فيزيكا جانە نوبەل سىيلىعى
ساتبايەۆ قالاسىنداعى «№3 ورتا مەكتەبى» كمم
ءى ساناتتى فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: جۋنۋسوۆا ا.د
تاقىرىبى: فيزيكا جانە نوبەل سىيلىعى
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، عىلىمي فاكتىلەرمەن قۇبىلىستارمەن، زاڭدارمەن عانا تانىستىرىپ قانا قويما، فيزيكالىق دامۋىنداعى قوزعاۋشى كۇشتەردىڭ عىلىمي زەرتتەۋشىلەردىڭ تانىمدىق ادىستەرى جايلى تۇسىنىك بەرۋ.
جوسپار:
ءى.نوبەل سىيلىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر
ءىى فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىن العان عالىمدار ەڭبەگى.
جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى ۇستازدار جانە وقۋشىلار بۇگىن ءبىز سىزدەرگە فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولعان عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن، عىلىم جولىنداعى جاڭالىقتارىنا كوز جۇگىرتۋ بارىسىندا «وتكەنىمىزگە ۇڭىلسەك سىي تارتار بىزگە كەلەشەك» اتتى كەشىمىزدى ۇسىنعالى وتىرمىز
سىزدەر جاڭا عاسىردىڭ جاس بۋىن وكىلدەرى، جاڭالىققا جانى قۇمار ىزدەنىمپاز جاستارمەن قاۋىشىپ وتىرعانىمىزعا قۋانىشتىمىز. دەن قويىپ وزدەرىڭىزگە قاجەتتەرىن تاۋىپ قايتۋلارىڭىزعا قۋانىشتىمىز. كەشىمىزدى باستاماس بۇرىن ورتاعا كەشىمىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى حانزادا مەن حانشايىم
(حانزادا مەن حانشايىم)
حانزادا: ارمىسىزدار قوناقتار
قۇرمەتكە يە ۇلكەندەر
الدا جۇزگەن جەلكەندەر
حانشايىم:. ەسەنبىسىز ۇستازدار
شارشامايتىن قىس-جازدار
كەشكە كەلگەن سايلانىپ
وتىرام دەپ جايلانىپ
كورەرمەندەر امان با؟
وتىرعان اناۋ ويلانىپ
جۇرگىزۋشى:
جىل سايىن قوڭىر كۇزدىڭ سوڭىن الا شۆەسيا مەملەكەتىنىڭ استاناسى – ستوكگولمدە فيزيكا، حيميا، فيزيولوگيا نەمەسە مەديسينا، ادەبيەت سالاسىنداعى ەرەكشە جەتىستىكتەرى جانە بەيبىتشىلىك ساقتاۋداعى ەڭبەگى ءۇشىن نوبەل سىيلىعى تاپسىرىلادى.
حالىقارالىق نوبەل سىيلىعى ناسىلىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا، ءدىني سەنىمىنە قاراماستان جوعارىدا اتالعان سالالار بويىنشا ۇزدىك ەڭبەگى ءۇشىن، سونداي-اق ءمانى كەيىننەن بارىپ ايگىلى بولعان بۇرىنعى كەزدەگى جۇمىستارى ءۇشىن بەرىلەدى.
نوبەل سىيلىعى شۆەد ينجەنەرى، حيميك، ونەرتاپقىش، ءىرى ونەركاسىپ قوجاسى الفرەد بەرنارد نوبەلدىڭ وسيەتى بويىنشا تاعايىندالعان.
سىزدەرگە كەشىمىزدىڭ اجارىن عانا كەلتىرىپ قويماي فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىنە سىيلىقتارىن تاپسىرۋ جۇكتەلىپ وتىر
قۇرمەتتى قوناقتار وسى سىيلىقتىڭ قۇندىلىعىن، دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن بىلگىسى كەلگەن كورەرمەندەر سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتسەڭىزدەر.
جۇرگىزۋشى: الفرەد بەرنحارد نوبەل - شۆەدتىڭ ونەرتاپقىش ينجەنەر، حيميك، ءارى كاسىپكەر. ول 1833 جىلى قازاننىڭ 21-ىندە ستوكگولمدە دۇنيەگە كەلگەن نوبەل لوندان كورولدىك قوعامىنىڭ جانە شۆەد عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى. ول1896 جىلى جەلتوقساننىڭ 10-دا يتالياداعى سان رەمودا دۇنيە سالدى. ونىڭ بايلىعى كىمدە قالار سۇراق مۇراگەرلەر مەن ءباسپاسوزدى قاتتى قوبالجىتتى. كوپ كۇتتىرمەي وسيەت جاريالاندى.
