عابيت مۇسىرەپوۆ
عابيت مۇسىرەپوۆ (1902-1985جج.)
عابيت مۇسىرەپوۆ 1902 جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى جامبىل اۋدانى «جاڭا جول» اۋىلىندا شارۋا وتباسىندا تۋعان. بالا كەزىندە اۋىل مولداسىنان وقىپ، ەسكىشە حات تانيدى. ول كەزدەگى اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىر ادەتى – كەشكە جاقىن ءدوڭ باسىنا، نەمەسە كوكوراي شالعىن كوك مايسا ۇستىنە كيىزدى جايعىزىپ تاستاپ، نەشە ءتۇرلى قيسسا، جىردى قىزىعا تىڭدايتىن بولعان. «ادەبيەتپەن العاش جاقىن تانىسۋىم وسى ەدى» - دەيتىن جازۋشى بالالىق شاعىن ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرىپ. زەرەك بالا «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «قوبىلاندى باتىر»، «ءلالى-ماجنۇن»، «كوروعلى»، «سال-سال»، «زارقۇم»، «شاكىر-شاكىرات»، «شاحماران» سىقىلدى ءىنجۋ-مارجان جىرلاردى سۇيسىنە وقىپ، تالاي بەتىن جاتتاپ تا الادى.
عابيت 1917 جىلى قوستاناي ۋەزىنىڭ وباعان بولىسىنداعى ەكى سىنىپتى ورىس مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. ونىڭ ۇستازى – قازاقتىڭ بەلگىلى ۇستاز اقىنى بەكەت وتەتىلەۋوۆ شاكىرتىنە جىلى شىراي ءبىلدىرىپ، ادەبيەتتى ءسۇيىپ وسۋگە ىقپالىن تيگىزدى، ولەڭ، جىر جاتتاتادى. وسى مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ بولاشاق جازۋشى پرەسنوگوركوۆتەگى جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەگە ءتۇسىپ، جەتى جىلدىق مەكتەپ كولەمىندە ءبىلىم الادى.
1923 جىلى ع. مۇسىرەپوۆ ورىنبور قالاسىنداعى جۇمىسشى فاكۋلتەتىنە (رابفاكقا) وقۋعا تۇسەدى؛ ورىس جانە الەم ادەبيەتىنىڭ ساڭلاقتارىن، ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ ۇلگىلەرىن قۇمارتا وقيدى. «مەن – دەيدى جازۋشى «اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەسىندە»، - ون توعىزىنشى عاسىرداعى ورىس كلاسسيكتەرىن سول رابفاكتا ۇعىنىپ شىققاندايمىن. اسىرەسە گوگول، چەحوۆ، گوركيي باعىتى ويىما قونا قالۋشى ەدى. رابفاكتى بىتىرگەن كەزدە جازۋ تالابى مەندە دە ويانا باستادى».
جۇمىسشى فاكۋلتەتىن بىتىرىسىمەن (1926) مۇسىرەپوۆ ءبىر جىل ومبى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىندا وقيدى. سوندا ءجۇرىپ «تۋلاعان تولقىندا» اتتى حيكاياتىن جازا باستايدى. 1928-1938 جىلدارى باسپا ءسوز، ءار ءتۇرلى ورىنداردا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. ال، 1938-1955 جىلدار اراسىندا ءبىرىڭعاي ادەبيەتپەن اينالىسادى. 1956-1966 جىلدارى ع. مۇسىرەپوۆ «ارا - شمەل» اتتى ساتيرالىق جۋرنالداردىڭ باس رەداكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، 1966 جىلدان كەيىن قايتادان ءبىرىڭعاي جازۋشىلىق ونەرىمەن شۇعىلدانادى.
ول جاپونيا، ەگيپەت، الجير، يتاليا سياقتى كوپتەگەن ەلدەردى ارالاپ، تۋعان ەلىنىڭ ءسوز ونەرىن ناسيحاتتاۋدا سول ەڭبەك ءسىڭىردى ع. مۇسىرەپوۆ – ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن ايگىلى اكادەميك-جازۋشى عانا ەمەس، ول كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ەدى.
