گەومەتريالىق فيگۋرالاردىڭ ومىردە قولدانىلۋى
قىزىلوردا قالاسى
مامانداندىرىلعان دارىندى بالالارعا ارنالعان سىنىپتارى بار
«مۇراگەر» مەكتەبىنىڭ 8 «د» سىنىپ وقۋشىسى: تىلەك ايگەرىم
جەتەكشىسى: تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى سەكسەنبايەۆا نۇرزات
كىرىسپە
قۇراق «قۇراۋ» دەگەن سوزدەن الىنعان.
شەبەرلەر گەومەتريانى وقىماسا دا ءبىر بولىگىن 5-6 رەت قايتالاۋ ارقىلى ءۇشبۇرىش، ءتورتبۇرىش، التىبۇرىش، رومب، جاساي وتىرىپ بىرىكتىرگەن.
قازاق حالقىنىڭ قولونەر تۇرلەرىنىڭ تالاي عاسىرلىق تاريحى بار. كۇنكورىس تىرشىلىگىنە قاجەتتى ءۇي–جاي سالۋدى، كيىم–كەشەك تىگۋدى ءوزىنىڭ تۇرمىستىق كاسىبى ەتىپ، ولاردى كۇنبە-كۇنگى تىرشىلىك بارىسىندا ورىندى پايدالانىپ، اسەم بۇيىمدار جاساپ پايدالانىپ كەلەدى.
حالىق شەبەرلەرى ماتانى ءوز قاجەتىنە جاراتىپ، ال قالعان ماتا قيىندىلارىن شەبەرلەر گەومەتريانى وقىماسا دا، ءار ءتۇرلى گەومەتريالىق فيگۋرالاردان تۇراتىن قۇراقتى ساندەپ، قۇراي بىلگەن.
ءىى. گەومەتريالىق فيگۋرالاردىڭ ومىردە قولدانىلۋى
1 – تاراۋ كورپە بەتىندەگى قۇراق فورمالارى
قازاقتار، اسىرەسە، سىر ەلىنىڭ حالقى الاشا، كيىز ۇستىنە كورپە توسەپ وتىرادى. ونى كەز-كەلگەن ۇيدەن كورۋگە بولادى. كورپەلەرگە زەر سالىپ قاراسام، ولاردى 2-گە بولۋگە بولادى ەكەن.
1. ەندەي ماتادان تىگىلگەن كورپەلەر.
2. ماتا قالدىقتارىن بىرىكتىرە تىككەن قۇراق كورپەلەر.
مەنى قىزىقتىرعان ورىندىقتىڭ بەتىنە لايىقتاپ تىگىلگەن قۇراق كورپەشەلەر، ولاردىڭ بەتىنە سالىنعان گەومەتريالىق فيگۋرالار بولدى. بۇل فيگۋرالاردىڭ ماتانىڭ تۇسىنە قاراي سانمەن ورنالاسۋى مەنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋىمە سەبەپ بولدى.
قۇراق قۇراۋ كەزىندە اجەلەر ماتانى ادەيىلەپ قيىپ، گەومەتريالىق فيگۋرالار شىعارعان.
وزىمە سۇراق قويدىم. نەگە كورپەلەردى ەندەي ماتادان تىگە بەرمەي، قۇراپ تىگەدى؟ تىگىنشىلەر كيىم پىشكەندە قيىندىلار كوپ قالادى. سولاردى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قۇراق قۇرايدى ەكەن.
كەدەيشىلىك ءومىر كەشەتىن حالقىمىزدىڭ بولىگى ەسكى كيىمدەردى سوگىپ، جۋىپ ءبۇتىن جەرىن پايداعا اسىرۋ ءۇشىن اجەلەر قۇراق كورپەلەر تىككەن.
بۇگىنگى كۇنى ەندەي ماتادان ادەيىلەپ قيىپ، ساندىك بۇيىمدار جاساپ پايدالانادى. مىسالى: سىيلىقتار، پاننو، ويىنشىقتار، سۇلگىلەر، ادەمى سومكەلەر، ءاميان، پەردەلەر.