وسيەت تىڭدالادى.
قۇرمەتتى وقۋشىلار، قوناقتار وسى سىيلىقتىڭ قۇندىلىعىن دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن بەلگىسى كەلگەن كورەرمەندەر سۇراعىنا بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوناقتار جاۋاپ بەرەدى.
1ء-شى سۇراق: نوبەلدىڭ بالالىق شاعى رەسەيدە وتكەن دەيدى، سول راس پا؟ سول جونىندە ايتساڭىزدار.
حانزادا: شۆەد ينجەنەرى ەممانۋەل نوبەل (ونەرتاپقىش، كاسىپكەر) جانۇياسى 1842-59 جىلدار پەتەربۋرگتە تۇردى. رەسەيدە نوبەل بيلىگىندە مەحانيكالىق زاۆودتار مەن باكۋ مۇنايى بولدى.
سونىمەن قاتار جارىلعىش زاتتار جاساۋمەن اينالىستى. ءۇي ىشىلەرىنىڭ ءومىرى جارىلىستىڭ دۇمپۋىمەن، سىنعان شىنىلار مەن ءورتتىڭ اراسىندا ءوتتى. كىشى ا.نوبەل باسىندا اكەسىنىڭ تاجىريبەسىنە تاڭعالىپ قارايتىن، كەيىننەن ءوزى دە تاجىريبەمەن اينالىسا باستادى. كىشكەنە باۋىرىنىڭ ءولىمى دە وعان بوگەت بولا العان جوق.
2ء-شى سۇراق: ا.نوبەلدىڭ اشقان جاڭالىقتارى؟
حانشايىم: ءتۇتىنسىز قوپارىلعىش، ديناميت، گازبەن دانەكەرلەۋ، جاساندى جىبەك، ەلەكتر ورىندىعىن، ت.ب. الفرەد ءبىر سوزىندە اكەسىنە «بۇكىل الەم ءبىزدىڭ اتىمىزدى نوبەل» دەپ ەستىگىندە ءدىر ەتە تۇسەتىندەي بولسىن! مەنىڭ ارمانىم وتە قۋاتتى قارۋ جاساۋ، سوعىس جانە بەيبىتشىلىك اراسىندا دۇنيە ءجۇزىن بيلەر ەدىك دەگەن. سول ماقساتىنا جەتتى.
وقۋشىلاردان سۇراق: نوبەل سىيلىعى قالاي تاعايىندالعان؟
حانزادا: جوعارىدا وزدەرىن تانىسىپ وتكەن الفرەد نوبەل 1896 جىلى 10 جەلتوقساندا ەۋروپاداعى وتە باي ادام دۇنيەدەن ءوتتى. بۇل ۋاقىتتا گازەتكە ونىڭ عىلىمي اتاعى، وردەنى، ديپلومى، ەڭبەكتەرى جايلى كوپتەپ جازا باستادى.93 ونەركاسىبى شوتلانديا، شۆەيساريا، يتاليا، فرانسيا سياقتى دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردە بولدى. قۇندى قاعازدارى لوندون، سيۋريح، جەنيەۆا، ۆەناداعى بانكتەردە ساقتالدى.
مىنە، وسى جاعداي، ياعني 93 ونەركاسىپ، قۇندى قاعازدار كىمدە قالار ەكەن دەگەن ساۋال اركىمدى دە تولعاندىرادى. مۇراگەرلەر مەن ءباسپاسوزدى وتە قوبالجىتتى.
«وسيەت قاشان جاريالانار ەكەن»- دەپ ەل قىزىقتى.
وسيەت: مەن تومەنگە قول قويۋشى الفەرد برەنحارد نوبەل تەرەڭ ويلانىپ وسيەت ەتەمىن بارلىق قالعان دۇنيە مۇلىك، قۇندى قاعاز دارىم ادامزات ومىرىنە پايدا اكەلگەن جاڭالىقتارى ءۇشىن فوند قۇرىلىپ بەلگىلى ءبىر پايىزى جىل سايىن سىيلىق رەتىندە تارتىلسىن.مەنىڭ ۇلكەن تىلەگىم سىيلىق يەگەرلەرىنە كانديداتتاردىڭ ۇلتىنا، ناسىلىنە، جىنىسىنا، ءدىني سەنىمىنە قاراماستان ەڭ جاڭا جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلسىن
سۇراق: نوبەل سىيلىعىنىڭ فوندىسىندا قانشا قارجى بولدى؟
حانشايىم: ول قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ بايلىعى 31 ملن.شۆەد كرونى بولدى. باستى نوبەل سىيلىعىنىڭ فوندىسىن قۇردى. جىل سايىن پايدالانىلادى.
