فيزيكا ساباعىندا وقۋشىلارعا ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەردى شىعارتۋدىڭ ماڭىزى
فيزيكا ساباعىندا وقۋشىلارعا ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەردى شىعارتۋدىڭ ماڭىزى.
ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەر-قۇرىلىسى جاعىنان، شىعارۋ تاسىلدەرى بويىنشا، ماسەلە ەسەپتەرگە ۇقساس، ءبىراق قاجەتتى شامالار تاجىريبە ناتيجەسىندە الىنادى. وقۋشىلار مۇنداي ەسەپتەردى شىعارۋ ءۇشىن قويىلعان پروبلەماعا بايلانىستى قاجەتتى زاڭدىلىقتاردى انىقتاپ، ءوز كۇشىمەن تاجىريبەلەر جۇرگڭزەدى، ولشەۋلەر جاسايدى. قاجەتتى شامالار الىنعاننان كەيىن، ەكسپەريمەنتتىك ەسەپ ماسەلە ەسەپكە اينالادى. فيزيكانى وقىپ ۇيرەنۋدە، ونىڭ ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنۋدە، ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەر ورىنداۋدىڭ ءمانى ەرەكشە. وقۋشىلار قۇرال- جابدىقتارمەن تانىسىپ، ولشەۋلەر جاساۋ تەحنيكاسىن ۇيرەنەدى، جاتتىعۋلار ورىندايدى دا، فيزيكا قۇبىلىستارىن قولدان جاساپ كوزىمەن كورەدى. ءتىپتى قاراپايىم تاجىريبەنىڭ ءوزىن وقۋشىلار قىزىعىپ جاسايتىن بولادى. ەكسپەريمەنتالدى ەسەپتەر شىعارعان ءتيىمدى، سەبەبى ولار باقىلاۋ جانە تاجىريبە ارقىلى شىعارىلادى. ونى ورىنداۋ ءۇشىن ءتيىستى قۇرال-جابدىقتار قولدانىلادى. ارالاس ەسەپتەر شىعارۋ دا پايدالى، وقۋشىلار تەوريا جاعىنان ەسەپتەپ، ودان كەيىن تاجىريبەدە قورىتىندىسىن كورەدى. مىسالى، بەرىلگەن دەنە سۋدا جۇزە مە؟ (نە باسقا سۇيىقتىقتا). ەسەپتى شىعارۋ ءۇشىن دەنەنىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ كەرەك، ونى سۋدىڭ تىعىزدىعىمەن سالىستىرۋ كەرەك، قورىتىندى جاساپ، ونى تاجىريبەدە تەكسەرۋ قاجەت. وقۋشىلارعا ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەردى ساباقتا دا، ساباقتان تىس ۋاقىتتا دا بەرۋگە بولادى، ءبىراق ساباق وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى فورماسى بولعاندىقتان، ەكسپەريمەنتتىك تاپسىرمالاردى ساباق ۇستىندە ورىنداۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتى ساباقتىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە بەرۋگە بولادى: جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزىندە، ساباقتى بەكىتۋ كەزىندە، وقۋشىلاردىڭ ەسەپ شىعارۋعا جاتتىعۋ كەزىندە جانە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ كەزىندە. ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەردىڭ باعالى جەرى-ول وقۋشىلاردىڭ العان ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانا ءبىلۋىن تەكسەرۋگە جول اشادى. ەكىنشىدەن ءتىپتى وڭاي دەگەن ەكسپەريمەنتتىك تاپسىرمانىڭ ءوزى زەرتتەۋشىلىك قابىلەتى بار وقۋشىلاردى تابۋعا جاعداي جاسايدى. ماسەلەن، شامنىڭ كەدەرگىسىن انىقتاعان كەزدە كوپتەگەن وقۋشىلار كەرنەۋدىڭ ءمانى مەن توق كۇشىن ءبىر رەت قانا ولشەپ قويادى. كەيبىر وقۋشىلار توق كۇشى مەن كەرنەۋدىڭ ماندەرىن وزگەرتەدى، ءبىراق شام كەدەرگىسىن ەسەپتەۋ ناتيجەلەرىندەگى ايىرماشىلىقتى كورگەننەن كەيىن، ناتيجەلەردەگى الشاقتىقتى ەش دالەلسىز قۇرالدار قاتەسىنە جاتقىزادى دا ورتاشا ءبىر ءماندى تاۋىپ، ناتيجەلەردى قولدان «جاقسارتۋعا» تىرىسادى. كەيبىر وقۋشىلار عانا توق كۇشىن وزگەرتكەن كەزدە شامنىڭ ەلەكترلىك كەدەرگىسىنىڭ ماندەرىنىڭ وزگەرەتىنىن كورگەننەن كەيىن، وسى ەففەكتىنى ارنايى زەرتتەپ، ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءوز بولجامىن ايتادى.
