گەوگرافيا ساباعىنداعى ءپانارالىق بايلانىس
گەوگرافيا ساباعىنداعى ءپانارالىق بايلانىس
جاس ۇرپاققا سانالى تاربيە، ساپالى ءبىلىم بەرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى ەكەنىن قوعامنىڭ قازىرگى دامۋ كەزەڭىندە بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ساياسي جانە جاڭا تەحنولوگيالىق وزگەرىستەر، تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىنىڭ ءىسىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ ءۇشىن ءبىلىم سالاسىندا جاڭا، ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگى دالەلدەپ وتىر.
جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جانە مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كولەمدى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى مول مىندەتتەردىڭ ءبىرى – وقۋشىعا تياناقتى ءبىلىم بەرۋ بولىپ تابىلادى.
ءوز ماماندىعىن شىن سۇيەتىن، ءوزى وقىتاتىن ءپانىن جاقسى كورەتىن ءمۇعالىم ءاربىر ساباعىن ەرەكشە دايىندىقپەن جانە ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگىزەدى. وقۋشىلاردىڭ ىنتاسىن ارتتىرۋ، پانگە قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، ءبىلىمدى بەرىك تە سانالى جەتكىزۋ جولىندا جاڭاشا ءادىس - تاسىلدەردى ىزدەنىپ قولدانادى.
مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋى مەن ۇلتتىق گۇلدەنۋى دارىندىلارعا، تالانتتىلارعا تاۋەلدى ەكەنى بەلگىلى. ال دارىندىلار ءتالىم - تاربيەنىڭ الدىڭعى شەگىندە جۇرگەن مۇعالىمدەر الدىنان شىعاتىنى ءسوزسىز. وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ءتيىمدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى – وقۋشىنىڭ بەلسەندىلىك قابىلەتتەرى جانە پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، تەرەڭ دە مازمۇندى ءبىلىم بەرۋ، وي - ءورىسىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتىپ، قازىرگى نارىق زامانى باسەكەسىنە توتەپ بەرە الاتىنداي بىلىكتى تاربيەلى شاكىرت، ازامات تاربيەلەۋ.
قازىرگى كەزدەگى قوعامداعى وزگەرىستەر ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە دە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. مۇعالىمگە ءبىلىمدى ءبىرجاقتى فورمادا ەمەس، وقۋشىلاردىڭ وقۋىن باسقارۋ، باعىت - باعدار كورسەتىپ، جول سىلتەپ، كەڭەس بەرىپ وتىرۋ قىزمەتىن جۇكتەيدى. ءتۇرلى تاپسىرمالار مەن جاتتىعۋلار ارقىلى تەوريالىق ءتۇرلى ماسەلەلەر، قاعيدالار مەڭگەرتىلۋى ءتيىمدى بولىپ تابىلادى.
ساباقتا وقۋشى قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ويىن - ساباقتارىن جۇرگىزۋ وتە ءتيىمدى. ويىن جونىندە بەلگىلى پەداگوگ ۆ. ا. سۋحوملينسكيي: «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى جوق جانە ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويىن دەگەنىمىز – ۇشقىن، بىلۋگە قۇمارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان دا ويىن تۇرلەرىن كىرىستىرە وتىرىپ وتىلگەن ساباق وقۋشىنىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ياعني، ءمۇعالىم وقۋشىمەن ساباق بارىسىندا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە وقۋشىنىڭ ساباق بارىسىنداعى ءرولىن ارتتىرا ءتۇسۋ قاجەت. سوندا عانا وقۋشىنىڭ دارىندىلىق قابىلەتى شىڭدالا تۇسەدى.
ويىن بالانىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، ويىن سەرگىتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ونىڭ تانىم تۇسىنىگىن ارتتىرادى. بالالار ويىن ارقىلى ءبىر بىرىمەن تەز ءتىل تابىسىپ، جاقسى ۇعىسادى، ءبىر بىرىنەن ەپتىلىكتى، تاپقىرلىقتى ۇيرەنەدى.
وقىتىپ تاربيەلەۋدەگى نەگىزگى ماقسات – ولاردى مەكتەپتەگى وقۋعا، ۇيىمشىلدىققا، ەڭبەك ەتۋگە دايارلاۋ، ولاردىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، ويلاۋ، سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ. ساباق ۇستىندە جۇرگىزىلەتىن جۇمىس تۇرلەرى، تاقىرىپقا ساي الىنعان تاربيەلىك ءمانى بار ويىن تۇرلەرى وقۋشىنىڭ ويلاۋ بەلسەندىلىگىن قاجەت ەتەدى.