سۇراق: نوبەل سىيلىعىنا نە بەرىلەتىنىڭ ايتساڭىزدار؟
حانزادا: الفرەدتىڭ كەسكىنى بار التىن مەدال، ديپلوم جانە نوبەل فوندىنا كەلتىرگەن پايداسىنا وراي 30-دان 70 مىڭ دوللار.
سۇراق: نوبەل سىيلىعىنا كانديداتتار ۇسىنادى. سىيلىققا ۇسىنىلعان جوعارى دارەجەلى جۇمىس شۆەسيانىڭ وزىندە قارالدى. فيزيكا، حيميا، بيولوگيا وبلىسى بويىنشا جۇمىسىن ستوكگولمدىك كورولدىك عىلىم اكادەمياسى؛ فيزيولوگيا، مەديسينا بويىنشا ستوكگولم كورولدىك كورولين مەديسينا ينستيتۋتى؛ ستوكگولمدە شۆەد اكادەمياسى ادەبيەت بويىنشا بەرەدى. نورۆەگياداعى نورۆەگ پارلامەنتىنىڭ نوبەلدىك كوميتەتى 6 ادامنان تۇرادى. نوبەلدىك كوميتەت بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ جونىندەگى ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق نوبەل سىيلىعىن بەرەدى. نوبەلدىك سىيلىق ءبىر-اق رەت بەرىلەدى. تەك ەرەكشە ەڭبەكتەرى ءۇشىن ماريا سكلادوۆسكايا كيۋريگە (1903، 1911)، ل.پولينگە (1954، 1962)، دج.باردينگە (1956، 1972)ەكى رەت بەرىلدى.
سۇراق: سىيلىق قاي جەردە بەرىلەدى، كىمدەر قاتىسادى؟
حانشايىم: - ادەتتە حالىقارالىق نوبەل سىيلىعى قايتىس بولعان ادامعا بەرىلمەيدى. ونى تاپسىرۋ سالتاناتتى جىل سايىن جەلتوقساننىڭ 10-دا (نوبەل قايتىس بولعان كۇنى) ستوكگولم مەن وسلودا وتكىزىلەدى. سىيلىق تۇڭعىش 1901 جىلى بەرىلدى. سىيلىق بەرۋ سالتاناتىنا ۇكىمەت ادامدارى، شۆەدتىڭ كورنەكى جازۋشىلارى، وقىمىستىلارى، راديو، تەليەۆيزيا، باسپا ءسوز وكىلدەرى قاتىسادى.
سۇراق: نوبەلدىك سىيلىق يەگەرلەرى ەڭبەكتەرىن قالاي تانىستىرادى؟
حانزادا – كوميتەت مۇشەلەرى قاتىسۋشىلارعا سىيلىق يەگەرلەرىن جانە ولاردىڭ ەڭبەگىن باسپا ءسوز بەتىندە حابارلايدى. كورولدىڭ قولىنان التىن مەدال، ديپلوم العان سوڭ، شۆەسيانىڭ عىلىمي ورتالىقتارىندا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى 6 ايدان كەيىن لەكسيا وقيدى.
سۇراق: فيزيكتەردەن نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىن اتاپ ايتساڭىز؟ ۆيلگەلم رەنتگەن ح-ساۋلەلەردى اشقانى ءۇشىن ماريا سكلودوۆسكايا كيۋري يادرولىق فيزيكاداعى ەڭبەگى ءۇشىن
1906 جىلى - دجون تومسون
1911 جىلى - ەرنەست رەزەرفورد اتوم قۇرىلىسىن اشقانى ءۇشىن
1913 جىلى حەيككە – كامەرلينگ ونەس
1918 جىلى ماكس پلانك كۆانتتىق تەورياسىن اشقانى ءۇشىن
1921 جىلى البەرت ەينشتەين فوتو ەفەكت تەورياسىن اشقان ءۇشىن
1922 جىلى نيز بور اتومنىڭ قۇرلىسىن اشقان ءۇشىن
1924 جىلى لۋي دە برويلچ
1928 جىلى وۋەن ريچەردسون
1956 جىلى ۋيليام شوكلي
1954 جىلى ماكس برون فيزيكاداعى ەڭبەگى ءۇشىن
1958 جىلى دجون باردين
1978 جىلى الفەرەوۆ ۇيالى تەلەفوندى ويلاپ تاپقانى ءۇشىن
جۇرگىزۋشى: فيزيكا ەدى ءومىردىڭ
اسىل ءبىر ۇلكەن سالاسى
فيزيكامەن جاڭاردى
ەلىمنىڭ وزەن دالاسى
يتاليان عالىمى
ينەرسيانى اشىپتى.