قۇراق سۇلۋلىعى ماتا ءتۇسىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە قارايدى. ءاربىر ءتۇس بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن كەزدەسىپ وتىرسا ورنەك ادەمى بولا بەرەدى، ال رەتسىز ورنالاسسا تارتىمسىز بولادى.
وتە مايدا تىگۋگە ىلىنبەيتىن قالدىقتاردى دوڭگەلەك جاستىقتار ىشىنە سالادى.
2 – تاراۋ قۇراق كورپەلەردىڭ تۇرمىستاعى ماڭىزى
كيىزدىڭ ۇستىنە توسەگەندە ءارى جىلى، ءارى جۇمساق.
ورىندىقتىڭ بەتىنە، ديۆاننىڭ ۇستىنە ساندىك ءۇشىن، تازالىق ءۇشىن، دەنساۋلىق ءۇشىن توسەيدى.
ساندىك بۇيىمى رەتىندە پايدالانامىز. ساندىق ۇستىنە قوس-قوستان جيناپ قويساق سونداي ادەمى.
ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى. ۇزاتىلعان قىزعا دۇنيە بەرگەندە مىندەتتى تۇردە قۇراق كورپە بەرىلەدى.
قۇراق كورپە ارقىلى حالىقتى اسەمدىككە تاربيەلەيمىز.
جۇمىسسىزدار ءۇشىن تابىس كوزى.
سىيلىق رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى. ەرتەدە اجەلەرىمىز قۇراق قۇراي وتىرىپ، قىز نەمەرەسىنە ارنالعان قۇراقتى – «وتان بولىپ قۇرالىپ كەتسىن، ءوسىپ-ونسىن»- دەگەن تىلەكپەن جاساعان.
قۇراق قۇراۋ – ەرتەدەن كەلە جاتقان قولونەردىڭ ءبىر ءتۇرى.
قول ونەردىڭ بۇل سالاسى ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەيدى. ونىڭ ماڭىزدىلىى ادامدارعا قىزمەت ەتىپ تۇرعانىندا. وسى ەڭبەكتىڭ بارلىعىن جيساق بەرسەك جاقسى سيلىق، جامىلساق كورپە، توسەنسەك توسەنىش، ساتساق اقشا.
ويۋ-ورنەك، قۇراق قۇراۋ – قازاقتىڭ كەشەگىسى، بۇگىنگىسى، ەرتەڭى.
3 - تاراۋ ورنەكتەردەگى گەومەتريالىق فيگۋرالار
باستاۋىش سىنىپتاردان بىلەتىن گەومەتريالىق فيگۋرالارىم - ءۇشبۇرىش، ءتورتبۇرىش جانە پاراللەلەپيپەد پەن كۋب.
مەنى ويلاندىرعانى - گەومەتريالىق فيگۋرالاردىڭ باسقا تۇرلەرى. ولار قالاي اتالادى؟ جوعارعى سىنىپ وقۋلىقتارىنان قاراعىم كەلدى. 8-سىنىپ وقۋلىعىنان مەن سۇراعىما جاۋاپ تاپتىم. 7،8 جانە 9-سىنىپ وقۋلىقتارىنان ىزدەگەن فيگۋرالارىمدى تاپتىم جانە ولاردىڭ عىلىمي، ياعني ماتەماتيكا تىلىندەگى اتاۋلارىن وقىپ ۇيرەندىم. ولار:
پاراللەلوگرامدار،
تراپەسيالار،
9- سىنىپ وقۋلىعىنان: «دۇرىس كوپ بۇرىشتار» دەگەن تاقىرىپتى تاۋىپ وقىدىم. ولار:
دۇرىس ءۇشبۇرىشتار،
شارشىلار(كۆادراتتار)،
دۇرىس بەسبۇرىشتار،
دۇرىس التىبۇرىشتار.
وسى كوپبۇرىشتى (التىبۇرىشتى) قايدان كوردىم دەپ ويلاندىم. ەسىمە ءتۇستى.