قالامگەر ونداعان ماقالا مەن وچەرك، اڭگىمە مەن نوۆەللا، ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ التىن قورىنا قوسىلعان «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «اقان سەرى - اقتوقتى»، «امانگەلدى» پەساسى مەن «قازاق سولداتى»، ەكى تومدىق «ويانعان ولكە»، «ۇلپان» رومانى جانە «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە» پوەماسىن جازدى.
ءبىر ءداۋىردىڭ تالاي سىرى شەرتىلىپ، تالاي رۋحاني ادامدىق ىزدەنىس-وزگەرىس اقتارىلعان ايتۋلى تۋىندىلاردا ازىناعان زامانا لەبى ايقىن سەزىلەدى. اسىل اعانىڭ ارمان-تىلەگى، ءورىسى مەن ورەسى، كوتەرىلگەن شىڭى دا، قينالا كەشكەن ويى مەن قىرى دا – مەن مۇندالاپ تۇر. حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن تاعدىر-تالايى، ءومىر-عۇمىرى تىم اۋىر، الاساپىراندى بولىپتى، كۇيزەلۋى كوبىرەك، كۇڭىرەنۋى مولىراق، قۋانىشى ازىراق جولايرىقتا ۇزاق تۇرىپ قالىپپىز. عابەڭ تارتىس كۇرەسكە، ارپالىس ايقاسقا(اسىرەسە تاپ پەن توپ اراسىنداعى) كوبىرەك كوڭىل ءبولىپتى – بۇل دا قاھارلى زاماننىڭ جان قالتىراتقان سىزىنان ەدى.
ابزال اعا ازىناعان ايازعا توتەپ بەرەر قايرات كورسەتكەن ايتۋلى ازامات ەدى. ەر باسىنا كۇن تۋىپ، ەتىگىمەن سۋ كەشىپ – ەلىنىڭ جارتىسىن جايراتىپ سالعان 1932 جىلدىڭ قيلى زامانىندا بەس ازاماتتىڭ اتىنان قىلىشىنان قان تامعان جوعارى ورىنعا جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ اشىق حات جازعان اقبەرگەن ازامات بولاتىن. قالامداس اعا-دوسى بياعاڭا – (بەيىمبەت مايلينگە) جالا جابىلعاندا تاعى دا باسىن قاتەرگە تىگىپ، ايعايلاپ ارا تۇسكەن. «بياعاڭ حالىق جاۋى بولسا، مەن دە جاۋمىن!» - دەپ ادام تاڭقالارلىق قايسارلىق كورسەتكەن دە عابەڭ بولاتىن.
سولاقاي جەلوكپە سىنشىلار اتويلاپ «اباي جولىنا» كوك سۇڭگى سىلتەپ، ۇلى مۇحاڭنىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتقاندا دا ارا ءتۇسىپ، ادال، بايىپتى، ءماندى ماقالا جازىپ، اشىق سايىسقا شىققان دا عابەڭ ەدى. تالاي قازاق جالعان، جاسىرىن ارىز توعىتىپ، ءبىرىن-بىرى داتتاپ، جامانداپ، قانداسىن قارالاپ، ارىسىمىزدى ولىمگە قيىپ، قياناتتان، قارعىستان يمەنبەي، زاۋالدان شوشىماي، قارا جۇرەك قاندىبالاقتىڭ قاتارىن كوبەيتىپ جاتقاندا، عابەڭ اقيقاتتى اشىپ ايتىپ، قاسقايىپ قارسى تۇرعان، ازاماتتىق قالپىنان جازباعان ءادىل اعا بولدى.
عابيت ماحمۇت ۇلىنىڭ اسىل مۇراسى، جۇرەگىن جارىپ شىققان جان ءسوزى – ءبارىمىزدىڭ رۋحاني ازىعىمىز، ماقتانىشىمىز، قىمباتتان دا قىمباتىمىز. ايتۋلى جازۋشىنىڭ ادامدىق قاسيەتى، ازاماتتىق تۇلعاسى – بارىمىزگە ۇلگى، ونەگە.
شاعىن جانر ورىندە
ادەبيەتكە 20-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەلگەن ع.مۇسىرەپوۆتىڭ العاشقى كولەمدى تۋىندىسى – «تۋلاعان تولقىندا» حيكاياتىندا 1916 جىلعى دۇربەلەڭ كەزىندەگى اۋىل تىرشىلىگى، ايەل تاعدىرى، كەيىنگى ازامات سوعىسىنىڭ كورىنىسى بەينەلەنسە، «قوس شالقار»، «كوك ۇيدەگى كورشىلەر»، «العاشقى ادىمداردا» ەڭبەكشى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ وزگەرگەنى سۋرەتتەلەدى.