ونى بىلگەن بالالار
زالدا جۇگىرۋدەن قاشىپتى.
كىم بولادى ەكەن بۇل عالىم
گاليلەو گاليلەي.
فورمۋلاسى كۇردەلى
ەسەپتەپ جىلۋ مولشەرىن
ويلاپ تاپقان عالىمعا
بەرگەن بىرلىك ولشەمىن.
دجوۋل.
توق كۇشىنىڭ ولشەمى
اعىپ وتكەن مولشەرى
فيزيكالىق شامانىڭ
عالىم اتىنا تەڭەدى.
اندرە مارە امپەر.
ءبىرى تىلىك، ءبىرى ءبۇتىن
ەكى ساقينا الىنادى
تاجىريبەسىمەن سول عالىمنىڭ
توق باعىتى تابىلدى.
لەنس.
ومىردەگى ماڭىزىن
ەلەكتروماگنيتتىك ءورىستىڭ
فارادەيمەنەن قوسا
ءبىلىم بىلگەن عالىم كىم.
دجەيمس ماكسۆەل.
ءتۇسىرىپ اسپان زاڭىن جۇمىر جەرگە
باقتىرىپ جۇلدىزداردا ەسنەي جەلگە
جانسىزعا جان ءبىتىرىپ قولقا سالىپ
رەنتگەن كەرەمەتتى كورسەتتى ەلگە.
جۇرگىزۋشى: ەڭ العاش نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ۆيلگەلم كونراد رەنتگەن نەمىس فيزيگى. ول 1895 جىلى قىسقا تولقىندى ەلەكتروماگنيتتىك ح - ساۋلەلەرى كەيىن رەنتگەن ساۋلەلەرىن اشقان. رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ اشىلۋى فيزيكالىق سوڭعى كەزدەگى دامۋىنا اتاپ ايتقاندا، راديواكتيۆتىكتىڭ اشىلۋىنا زور ىقپال جاسادى.
ەرنەست رەزەرفورد ۇلى اعىلشىن فيزيگى.جاڭا زەلانديادا تۋعان رەزەرفورد ءوزىنىڭ ەكسپەريمەنتتىك جاڭالىقتارمەن قازىرگى اتوم قۇرىلىسى مەن راديواكت تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ جاساعان بارلىق تاجىريبەلەرى ەرەكشە قاراپايىمدىلىعىمەن جانە ايقىندىلىعىمەن قۇندى.
البەرت ەنشتەين حح عاسىردىڭ ۇلى فيزيگى. ول جارىق بولشەكتەرى فوتوندار جونىندەگى تۇسىنىكتى ەڭ العاش ەنگىزگەن. البەرت ەنشتەين كەڭىستىك پەن ۋاقىت تۋرالى جاڭا ءىلىم سالىستىرمالىقتىڭ ارنايى شىعاردى.
اكادەميك نيكولاي گريگوريەۆيچ باسوۆ ورىس فيزيگى لازەر دەگەن نە سۇراققا بىلاي جاۋاپ بەردى. لازەر – قۇرىلعى، ول، مىسالى، جىلۋلىق حيميالىق، ەلەكتر ەنەرگياسىن ەلەكتروماگنيتتىك ءورىستىڭ ەنەرگياسىنا - لازەر ساۋلەسىنە اينالدىرادى.
ماريا سكلادوۆسكايا كيۋري – فيزيك ءارى حيميك، راديواكتيۆتىك تۋرالى ءىلىمدى جاساۋدا اسا باعالى ۇلەس قوسقان پولشادا ءمۇعالىمنىڭ سەمياسىندا تۋىپ، فرانسيادا جۇمىس ىستەگەن. ول پاريج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇڭعىش ايەل - پروفەسسورى.م.س.ك. فيزيكا، حيميا بويىنشا نوبەل سىيلىعىن ەكى رەت العان.
جۇرگىزۋش: ءبىرى ءوشىپ، كىتاپتاردىڭ ءبىرى تۋعان
قاي جۇيرىك رەزەرفوردتان باسىپ وزعان
جالىندى پاتريوت باتىر عالىم
عاسىرلار تۇپكىرىنەن قاسىن سوزعان.
جۇرگىزۋشى: نوبەلدىڭ تاعايىنداعان سىيلىقتىڭ ارقاسىندا ءبىز جىل سايىن دۇنيە جۇزىندەگى جاڭالىقتارمەن تانىسىپ وتىرامىز.