ءار ساباقتاردا «جارمەڭكە ساباق»، پرەسس - كونفەرەنسيا، «سوت ساباعى»، «ەرتەگى ساباعى»، «ساحنالاۋ ساباعى»، «گەوگرافيالىق كۆن ساباعى»، ت. ب. ويىن تۇرلەرىن ورنىمەن قولدانىپ ونى قىزىقتى ەتۋ ارقىلى بىلىمگە ىنتا - ىقىلاسىن، پانگە سۇيىسپەنشىلىگىن قالىپتاستىرۋىن كوزدەيدى. ويىن ارقىلى وقۋشى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە، وزدىگىنەن قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەنەدى.
وقۋ ساياحاتتارى - وقۋشىلاردىڭ تىكەلەي باقىلاۋ جانە زەرتتەۋىنە ارنالىپ، ءوندىرىس، مۇراجاي، كورمە، تابيعات اياسى جاعدايلارىندا جۇرگىزىلەتىندىكتەن ءوز تۋعان ولكەسىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايلارىمەن تانىسۋىنا، تاريحي دەرەكتەر، جانە اۋىزەكى ادەبيەت ماتەريالدارىن جيناۋعا باعىتتالادى. 6 - سىنىپتارمەن بىرگە «كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تاريحى مۇراجايىنا» جۇرگىزىلگەن ساياحات ساباعى وقۋشىلارعا كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تاريحىنان كوپ سىر شەرتتى. 8 - سىنىپتا «ورماندى دالا جانە دالا زونالارى» تاقىرىبىن وتكەندە تابيعات اياسىندا قازاقستاننىڭ دالا زوناسى تۋرالى مول ماتەريال جيناۋعا بولادى.
پىكىر – سايىس ساباقتار جاستاردىڭ بىلىمدەرىن جان – جاقتى جەتىلدىرىپ، مادەني دەڭگەيلەرىن كوتەرەدى، باسقا ادامدارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىمەن ساناسۋعا ۇيرەتەدى، شەشەندىك ونەرگە باۋليدى.
گەوگرافيا ساباعىن باسقا عىلىمدارمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ وقىتۋ ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى ساپالى تۇردە مەڭگەرۋدى قامتاماسىز ەتە الادى. ساباقتى ادەبيەت، اعىلشىن ءتىلى، حيميا، بيولوگيا، تاريح، ت. ب. پاندەرمەن بايلانىستىرۋ وقۋشى ءبىلىمىن تەرەڭدەتەدى. مىسالى، 8 - سىنىپتا «قازاقستاننىڭ ىشكى سۋلارى» تاراۋىن وتكەندە قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىمەن ارلەۋ ماڭىزدى.
مىسالعا،
تۋعان ەرتىس
جۋاس، باياۋ تولقىنىمەن
التايدى اسىپ، اققان ەرتىس
سۋىڭ ءمولدىر، ءتۇبىڭ تەرەڭ
قۇشاعىڭدا ەركەلەگەم. (س. ماشاقوۆ)
توبىل
تولقى، تولقى توبىلىم
تولقىتا تارت ەسكەگىم
سىرلاسايىن سەنىمەن
ەسىلتە جىردىڭ ەسكەگىن
شومىلىپ، ءجۇزىپ ەركەلەپ،
تولقىنىڭدى قۇشايىن. (ج. سىزدىقوۆ)
تۋعان ەرتىس
جۋاس، باياۋ تولقىنىمەن
التايدى اسىپ، اققان ەرتىس
سۋىڭ ءمولدىر، ءتۇبىڭ تەرەڭ
قۇشاعىڭدا ەركەلەگەم. (س. ماشاقوۆ)
ارال
كىندىگىم بىرگە ارالمەن،
تەڭىزدەن تىنىس الام مەن
اقپەيىل انا سەكىلدى
الدىمدا جاتىر دالام كەڭ. (س. ماشاقوۆ)
سىرداريا
باسىم بۇلاق
تاۋدان شىعادى، اتىم – داريا – مەن اناڭ،
سۋىم – ءسۇتىڭ، جەرىم قۇتىڭ
ەڭبەكشى ەلىم، كەل بالام (ق. ءابدىقادىروۆ)
جاس ۇرپاققا سانالى تاربيە، ساپالى ءبىلىم بەرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى ەكەنىن قوعامنىڭ قازىرگى دامۋ كەزەڭىندە بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ساياسي جانە جاڭا تەحنولوگيالىق وزگەرىستەر، تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىنىڭ ءىسىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ ءۇشىن ءبىلىم سالاسىندا جاڭا، ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگى دالەلدەپ وتىر.
جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جانە مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كولەمدى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى مول مىندەتتەردىڭ ءبىرى – وقۋشىعا تياناقتى ءبىلىم بەرۋ بولىپ تابىلادى.
ءوز ماماندىعىن شىن سۇيەتىن، ءوزى وقىتاتىن ءپانىن جاقسى كورەتىن ءمۇعالىم ءاربىر ساباعىن ەرەكشە دايىندىقپەن جانە ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگىزەدى. وقۋشىلاردىڭ ىنتاسىن ارتتىرۋ، پانگە قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، ءبىلىمدى بەرىك تە سانالى جەتكىزۋ جولىندا جاڭاشا ءادىس - تاسىلدەردى ىزدەنىپ قولدانادى.
مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋى مەن ۇلتتىق گۇلدەنۋى دارىندىلارعا، تالانتتىلارعا تاۋەلدى ەكەنى بەلگىلى. ال دارىندىلار ءتالىم - تاربيەنىڭ الدىڭعى شەگىندە جۇرگەن مۇعالىمدەر الدىنان شىعاتىنى ءسوزسىز. وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ءتيىمدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى – وقۋشىنىڭ بەلسەندىلىك قابىلەتتەرى جانە پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، تەرەڭ دە مازمۇندى ءبىلىم بەرۋ، وي - ءورىسىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتىپ، قازىرگى نارىق زامانى باسەكەسىنە توتەپ بەرە الاتىنداي بىلىكتى تاربيەلى شاكىرت، ازامات تاربيەلەۋ.
قازىرگى كەزدەگى قوعامداعى وزگەرىستەر ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە دە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. مۇعالىمگە ءبىلىمدى ءبىرجاقتى فورمادا ەمەس، وقۋشىلاردىڭ وقۋىن باسقارۋ، باعىت - باعدار كورسەتىپ، جول سىلتەپ، كەڭەس بەرىپ وتىرۋ قىزمەتىن جۇكتەيدى. ءتۇرلى تاپسىرمالار مەن جاتتىعۋلار ارقىلى تەوريالىق ءتۇرلى ماسەلەلەر، قاعيدالار مەڭگەرتىلۋى ءتيىمدى بولىپ تابىلادى.
ساباقتا وقۋشى قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ويىن - ساباقتارىن جۇرگىزۋ وتە ءتيىمدى. ويىن جونىندە بەلگىلى پەداگوگ ۆ. ا. سۋحوملينسكيي: «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى جوق جانە ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويىن دەگەنىمىز – ۇشقىن، بىلۋگە قۇمارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان دا ويىن تۇرلەرىن كىرىستىرە وتىرىپ وتىلگەن ساباق وقۋشىنىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ياعني، ءمۇعالىم وقۋشىمەن ساباق بارىسىندا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە وقۋشىنىڭ ساباق بارىسىنداعى ءرولىن ارتتىرا ءتۇسۋ قاجەت. سوندا عانا وقۋشىنىڭ دارىندىلىق قابىلەتى شىڭدالا تۇسەدى.
ويىن بالانىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، ويىن سەرگىتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ونىڭ تانىم تۇسىنىگىن ارتتىرادى. بالالار ويىن ارقىلى ءبىر بىرىمەن تەز ءتىل تابىسىپ، جاقسى ۇعىسادى، ءبىر بىرىنەن ەپتىلىكتى، تاپقىرلىقتى ۇيرەنەدى.
وقىتىپ تاربيەلەۋدەگى نەگىزگى ماقسات – ولاردى مەكتەپتەگى وقۋعا، ۇيىمشىلدىققا، ەڭبەك ەتۋگە دايارلاۋ، ولاردىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، ويلاۋ، سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ. ساباق ۇستىندە جۇرگىزىلەتىن جۇمىس تۇرلەرى، تاقىرىپقا ساي الىنعان تاربيەلىك ءمانى بار ويىن تۇرلەرى وقۋشىنىڭ ويلاۋ بەلسەندىلىگىن قاجەت ەتەدى.