ارالاردىڭ ۇياسىنا ۇقسايدى ەكەن. بۇل دەگەن تابيعاتتاعى كوپبۇرىشتار (التىبۇرىشتار) ەمەس پە!
مەن ەندى ويلاندىم. وسى كوپ بۇرىشتاردى قۇراستىرسام نە بولار ەكەن! ءبىراق بىردەي كوپبۇرىشتاردى قۇراستىرعاننان نە پايدا؟
الدە ولاردى بوياسام با ەكەن؟
كەمپىرقوساقتىڭ ءتۇسى قانداي ادەمى. مىنە ەندى ءتۇسىندىم، فيگۋرالاردى قۇراستىرىپ، بويايمىز، سوندا ودان كەمپىرقوساقتىڭ تۇسىندەي اسەم ورنەكتەر پايدا بولادى.
مىنە مەن جاڭالىق اشقان سياقتىمىن. گەومەتريالىق فيگۋرالاردى قۇراستىرىپ بويايمىن، ياعني ءتۇرلى ءتۇستى فيگۋرالاردان ورنەكتەر قۇراستىرامىن. سوندا بۇل نەگە قاجەت؟
ەندى اينالاما زەرتتەي قارادىم. ءيا، اتا-بابالارىمىز ەر-تۇرمان جيەكتەرىنە ءتۇرلى گەومەتريالىق فيگۋرالاردان ورنەكتەر سالسا، انالارىمىز كورپە بەتىنە گەومەتريالىق فيگۋرالاردان قۇراستىرىپ ادەمى ورنەكتەر سالىپتى، بۇرىن قالاي بايقاماعانمىن.
ماعان وسى انالارىمىزدىڭ ونەرىن جالعاستىرىپ زەرتتەيىن دەگەن وي كەلدى. ولار گەومەتريالىق فيگۋرالاردى قالاي بىلگەن؟
سىر تارتىپ تىگىنشىلەرگە، كورپە تىگەتىن انالارىمىزبەن كەزدەستىم. ولار رومب، پاراللەلوگرامم، دۇرىس بەسبۇرىش دەپ سويلەمەيدى ەكەن. سونىمەن مەن گەومەتريالىق فيگۋرالاردىڭ قازاقشا اتتارىن ۇيرەندىم.
عىلىمي اتاۋىن، قازاقشا اتاۋىن جانە سىزباسىن بىلايشا جاسادىم.
|
رەتى |
عىلىمي اتاۋى |
قازاقشا اتاۋى |
سىزباسى |
|
1 |
تىكتورتبۇرىش |
تىكشە |
|
|
2 |
كۆادرات |
شارشى |
|
|
3 |
ءۇشبۇرىش |
ۇشكىل |
 |
|
4 |
رومب |
تەڭ قيىق |
 |
|
5 |
پاراللەلوگرام |
ۇزىنشا قيىق |
 |
|
6 |
تراپەسيا |
كۇلىش قيىق |
|
|
7 |
دۇرىس بەس، التى بۇرىشتار |
اسەم بۇرىشتار |
|
وسى گەومەتريالىق فيگۋرالاردى قۇراستىرىپ، شىققان ورنەكتەرگە دە انالارىمىز ات قويىپتى.
ءار كورپە بەتىندەگى ورنەكتەرگە مىناداي اتاۋلار تاعايىندالعان؛
1. «قىزعالداق» قۇراق 5 بەسبۇرىش جانە 6 ءۇشبۇرىشتان قۇرالادى...
2. «شي» قۇراق. بارلىعى شارشىدان تۇرادى.
3. «شاتىر» قۇراق. 6 نەمەسە 8 رومبى قيىندىسىنىڭ بىرىكتىرۋىنەن پايدا بولادى.
4. «تىرنا» قۇراق. قىزىل ماتانى 5 سم جالپاقتىقتا قيىپ الىپ، كوك ءتۇستى ماتانى 5ح5 سم ولشەممەن شارشىلار قيىپ الامىز. ساعات باعىتىمەن تىگىلەدى. سوندا كوك ءتۇستى تىرنانىڭ ۇشىپ بارا جاتقان قاتارىنا ۇقسايدى.