ءى ساناتتى فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: جۋنۋسوۆا ا.د
تاقىرىبى: فيزيكا جانە نوبەل سىيلىعى
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، عىلىمي فاكتىلەرمەن قۇبىلىستارمەن، زاڭدارمەن عانا تانىستىرىپ قانا قويما، فيزيكالىق دامۋىنداعى قوزعاۋشى كۇشتەردىڭ عىلىمي زەرتتەۋشىلەردىڭ تانىمدىق ادىستەرى جايلى تۇسىنىك بەرۋ.
جوسپار:
ءى.نوبەل سىيلىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر
ءىى فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىن العان عالىمدار ەڭبەگى.
جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى ۇستازدار جانە وقۋشىلار بۇگىن ءبىز سىزدەرگە فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولعان عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن، عىلىم جولىنداعى جاڭالىقتارىنا كوز جۇگىرتۋ بارىسىندا «وتكەنىمىزگە ۇڭىلسەك سىي تارتار بىزگە كەلەشەك» اتتى كەشىمىزدى ۇسىنعالى وتىرمىز
سىزدەر جاڭا عاسىردىڭ جاس بۋىن وكىلدەرى، جاڭالىققا جانى قۇمار ىزدەنىمپاز جاستارمەن قاۋىشىپ وتىرعانىمىزعا قۋانىشتىمىز. دەن قويىپ وزدەرىڭىزگە قاجەتتەرىن تاۋىپ قايتۋلارىڭىزعا قۋانىشتىمىز. كەشىمىزدى باستاماس بۇرىن ورتاعا كەشىمىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى حانزادا مەن حانشايىم
(حانزادا مەن حانشايىم)
حانزادا: ارمىسىزدار قوناقتار
قۇرمەتكە يە ۇلكەندەر
الدا جۇزگەن جەلكەندەر
حانشايىم:. ەسەنبىسىز ۇستازدار
شارشامايتىن قىس-جازدار
كەشكە كەلگەن سايلانىپ
وتىرام دەپ جايلانىپ
كورەرمەندەر امان با؟
وتىرعان اناۋ ويلانىپ
جۇرگىزۋشى:
جىل سايىن قوڭىر كۇزدىڭ سوڭىن الا شۆەسيا مەملەكەتىنىڭ استاناسى – ستوكگولمدە فيزيكا، حيميا، فيزيولوگيا نەمەسە مەديسينا، ادەبيەت سالاسىنداعى ەرەكشە جەتىستىكتەرى جانە بەيبىتشىلىك ساقتاۋداعى ەڭبەگى ءۇشىن نوبەل سىيلىعى تاپسىرىلادى.
حالىقارالىق نوبەل سىيلىعى ناسىلىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا، ءدىني سەنىمىنە قاراماستان جوعارىدا اتالعان سالالار بويىنشا ۇزدىك ەڭبەگى ءۇشىن، سونداي-اق ءمانى كەيىننەن بارىپ ايگىلى بولعان بۇرىنعى كەزدەگى جۇمىستارى ءۇشىن بەرىلەدى.
نوبەل سىيلىعى شۆەد ينجەنەرى، حيميك، ونەرتاپقىش، ءىرى ونەركاسىپ قوجاسى الفرەد بەرنارد نوبەلدىڭ وسيەتى بويىنشا تاعايىندالعان.
سىزدەرگە كەشىمىزدىڭ اجارىن عانا كەلتىرىپ قويماي فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىنە سىيلىقتارىن تاپسىرۋ جۇكتەلىپ وتىر
قۇرمەتتى قوناقتار وسى سىيلىقتىڭ قۇندىلىعىن، دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن بىلگىسى كەلگەن كورەرمەندەر سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتسەڭىزدەر.
جۇرگىزۋشى: الفرەد بەرنحارد نوبەل - شۆەدتىڭ ونەرتاپقىش ينجەنەر، حيميك، ءارى كاسىپكەر. ول 1833 جىلى قازاننىڭ 21-ىندە ستوكگولمدە دۇنيەگە كەلگەن نوبەل لوندان كورولدىك قوعامىنىڭ جانە شۆەد عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى. ول1896 جىلى جەلتوقساننىڭ 10-دا يتالياداعى سان رەمودا دۇنيە سالدى. ونىڭ بايلىعى كىمدە قالار سۇراق مۇراگەرلەر مەن ءباسپاسوزدى قاتتى قوبالجىتتى. كوپ كۇتتىرمەي وسيەت جاريالاندى.