ع.مۇسىرەپوۆكە ءتان شەبەرلىكپەن جازىلعان العاشقى اڭگىمە – «قوس شالقار»(1928). اڭگىمەشى-جازۋشى قوس شالقاردىڭ قويناۋىندا ەكى ءتۇرلى ءومىردى كورگەنىن، ەكى ءتۇرلى سەزىمدى باسىنان كەشىرگەنىن تەبىرەنە باياندايدى.
قوس شالقاردىڭ قويناۋىندا وسكەن ءسابي كوز الدىنداعى كەڭ ءومىردى قۇشاق جايا قۇشۋعا دايىن ەدى. اينالاسى باقىت باقشاسىنداي راقاتقا، شاتتىققا شاقىرعانداي ەلەستەيتىن. ءبىراق قوس شالقارمەن – شىن ومىرىمەن تۇڭعىش تۇيىسكەندە بالا كوڭىلى قۇلازىپ، قاتتى قينالادى. بارلىق بوياۋى ءوشىپ، مۇنارلانىپ، باقىت بەسىگىنە بالاعان قوس شالقار قاپىرىق زىندانداي دەم العىزباي، تۇنشىقتىرىپ جىبەرە جازدايدى. ويتكەنى ونىڭ كوز الدىنداعى قوس شالقار قياناتشىل ەكەن، قويناۋىندا – «قوسىم بايدىڭ بوساعاسىندا قاباقتارى قاتىڭقى، كوڭىلدەرى كىربىكتى ءۇمىتسىز وكىنىش» بار. قالىڭ قاۋدى شاپقان جىگىتتەردىڭ داۋسى نارەستەلەردىڭ شىڭعىرۋىمەن ۇلاسىپ، تىم اششى شىعىپ جاتادى. شىبىرتقى ارقالارىنا ەمەس، جاندارىنا «شىپ-شىپ تيگەندەي».
ەسەيگەن شاعىندا تۋعان ولكەسىنە قايتا ورالعان اڭگىمەشى-جازۋشى قوس شالقاردىڭ ءوزى دە، ونى جايلاعان جانداردىڭ دا وزگەرگەنىنە كۋا بولىپ، ءومىردىڭ ءبىر شيەلەنىسكەن تۇيىنىنە بويلاعانداي بولادى – كوڭىلىنە ءبىر اسەم جىلىلىق ۇيالايدى. ليريكالىق سەزىممەن كومكەرىلگەن «قوس شالقار» قازاق اڭگىمەسىندەگى وسى جانردىڭ ءبىر جاڭالىق باستاۋى ەدى.
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ازاماتتىق جانە قالامگەرلىك قاسيەتىن ايقىنداي تۇسكەن «تالپاق تاناۋ» مەن «شۇعىلا» سول كەزدەگى قازاق اڭگىمەسىنىڭ ايتۋلى شىعارمالارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. 1932 جىلدىڭ سۇمدىعى مەن قۋلىعى اشكەرەلەنگەن بۇل قوس شىعارما – باتىلدىعىمەن، قايسارلىعىمەن بىرگە كومپوزيسيا مەن سيۋجەتى ادەمى ورىلگەن اسەرلى شىعارمالار. ول ۋاقىتتى اشتىق پەن جالاڭاشتىقتى اشىق اشكەرەلەۋ قايدا، تۇسپالداپ، سىنالاپ ايتۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپتى ەدى. عابەڭ وسى ەكى اڭگىمەسىنىڭ بىرىندە ءازىلدى سۋىرتپاقتاپ، بىرىندە جول حيكاياسىن ارقاۋ ەتىپ اششى دا اۋىر شىندىقتى وقىرمانىنا جەتكىزەدى.