ءار ساباقتاردا «جارمەڭكە ساباق»، پرەسس - كونفەرەنسيا، «سوت ساباعى»، «ەرتەگى ساباعى»، «ساحنالاۋ ساباعى»، «گەوگرافيالىق كۆن ساباعى»، ت. ب. ويىن تۇرلەرىن ورنىمەن قولدانىپ ونى قىزىقتى ەتۋ ارقىلى بىلىمگە ىنتا - ىقىلاسىن، پانگە سۇيىسپەنشىلىگىن قالىپتاستىرۋىن كوزدەيدى. ويىن ارقىلى وقۋشى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە، وزدىگىنەن قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەنەدى.
وقۋ ساياحاتتارى - وقۋشىلاردىڭ تىكەلەي باقىلاۋ جانە زەرتتەۋىنە ارنالىپ، ءوندىرىس، مۇراجاي، كورمە، تابيعات اياسى جاعدايلارىندا جۇرگىزىلەتىندىكتەن ءوز تۋعان ولكەسىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايلارىمەن تانىسۋىنا، تاريحي دەرەكتەر، جانە اۋىزەكى ادەبيەت ماتەريالدارىن جيناۋعا باعىتتالادى. 6 - سىنىپتارمەن بىرگە «كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تاريحى مۇراجايىنا» جۇرگىزىلگەن ساياحات ساباعى وقۋشىلارعا كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تاريحىنان كوپ سىر شەرتتى. 8 - سىنىپتا «ورماندى دالا جانە دالا زونالارى» تاقىرىبىن وتكەندە تابيعات اياسىندا قازاقستاننىڭ دالا زوناسى تۋرالى مول ماتەريال جيناۋعا بولادى.
پىكىر – سايىس ساباقتار جاستاردىڭ بىلىمدەرىن جان – جاقتى جەتىلدىرىپ، مادەني دەڭگەيلەرىن كوتەرەدى، باسقا ادامدارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىمەن ساناسۋعا ۇيرەتەدى، شەشەندىك ونەرگە باۋليدى.
گەوگرافيا ساباعىن باسقا عىلىمدارمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ وقىتۋ ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى ساپالى تۇردە مەڭگەرۋدى قامتاماسىز ەتە الادى. ساباقتى ادەبيەت، اعىلشىن ءتىلى، حيميا، بيولوگيا، تاريح، ت. ب. پاندەرمەن بايلانىستىرۋ وقۋشى ءبىلىمىن تەرەڭدەتەدى. مىسالى، 8 - سىنىپتا «قازاقستاننىڭ ىشكى سۋلارى» تاراۋىن وتكەندە قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىمەن ارلەۋ ماڭىزدى.
مىسالعا،
تۋعان ەرتىس
جۋاس، باياۋ تولقىنىمەن
التايدى اسىپ، اققان ەرتىس
سۋىڭ ءمولدىر، ءتۇبىڭ تەرەڭ
قۇشاعىڭدا ەركەلەگەم. (س. ماشاقوۆ)
توبىل
تولقى، تولقى توبىلىم
تولقىتا تارت ەسكەگىم
سىرلاسايىن سەنىمەن
ەسىلتە جىردىڭ ەسكەگىن
شومىلىپ، ءجۇزىپ ەركەلەپ،
تولقىنىڭدى قۇشايىن. (ج. سىزدىقوۆ)
تۋعان ەرتىس
جۋاس، باياۋ تولقىنىمەن
التايدى اسىپ، اققان ەرتىس
سۋىڭ ءمولدىر، ءتۇبىڭ تەرەڭ
قۇشاعىڭدا ەركەلەگەم. (س. ماشاقوۆ)
ارال
كىندىگىم بىرگە ارالمەن،
تەڭىزدەن تىنىس الام مەن
اقپەيىل انا سەكىلدى
الدىمدا جاتىر دالام كەڭ. (س. ماشاقوۆ)
سىرداريا
باسىم بۇلاق
تاۋدان شىعادى، اتىم – داريا – مەن اناڭ،
سۋىم – ءسۇتىڭ، جەرىم قۇتىڭ
ەڭبەكشى ەلىم، كەل بالام (ق. ءابدىقادىروۆ)
You Might Also Like
-
توپتاماداعى ساباقتار ءتىزىمى:1. زات ەسىم2. وتكەندى قايتالاۋ (ماتەماتيكا)3. س دىبىسى مەن ءارپى
-
قازاق حاندارى مەن باتىرلارى تۋرالى جازعان داستانىمنىڭ ءۇزىندىسىن وقىرماندارعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم. قازاق تاريحىندا ەڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى تاق تالاسى، ب ا ق تالاسى 1627 جىلى بولعان وقيعا.