وسيەت تىڭدالادى.
قۇرمەتتى وقۋشىلار، قوناقتار وسى سىيلىقتىڭ قۇندىلىعىن دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن بەلگىسى كەلگەن كورەرمەندەر سۇراعىنا بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوناقتار جاۋاپ بەرەدى.
1ء-شى سۇراق: نوبەلدىڭ بالالىق شاعى رەسەيدە وتكەن دەيدى، سول راس پا؟ سول جونىندە ايتساڭىزدار.
حانزادا: شۆەد ينجەنەرى ەممانۋەل نوبەل (ونەرتاپقىش، كاسىپكەر) جانۇياسى 1842-59 جىلدار پەتەربۋرگتە تۇردى. رەسەيدە نوبەل بيلىگىندە مەحانيكالىق زاۆودتار مەن باكۋ مۇنايى بولدى.
سونىمەن قاتار جارىلعىش زاتتار جاساۋمەن اينالىستى. ءۇي ىشىلەرىنىڭ ءومىرى جارىلىستىڭ دۇمپۋىمەن، سىنعان شىنىلار مەن ءورتتىڭ اراسىندا ءوتتى. كىشى ا.نوبەل باسىندا اكەسىنىڭ تاجىريبەسىنە تاڭعالىپ قارايتىن، كەيىننەن ءوزى دە تاجىريبەمەن اينالىسا باستادى. كىشكەنە باۋىرىنىڭ ءولىمى دە وعان بوگەت بولا العان جوق.
2ء-شى سۇراق: ا.نوبەلدىڭ اشقان جاڭالىقتارى؟
حانشايىم: ءتۇتىنسىز قوپارىلعىش، ديناميت، گازبەن دانەكەرلەۋ، جاساندى جىبەك، ەلەكتر ورىندىعىن، ت.ب. الفرەد ءبىر سوزىندە اكەسىنە «بۇكىل الەم ءبىزدىڭ اتىمىزدى نوبەل» دەپ ەستىگىندە ءدىر ەتە تۇسەتىندەي بولسىن! مەنىڭ ارمانىم وتە قۋاتتى قارۋ جاساۋ، سوعىس جانە بەيبىتشىلىك اراسىندا دۇنيە ءجۇزىن بيلەر ەدىك دەگەن. سول ماقساتىنا جەتتى.
وقۋشىلاردان سۇراق: نوبەل سىيلىعى قالاي تاعايىندالعان؟
حانزادا: جوعارىدا وزدەرىن تانىسىپ وتكەن الفرەد نوبەل 1896 جىلى 10 جەلتوقساندا ەۋروپاداعى وتە باي ادام دۇنيەدەن ءوتتى. بۇل ۋاقىتتا گازەتكە ونىڭ عىلىمي اتاعى، وردەنى، ديپلومى، ەڭبەكتەرى جايلى كوپتەپ جازا باستادى.93 ونەركاسىبى شوتلانديا، شۆەيساريا، يتاليا، فرانسيا سياقتى دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردە بولدى. قۇندى قاعازدارى لوندون، سيۋريح، جەنيەۆا، ۆەناداعى بانكتەردە ساقتالدى.
مىنە، وسى جاعداي، ياعني 93 ونەركاسىپ، قۇندى قاعازدار كىمدە قالار ەكەن دەگەن ساۋال اركىمدى دە تولعاندىرادى. مۇراگەرلەر مەن ءباسپاسوزدى وتە قوبالجىتتى.
«وسيەت قاشان جاريالانار ەكەن»- دەپ ەل قىزىقتى.
وسيەت: مەن تومەنگە قول قويۋشى الفەرد برەنحارد نوبەل تەرەڭ ويلانىپ وسيەت ەتەمىن بارلىق قالعان دۇنيە مۇلىك، قۇندى قاعاز دارىم ادامزات ومىرىنە پايدا اكەلگەن جاڭالىقتارى ءۇشىن فوند قۇرىلىپ بەلگىلى ءبىر پايىزى جىل سايىن سىيلىق رەتىندە تارتىلسىن.مەنىڭ ۇلكەن تىلەگىم سىيلىق يەگەرلەرىنە كانديداتتاردىڭ ۇلتىنا، ناسىلىنە، جىنىسىنا، ءدىني سەنىمىنە قاراماستان ەڭ جاڭا جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلسىن
سۇراق: نوبەل سىيلىعىنىڭ فوندىسىندا قانشا قارجى بولدى؟
حانشايىم: ول قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ بايلىعى 31 ملن.شۆەد كرونى بولدى. باستى نوبەل سىيلىعىنىڭ فوندىسىن قۇردى. جىل سايىن پايدالانىلادى.