ەندى ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتىڭ شىعارۋ جولدارىنا مىسالدار كەلتىرەيىك.
1.ەسەپ: ۇستەل ۇستىندە دوپتىڭ رەزەڭكە كامەراسى، تارازى، ۇساق گيرلەر، ناسوس، ماسشتابتى سىزعىش. بوس كامەرا تارازىمەن ولشەنەدى دە، وعان اۋا تولتىرىپ ۇرلەيدى. كامەراداعى اۋانىڭ قىسىمىن انىقتاۋ كەرەك.
ەسەپتى شىعارۋدىڭ جولى: ەگەر كامەراداعى اۋانىڭ قىسىمى اتموسفەرالىق قىسىمعا تەڭ بولسا، وندا كامەراداعى اۋاعا اسەر ەتۋشى كەرى يتەرۋشى كۇش ونىڭ سالماعىنا تەڭ بولاتىندىقتان اۋاسى بار كامەرانىڭ سالماعى اۋاسىز كامەرانىڭ سالماعىنا تەڭ.
اۋاسى بار كامەرانى ولشەپ، ونىڭ سالماعىنىڭ P1 شامادان P2 شاماعا دەيىن كوبەيەتىنىن، سوندىقتان ونىڭ ىشىندە قىسىمى اتموسفەرالىق قىسىمىنان جوعارى اۋا مولشەرى بار.
كامەراداعى اۋا قىسىمى P1، ال ونىڭ كولەمى V1 بولسىن.
P1V1=P0V0 مۇنداعى P0-اتموسفەرالىق قىسىم، V0-P0-قىسىمداعى كامەرا ىشىندەگى اۋانىڭ كولەمى.
P1=
اتموسفەرالىق قىسىم بارومەتر كومەگىمەن انىقتالادى. اۋانىڭ مەنشىكتى سالماعى فيزيكالىق شامالاردىڭ كەستەسىنەن الىنادى. ۇرلەنگەن كامەرانىڭ كولەمى فورمۋلاسىمەن ەسەپتەلىنەدى. كامەرانىڭ راديۋسى ونىڭ شەڭبەرىن ءجىپ ارقىلى ولشەۋمەن تابىلادى. ەسەپتىڭ دۇرىستىعىن سىناپتى مانومەتردىڭ كومەگىمەن تەكسەرۋگە بولادى.
2.ەسەپ: ۇستەل ۇستىندە نيحروم سىمدى كاتۋشكا جانە ميكرومەتر، 3 مينۋتتا 200 گ سۋدى 10 س تەمپەراتۋرادان قايناۋ تەمپەراتۋراسىنا دەيىن جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەتتى «قىزدىرعىشتى» دايىنداۋ ءۇشىن سىمنىڭ قانشا بولىكتەگى ۇزىندىعىن الۋ كەرەك؟ قىزدىرعىشتىڭ پايدالى اسەر كوەفيسيەنتىن 90% دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.
ەسەپتى شەشۋ جولى.قىزدىرعىشتىڭ جۇمىس ىستەۋىنىڭ شارتتارىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ كەدەرگىسى ەسەپتەلىنەدى:
مۇنداعى كەرنەۋدى 220 ۆ-قا تەڭ دەپ الامىز. قالعان بارلىق شامالار بەرىلگەن. قىزدىرعىشتىڭ كەدەرگىسىن بىلە وتىرىپ، ونى دايىنداۋعا قاجەتتى سىمنىڭ ۇزىندىعىن تابۋعابولادى.
سىمنىڭ كولدەنەڭ قيماسىنىڭ اۋدانى ميكرومەتردىڭ كومەگىمەن ولشەنەدى. نيحرومنىڭ مەنشىكتى كەدەرگىسىن فيزيكالىق شامالاردىڭ كەستەسىنەن الامىز. ەسەپتىڭ دۇرىستىعىن تاجىريبە جاساپ تەكسەرۋگە بولادى. ول ءۇشىن كاتۋشكادان قاجەتتى سىم كەسەگى الىنادى دا، ونى اينەك تۇتىككە وراپ، قاجەتتى سۋ مولشەرىنە سالادى. وسى جۇيەنى اينىمالى توق كوزىنە قوسادى. فيزيكا ساباعىندا وسىنداي تاپسىرمالاردى بەرىپ وتىرۋ، وقۋشىلاردىڭ ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋ ىس-ارەكەتىن قالىپتاستىرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى.
ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەر-قۇرىلىسى جاعىنان، شىعارۋ تاسىلدەرى بويىنشا، ماسەلە ەسەپتەرگە ۇقساس، ءبىراق قاجەتتى شامالار تاجىريبە ناتيجەسىندە الىنادى. وقۋشىلار مۇنداي ەسەپتەردى شىعارۋ ءۇشىن قويىلعان پروبلەماعا بايلانىستى قاجەتتى زاڭدىلىقتاردى انىقتاپ، ءوز كۇشىمەن تاجىريبەلەر جۇرگڭزەدى، ولشەۋلەر جاسايدى. قاجەتتى شامالار الىنعاننان كەيىن، ەكسپەريمەنتتىك ەسەپ ماسەلە ەسەپكە اينالادى. فيزيكانى وقىپ ۇيرەنۋدە، ونىڭ ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنۋدە، ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەر ورىنداۋدىڭ ءمانى ەرەكشە. وقۋشىلار قۇرال- جابدىقتارمەن تانىسىپ، ولشەۋلەر جاساۋ تەحنيكاسىن ۇيرەنەدى، جاتتىعۋلار ورىندايدى دا، فيزيكا قۇبىلىستارىن قولدان جاساپ كوزىمەن كورەدى. ءتىپتى قاراپايىم تاجىريبەنىڭ ءوزىن وقۋشىلار قىزىعىپ جاسايتىن بولادى. ەكسپەريمەنتالدى ەسەپتەر شىعارعان ءتيىمدى، سەبەبى ولار باقىلاۋ جانە تاجىريبە ارقىلى شىعارىلادى. ونى ورىنداۋ ءۇشىن ءتيىستى قۇرال-جابدىقتار قولدانىلادى. ارالاس ەسەپتەر شىعارۋ دا پايدالى، وقۋشىلار تەوريا جاعىنان ەسەپتەپ، ودان كەيىن تاجىريبەدە قورىتىندىسىن كورەدى. مىسالى، بەرىلگەن دەنە سۋدا جۇزە مە؟ (نە باسقا سۇيىقتىقتا). ەسەپتى شىعارۋ ءۇشىن دەنەنىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ كەرەك، ونى سۋدىڭ تىعىزدىعىمەن سالىستىرۋ كەرەك، قورىتىندى جاساپ، ونى تاجىريبەدە تەكسەرۋ قاجەت. وقۋشىلارعا ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەردى ساباقتا دا، ساباقتان تىس ۋاقىتتا دا بەرۋگە بولادى، ءبىراق ساباق وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى فورماسى بولعاندىقتان، ەكسپەريمەنتتىك تاپسىرمالاردى ساباق ۇستىندە ورىنداۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتى ساباقتىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە بەرۋگە بولادى: جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزىندە، ساباقتى بەكىتۋ كەزىندە، وقۋشىلاردىڭ ەسەپ شىعارۋعا جاتتىعۋ كەزىندە جانە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ كەزىندە. ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتەردىڭ باعالى جەرى-ول وقۋشىلاردىڭ العان ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانا ءبىلۋىن تەكسەرۋگە جول اشادى. ەكىنشىدەن ءتىپتى وڭاي دەگەن ەكسپەريمەنتتىك تاپسىرمانىڭ ءوزى زەرتتەۋشىلىك قابىلەتى بار وقۋشىلاردى تابۋعا جاعداي جاسايدى. ماسەلەن، شامنىڭ كەدەرگىسىن انىقتاعان كەزدە كوپتەگەن وقۋشىلار كەرنەۋدىڭ ءمانى مەن توق كۇشىن ءبىر رەت قانا ولشەپ قويادى. كەيبىر وقۋشىلار توق كۇشى مەن كەرنەۋدىڭ ماندەرىن وزگەرتەدى، ءبىراق شام كەدەرگىسىن ەسەپتەۋ ناتيجەلەرىندەگى ايىرماشىلىقتى كورگەننەن كەيىن، ناتيجەلەردەگى الشاقتىقتى ەش دالەلسىز قۇرالدار قاتەسىنە جاتقىزادى دا ورتاشا ءبىر ءماندى تاۋىپ، ناتيجەلەردى قولدان «جاقسارتۋعا» تىرىسادى. كەيبىر وقۋشىلار عانا توق كۇشىن وزگەرتكەن كەزدە شامنىڭ ەلەكترلىك كەدەرگىسىنىڭ ماندەرىنىڭ وزگەرەتىنىن كورگەننەن كەيىن، وسى ەففەكتىنى ارنايى زەرتتەپ، ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءوز بولجامىن ايتادى.
