
جات – سات، قات، بات، تات
شىعارماشىلىق جۇمىس. «كىم شاپشاڭ؟»
ءى. بەرىلگەن سوزدەرگە ءتيىستى دىبىستاردى قويىپ، سول سوزدەرگە سينونيم تاۋىپ جاز. جى.. دام، سابى.. لى، س.. لەمدەسۋ، الپە...
2. تومەندەگى انتونيم سوزدەردى ۇلگى بويىنشا جۇپ - جۇبىمەن جاز.
ۇل. سۋىق. جامان. اق. كۇن. قىز. جاقسى. قارا. جىلى. ءتۇن. ءتۇزۋ. تاتۋ.
قاتتى. ۇزىن. اراز. جۇمساق. قىسقا. جاس. كوپ. كارى. از. قيسىق.
ۇلگى: ءتۇزۋ - قيسىق، جۇمساق - قاتتى.
234 - جاتتىعۋ: تومەندەگى سوزدەردىڭ دىبىس سانىن كوبەيتۋ ارقىلى ماعىناسى باسقا - باسقا سوزدەر جاساڭدار.
الا، الاۋ، الاقان. ات، اتا، اتاق، اتاۋلى. ۋ، ۋىق، ۋىلدىرىق.
ىس، ىسسى، ىستىقتاۋ. اس، اسپا، اسپالى.
سەرگىتۋ ءساتى.
اداسقان ارىپتەردى ورنىنا قوي. "كىم تاپقىش؟"
ب، ى، ا، ل، ق. ن، ۋ، ا، ى، ر، ز.
ز، م، ا، ن، ا. ءا، ل، يا، ي.
235 - جاتتىعۋ مەتاگراممالاردى شەشىڭدەر.
ەگەر ت - دان باستاساڭ -
بيىكتەردىڭ بيىگى.
ەگەر د - دان باستاساڭ -
قيىنداردىڭ قيىنى.
ەكەۋىن دە الىپ تاستاساڭ،
بالىقشىنىڭ بۇيىمى (تاۋ، داۋ، اۋ)
ەگەر ب - دان باستاساڭ -
تۇتىندەي بوپ كوشەمىن.
ەگەر ن - دان باستاساڭ -
جاپ - جاسىل بوپ وسەمىن.
جەكە ءوزىمدى تاستاساڭ -
ىشكەن جانعا كەسەلمىن (بۋ، نۋ، ۋ)
گ - دەن باستا، مەن كىلەڭ.
اجارىمىن ءومىردىڭ.
ك - دەن باستا، ەندى مەن.
قالدىعىمىن كومىردىڭ (گۇل، كۇل)
ك - دەن ەگەر باستاساڭ -
شومىلاسىڭ سۋىنا
ش - دان ەگەر باستاساڭ -
جازدا اۋنايسىڭ قۇمىنا (كول، ءشول)
ماقال - ماتەلدەردىڭ مازمۇنىن اشۋ.
بەرىلگەن ماقالداردىڭ بالاماسىن (ماعىنالاس ءسوزىن تاپ)
1. تۇيە بويىنا سەنىپ، جىلدان قۇر قالىپتى.
2. كورمەس - تۇيەنى دە كورمەس.
3. كىمنىڭ تارىسى پىسسە - سونىڭ تاۋىعى.
(جاعىمپاز، اڭعارماۋشىلىق، سەنگىشتىك)
1. فونەتيكا نەنى زەرتتەيدى؟
2. ءارىپ پەن دىبىستىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
3. سويلەۋ مۇشەلەرىنە نەلەر جاتادى؟
ساباقتى بەكىتۋ:
ۆەنن دياگرامماسى.
ۇيگە تاپسىرما: فونەتيكا. ءتىل دىبىستارى
باعالاۋ
You Might Also Like