سۇراق: نوبەل سىيلىعىنا نە بەرىلەتىنىڭ ايتساڭىزدار؟
حانزادا: الفرەدتىڭ كەسكىنى بار التىن مەدال، ديپلوم جانە نوبەل فوندىنا كەلتىرگەن پايداسىنا وراي 30-دان 70 مىڭ دوللار.
سۇراق: نوبەل سىيلىعىنا كانديداتتار ۇسىنادى. سىيلىققا ۇسىنىلعان جوعارى دارەجەلى جۇمىس شۆەسيانىڭ وزىندە قارالدى. فيزيكا، حيميا، بيولوگيا وبلىسى بويىنشا جۇمىسىن ستوكگولمدىك كورولدىك عىلىم اكادەمياسى؛ فيزيولوگيا، مەديسينا بويىنشا ستوكگولم كورولدىك كورولين مەديسينا ينستيتۋتى؛ ستوكگولمدە شۆەد اكادەمياسى ادەبيەت بويىنشا بەرەدى. نورۆەگياداعى نورۆەگ پارلامەنتىنىڭ نوبەلدىك كوميتەتى 6 ادامنان تۇرادى. نوبەلدىك كوميتەت بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ جونىندەگى ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق نوبەل سىيلىعىن بەرەدى. نوبەلدىك سىيلىق ءبىر-اق رەت بەرىلەدى. تەك ەرەكشە ەڭبەكتەرى ءۇشىن ماريا سكلادوۆسكايا كيۋريگە (1903، 1911)، ل.پولينگە (1954، 1962)، دج.باردينگە (1956، 1972)ەكى رەت بەرىلدى.
سۇراق: سىيلىق قاي جەردە بەرىلەدى، كىمدەر قاتىسادى؟
حانشايىم: - ادەتتە حالىقارالىق نوبەل سىيلىعى قايتىس بولعان ادامعا بەرىلمەيدى. ونى تاپسىرۋ سالتاناتتى جىل سايىن جەلتوقساننىڭ 10-دا (نوبەل قايتىس بولعان كۇنى) ستوكگولم مەن وسلودا وتكىزىلەدى. سىيلىق تۇڭعىش 1901 جىلى بەرىلدى. سىيلىق بەرۋ سالتاناتىنا ۇكىمەت ادامدارى، شۆەدتىڭ كورنەكى جازۋشىلارى، وقىمىستىلارى، راديو، تەليەۆيزيا، باسپا ءسوز وكىلدەرى قاتىسادى.
سۇراق: نوبەلدىك سىيلىق يەگەرلەرى ەڭبەكتەرىن قالاي تانىستىرادى؟
حانزادا – كوميتەت مۇشەلەرى قاتىسۋشىلارعا سىيلىق يەگەرلەرىن جانە ولاردىڭ ەڭبەگىن باسپا ءسوز بەتىندە حابارلايدى. كورولدىڭ قولىنان التىن مەدال، ديپلوم العان سوڭ، شۆەسيانىڭ عىلىمي ورتالىقتارىندا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى 6 ايدان كەيىن لەكسيا وقيدى.
سۇراق: فيزيكتەردەن نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىن اتاپ ايتساڭىز؟ ۆيلگەلم رەنتگەن ح-ساۋلەلەردى اشقانى ءۇشىن ماريا سكلودوۆسكايا كيۋري يادرولىق فيزيكاداعى ەڭبەگى ءۇشىن
1906 جىلى - دجون تومسون
1911 جىلى - ەرنەست رەزەرفورد اتوم قۇرىلىسىن اشقانى ءۇشىن
1913 جىلى حەيككە – كامەرلينگ ونەس
1918 جىلى ماكس پلانك كۆانتتىق تەورياسىن اشقانى ءۇشىن
1921 جىلى البەرت ەينشتەين فوتو ەفەكت تەورياسىن اشقان ءۇشىن
1922 جىلى نيز بور اتومنىڭ قۇرلىسىن اشقان ءۇشىن
1924 جىلى لۋي دە برويلچ
1928 جىلى وۋەن ريچەردسون
1956 جىلى ۋيليام شوكلي
1954 جىلى ماكس برون فيزيكاداعى ەڭبەگى ءۇشىن
1958 جىلى دجون باردين
1978 جىلى الفەرەوۆ ۇيالى تەلەفوندى ويلاپ تاپقانى ءۇشىن
جۇرگىزۋشى: فيزيكا ەدى ءومىردىڭ
اسىل ءبىر ۇلكەن سالاسى
فيزيكامەن جاڭاردى
ەلىمنىڭ وزەن دالاسى
يتاليان عالىمى
ينەرسيانى اشىپتى.