5. كورپەگە سالىناتىن جيەكشە. ساندىك ءۇشىن كورپەشە شەتتەرى ءۇشبۇرىشتى جيەكتەرىمەن كومكەرىلەدى.
6. «سەگىز جاپىراق» -16 شارشىدان، 24 تىكتورتبۇرىشتى ءۇشبۇرىشتان تۇرادى.
7. «شارشىگۇل» قۇراعى - 25 شارشىدان تۇرادى.
8. «اققۋ» قۇراعى - 9 پيراميدا جانە 5 شارشىدان تۇرادى.
9. «التىبۇرىش» - 7 التىبۇرىشتان تۇرادى.
10. «كۇلىش قيىق» - 4 نەمەسە 5 كۇلاش قيىقتان تۇرادى، دوڭگەلەك كورپەشەلەر جاسالادى.
11. «قيىق» قۇراعى - 36 دانا تەڭبۇيىرلى ءۇشبۇرىش، 9 دانا ءتورتبۇرىشتان تۇرادى.
12. سپەكتر شەڭبەرى – 7 نەمەسە 12 ءۇشبۇرىشتان تۇرادى.
قۇراققا قويىلاتىن تالاپ بىرەۋ، ول – ماتا بولىكتەرىنىڭ سيممەتريالى بولۋى جانە تۇستەرىنىڭ ۇيلەسىمدى ورنالاسۋى.
وسىنداي كوپبۇرىشتاردان ەدەنگە دە ورنەكتەر سالىنعان. اسەم دۇنيەلەردى كورىپ گەومەتريالىق فيگۋرالاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى ءۇشىن ريزا بولىپ، سۇيسىنە قارادىم.
ءيا، ەسكىرمەيتىن مادەني مۇرالاردى اتا بابالارىمىز كۇندەلىكتى تۇرمىستا كوپ پايدالانعان. ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بوپ قالاتىندىعى قۋانتادى.
سونىمەن گەومەتريالىق فيگۋرالار نەدەن باستاۋ العان، ولار: نۇكتە، ءتۇزۋ، كەسىندى جانە ساۋلە ەكەن!
نۇكتەلەرمەن كەسىندىلەردەن گەومەتريالىق فيگۋرالار قۇراستىرىلادى، ولار جوعارىدا ايتىلعان: ءۇشبۇرىشتار، پاراللەلوگرامم، كۆادراتتار جانە تراپەسيا مەن رومبىلار.
ال تۇزۋلەردى جانە ساۋلەلەردى ءيىپ تە كورپە بەتتەرىنە، اعاش ءۇي جيحازدارىنىڭ جيەگىنە ورنەكتەر سالىنادى.
- قوشقار ءمۇيىز.
- قۇمىرسقا بەل.
- شەكسىزدى
- قۇستار قايتىپ بارادى.
ۇيرەنسە ونەر، پايدالانسا دۇنيە، ساتسا پۇل بولاتىن ونەر تۋىندىلارى ءوز قۇنىن جويمايدى. ۇلتتىق ونەر رەتىندە قازاقستاندى الەمگە تانىتادى.
4 - تاراۋ قۇراق كورپە ونەرىنىڭ عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلۋى.
قازاقتىڭ اجەلەرىنىڭ وسى ونەرى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلدى مە ەكەن؟ زەرتتەي كەلە بىلگەنىم «ەڭبەككە باۋلۋ» 4 سىنىپ وقۋلىعىندا (ق.وستەمىروۆ، ب.قالنازاروۆ، د.الماعانبەتوۆا، الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى، 2000ج.) قۇراق كورپەلەر جيەگىنە ءتورتقۇلاق ويۋىنىڭ سالىناتىنىن ايتقان. شىم شيگە شارشى ويۋ، رومب، جۇلدىز، سۋ ورنەكتەرى سالىنادى دەپ جازىلعان. مەنىڭ زەرتتەۋىمدە رومب، تەڭ قيىق بولىپ قازاقشالاناتىنى بەلگىلى بولدى. وسى كىتاپتا قۇراق قۇراۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان قولونەردىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىن، قۇراق قۇراۋ ونەرىمەن بارلىق جۇرت شۇعىلداناتىنىن جازعان.