«تالپاق تاناۋدىڭ» (1933) استارلى ويى مەن سيۋجەت اعىمى كەيىپكەرلەردىڭ سەزىم قىلىن شەرتىپ، ادەمى كۇلكى، اسەم ءازىل ارقىلى اڭعارىلادى. تۇيە جەككەن اربامەن «ىركىلدەپ» جەتكەن ەكى شوشقا، ءاي، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس-اۋ! سوندىقتان دا اۋىل جىگىتتەرى جاڭا پالەگە «جاقىنداماي، الىسىراق ءيىرىلىپ تۇرىپ» وسقىرىنا قارايدى. «كاپىردىڭ» ءتۇر-تۇرپاتى ەركىن وسكەن كەڭ دالانىڭ پەرزەنتتەرىنە تىم جات، تىم ورەسكەل كورىنەدى. ءتورت تۇلىگى مىڭعىرعان ەلگە «باۋىرى تولعان قاز-قاتار ەمشەك» «مالدان كورى يتكە ۇقسايتىن بەسىنشى تۇلىك» جات-اق. اقىرى اۋىلدىڭ ءبىر اقساقالىن زورلىقپەن ەكى شوشقانىڭ سوڭىنا سالادى... وسى تەرەڭ سىر اۋىل جىگىتتەرى العاش كورگەننەن-اق «اۋزى مالعا ۇقسامايتىن تالپاق تاناۋدى» دەپ باستالاتىن ازىل-كۇلكىمەن، مىنەپ-شەنەۋمەن بايقاتادى.
ەل تۇرمىسى قانشالىقتى اۋىر بولعانىمەن، تىرلىك اعىمى ءوز قالاۋىن العا تارتا بەرەدى. سول جىلى عابيت ءوزىنىڭ ومىرلىك تاقىرىبى بولعان، ءارقاشاندا ءسۇيسىنىپ. ءسۇيىپ جىرلاعان انا تاقىرىبىنا بارىپ، جازۋ مانەرىندەگى كوتەرىڭكى، لەپتى رۋحتىڭ دا باستاۋىن تابادى. 1933 جىلى ول م. گوركييدىڭ «ادامنىڭ اناسى» («روجدەنيە چەلوۆەكا») جانە «ءولىمدى جەڭگەن انا» («لەگەندا و تيمۋرلانە») دەگەن ەكى اڭگىمەسىن ەركىن اۋدارا وتىرىپ، ءسال ىقشامداپ، كەي يدەياسىن وتكىرلەي اشا ءتۇسىپ، كەي ويىن وزىنشە، ءسال باسقاشا قورىتادى. م. گوركييدىڭ «كەلدى ادام ومىرگە» دەگەن اڭگىمەسىنە عابيت مۇسىرەپوۆ «ادامنىڭ اناسى» دەپ ات قويىپ، وقىرمان نازارىن، شىعارمانىڭ نەگىزگى سالماعىن اناعا، انانىڭ كيەلى ماحابباتىنا اۋدارادى. «انانىڭ اناسى»، «اشىنعان انا»، «انانىڭ اراشاسى»، (1933)، «ەر انا» (1942)، «اقليما» (1944) – قازاق توپىراعىندا كوكتەگەن تۋىندىلار.
عابيت مۇسىرەپوۆ گوركيي سياقتى وقيعاعا تىكەلەي ارالاسىپ، كەسىمىن ايتىپ، ءوز سەزىمىن بىلدىرە بەرمەيدى – رومانتيكالىق تۇلعالار تۋعان ولكەنىڭ ارىندى دا اعىندى، وتتى دا ءورشىل تىرلىگىمەن بىتە قايناسىپ، كوتەرىڭكى رۋح، قايسار مىنەز بايقاتادى. كادۋىلگى قازاق دالاسىندا وسكەن: قاپيا، ناعيما، اقليما انالاردىڭ وزدەرى دە، سوزدەرى دە وتكىر، وكتەم، جىرتقىش اڭ، دولى تابيعات، جاۋىز دا، باتىر دا انا جۇرەگىنىڭ الدىندا باس يەدى.اشىنعان انا جالعىز ۇلىن اجالدان اراشالاپ الىپ قالۋ ءۇشىن اشتىققا كونەدى، جالاڭاشتىققا توزەدى، زىندانعا تۇسەدى، ازاپتىڭ ءبارىن كورەدى، شىدايدى. اقىرى-اياعىندا اباقتىدان شىعا سالا جان تۇرشىگەرلىك ازاپتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، جالعىزىن كورۋ ءۇشىن اۋلىنا قاراي قۇستاي ۇشادى.