ونى بىلگەن بالالار
زالدا جۇگىرۋدەن قاشىپتى.
كىم بولادى ەكەن بۇل عالىم
گاليلەو گاليلەي.
فورمۋلاسى كۇردەلى
ەسەپتەپ جىلۋ مولشەرىن
ويلاپ تاپقان عالىمعا
بەرگەن بىرلىك ولشەمىن.
دجوۋل.
توق كۇشىنىڭ ولشەمى
اعىپ وتكەن مولشەرى
فيزيكالىق شامانىڭ
عالىم اتىنا تەڭەدى.
اندرە مارە امپەر.
ءبىرى تىلىك، ءبىرى ءبۇتىن
ەكى ساقينا الىنادى
تاجىريبەسىمەن سول عالىمنىڭ
توق باعىتى تابىلدى.
لەنس.
ومىردەگى ماڭىزىن
ەلەكتروماگنيتتىك ءورىستىڭ
فارادەيمەنەن قوسا
ءبىلىم بىلگەن عالىم كىم.
دجەيمس ماكسۆەل.
ءتۇسىرىپ اسپان زاڭىن جۇمىر جەرگە
باقتىرىپ جۇلدىزداردا ەسنەي جەلگە
جانسىزعا جان ءبىتىرىپ قولقا سالىپ
رەنتگەن كەرەمەتتى كورسەتتى ەلگە.
جۇرگىزۋشى: ەڭ العاش نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ۆيلگەلم كونراد رەنتگەن نەمىس فيزيگى. ول 1895 جىلى قىسقا تولقىندى ەلەكتروماگنيتتىك ح - ساۋلەلەرى كەيىن رەنتگەن ساۋلەلەرىن اشقان. رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ اشىلۋى فيزيكالىق سوڭعى كەزدەگى دامۋىنا اتاپ ايتقاندا، راديواكتيۆتىكتىڭ اشىلۋىنا زور ىقپال جاسادى.
ەرنەست رەزەرفورد ۇلى اعىلشىن فيزيگى.جاڭا زەلانديادا تۋعان رەزەرفورد ءوزىنىڭ ەكسپەريمەنتتىك جاڭالىقتارمەن قازىرگى اتوم قۇرىلىسى مەن راديواكت تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ جاساعان بارلىق تاجىريبەلەرى ەرەكشە قاراپايىمدىلىعىمەن جانە ايقىندىلىعىمەن قۇندى.
البەرت ەنشتەين حح عاسىردىڭ ۇلى فيزيگى. ول جارىق بولشەكتەرى فوتوندار جونىندەگى تۇسىنىكتى ەڭ العاش ەنگىزگەن. البەرت ەنشتەين كەڭىستىك پەن ۋاقىت تۋرالى جاڭا ءىلىم سالىستىرمالىقتىڭ ارنايى شىعاردى.
اكادەميك نيكولاي گريگوريەۆيچ باسوۆ ورىس فيزيگى لازەر دەگەن نە سۇراققا بىلاي جاۋاپ بەردى. لازەر – قۇرىلعى، ول، مىسالى، جىلۋلىق حيميالىق، ەلەكتر ەنەرگياسىن ەلەكتروماگنيتتىك ءورىستىڭ ەنەرگياسىنا - لازەر ساۋلەسىنە اينالدىرادى.
ماريا سكلادوۆسكايا كيۋري – فيزيك ءارى حيميك، راديواكتيۆتىك تۋرالى ءىلىمدى جاساۋدا اسا باعالى ۇلەس قوسقان پولشادا ءمۇعالىمنىڭ سەمياسىندا تۋىپ، فرانسيادا جۇمىس ىستەگەن. ول پاريج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇڭعىش ايەل - پروفەسسورى.م.س.ك. فيزيكا، حيميا بويىنشا نوبەل سىيلىعىن ەكى رەت العان.
جۇرگىزۋش: ءبىرى ءوشىپ، كىتاپتاردىڭ ءبىرى تۋعان
قاي جۇيرىك رەزەرفوردتان باسىپ وزعان
جالىندى پاتريوت باتىر عالىم
عاسىرلار تۇپكىرىنەن قاسىن سوزعان.
جۇرگىزۋشى: نوبەلدىڭ تاعايىنداعان سىيلىقتىڭ ارقاسىندا ءبىز جىل سايىن دۇنيە جۇزىندەگى جاڭالىقتارمەن تانىسىپ وتىرامىز.
You Might Also Like