ەندى ەكسپەريمەنتتىك ەسەپتىڭ شىعارۋ جولدارىنا مىسالدار كەلتىرەيىك.
1.ەسەپ: ۇستەل ۇستىندە دوپتىڭ رەزەڭكە كامەراسى، تارازى، ۇساق گيرلەر، ناسوس، ماسشتابتى سىزعىش. بوس كامەرا تارازىمەن ولشەنەدى دە، وعان اۋا تولتىرىپ ۇرلەيدى. كامەراداعى اۋانىڭ قىسىمىن انىقتاۋ كەرەك.
ەسەپتى شىعارۋدىڭ جولى: ەگەر كامەراداعى اۋانىڭ قىسىمى اتموسفەرالىق قىسىمعا تەڭ بولسا، وندا كامەراداعى اۋاعا اسەر ەتۋشى كەرى يتەرۋشى كۇش ونىڭ سالماعىنا تەڭ بولاتىندىقتان اۋاسى بار كامەرانىڭ سالماعى اۋاسىز كامەرانىڭ سالماعىنا تەڭ.
اۋاسى بار كامەرانى ولشەپ، ونىڭ سالماعىنىڭ P1 شامادان P2 شاماعا دەيىن كوبەيەتىنىن، سوندىقتان ونىڭ ىشىندە قىسىمى اتموسفەرالىق قىسىمىنان جوعارى اۋا مولشەرى بار.
كامەراداعى اۋا قىسىمى P1، ال ونىڭ كولەمى V1 بولسىن.
P1V1=P0V0 مۇنداعى P0-اتموسفەرالىق قىسىم، V0-P0-قىسىمداعى كامەرا ىشىندەگى اۋانىڭ كولەمى.
P1=
اتموسفەرالىق قىسىم بارومەتر كومەگىمەن انىقتالادى. اۋانىڭ مەنشىكتى سالماعى فيزيكالىق شامالاردىڭ كەستەسىنەن الىنادى. ۇرلەنگەن كامەرانىڭ كولەمى فورمۋلاسىمەن ەسەپتەلىنەدى. كامەرانىڭ راديۋسى ونىڭ شەڭبەرىن ءجىپ ارقىلى ولشەۋمەن تابىلادى. ەسەپتىڭ دۇرىستىعىن سىناپتى مانومەتردىڭ كومەگىمەن تەكسەرۋگە بولادى.
2.ەسەپ: ۇستەل ۇستىندە نيحروم سىمدى كاتۋشكا جانە ميكرومەتر، 3 مينۋتتا 200 گ سۋدى 10 س تەمپەراتۋرادان قايناۋ تەمپەراتۋراسىنا دەيىن جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەتتى «قىزدىرعىشتى» دايىنداۋ ءۇشىن سىمنىڭ قانشا بولىكتەگى ۇزىندىعىن الۋ كەرەك؟ قىزدىرعىشتىڭ پايدالى اسەر كوەفيسيەنتىن 90% دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.
ەسەپتى شەشۋ جولى.قىزدىرعىشتىڭ جۇمىس ىستەۋىنىڭ شارتتارىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ كەدەرگىسى ەسەپتەلىنەدى:
مۇنداعى كەرنەۋدى 220 ۆ-قا تەڭ دەپ الامىز. قالعان بارلىق شامالار بەرىلگەن. قىزدىرعىشتىڭ كەدەرگىسىن بىلە وتىرىپ، ونى دايىنداۋعا قاجەتتى سىمنىڭ ۇزىندىعىن تابۋعابولادى.
سىمنىڭ كولدەنەڭ قيماسىنىڭ اۋدانى ميكرومەتردىڭ كومەگىمەن ولشەنەدى. نيحرومنىڭ مەنشىكتى كەدەرگىسىن فيزيكالىق شامالاردىڭ كەستەسىنەن الامىز. ەسەپتىڭ دۇرىستىعىن تاجىريبە جاساپ تەكسەرۋگە بولادى. ول ءۇشىن كاتۋشكادان قاجەتتى سىم كەسەگى الىنادى دا، ونى اينەك تۇتىككە وراپ، قاجەتتى سۋ مولشەرىنە سالادى. وسى جۇيەنى اينىمالى توق كوزىنە قوسادى. فيزيكا ساباعىندا وسىنداي تاپسىرمالاردى بەرىپ وتىرۋ، وقۋشىلاردىڭ ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋ ىس-ارەكەتىن قالىپتاستىرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، لوگيكالىق قابىلەتىن ارتتىرۋ.