وسى كىتاپتا جازىلعان قۇراق تۇرلەرى:
1. بوتاكوز قۇراق
2. مايدا قۇراق
3. جۇلدىزشا قۇراق دەلىنگەن. ياعني، كورپە بەتىنە سالىنادى. سىر ەلىندەگى تۇرلەرى ايتىلماعان.
«كەمپىرقوساقتىڭ ءتۇسى قانداي؟» (ە.كامەنوۆا، ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارعان ءابىش كەكىلبايەۆ، الماتى، «ونەر» باسپاسى، 1981ج.). وسى كىتاپتا ويۋ-ورنەك سىزىقتاردان، گەومەتريالىق پىشىندەردەن ءتىزىلۋى مۇمكىن دەگەن. بەلگىلى ءبىر سۋرەت پەن سىزىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ورنالاسۋىن ويۋ-ورنەك (ورنامەنت) دەيدى دەلىنگەن. حالىق شەبەرلەرى تۇرمىستا پايدالاناتىن زاتتارىن ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن. ە.كامەنوۆانىڭ بۇل كىتابىندا بەلگىلى ساياساتكەر، جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ «ويۋ-ورنەك ءساندى بۇيىمدار جاساۋ ونەرىنە جاتادى» دەگەن پىكىر ايتقان. «ءار ەلدىڭ، ءار ءداۋىردىڭ وزىندىك ويۋ-ورنەگى بار» دەلىنگەن. وسى كىتاپتى وقىپ وتىرعاندا اجەلەر ونەرىنىڭ عىلىميلىعى ايقىندالا تۇسەدى. ماتانى ەسەپپەن قيىپ، ماتەماتيكالىق فيگۋرالاردى كەلىستىرە، ياعني سيممەتريالى ورنالاستىرا بىلگەندىكتىڭ ءوزى عىلىم.
5 – تاراۋ قۇراق كورپە – پايدا تابۋدىڭ كوزى
قۇراق كورپەنىڭ بازارداعى باعاسىن بىلدىك، 2 م بەتكى ماتا، 2 م استارلىق ماتا، 4 م ماقتانى قاپتايتىن ماتا، 2 كگ ماقتا ساتىپ الدىق.
|
رەتى |
قاجەتتى ماتەريالدار |
بازار باعاسى |
ولشەمى |
بارلىق قۇنى. |
|
1 |
بەتكى ماتا |
1 م - 500 تگ |
2 م |
1000 تگ |
|
2 |
ماقتا |
1 كگ - 450 تگ |
2 كگ |
900 تگ |
|
3 |
استارلىق ماتا |
1 م - 250 تگ |
2 م |
500 تگ |
|
4 |
ماقتانى قاپتايتىن ماتا |
1 م - 100 تگ |
4 م |
400 تگ |
بازارداعى 1 كورپەنىڭ باعاسى 5000 تگ.
بارلىق زاتتىڭ باعاسى: 1000+900+500+400=2800تگ
ءبىر كورپە 2800تگ بولدى.
پايدام 2200 تگ بولدى.
بۇعان فورمۋلا قۇرادىم.
N=m∙ا
N=پايدا كوزى
m=كورپە سانى
ا=ءبىر كورپە باعاسى
ەندى اپتاسىنا 3 كورپە تىكسەك، ونىڭ باعاسى N=3 ∙ 2800تگ =8400تگ بولادى.
ءبىر ايدا 4 اپتا بار، 4 ∙8400تگ=33600تگ بولادى.
ءبىر ايدا 12 كورپە تىكسەم، 33600 تگ قۇرايدى.
ءوزىم قولدان تىككەن كورپە 2800 تگ بولدى. پايدام 2200تگ بولدى.
ءبىر كورپەدەن 2200 تگ پايدا تۇسەدى.
اپتاسىنا ءۇش كورپە تىكسەم، ءۇش كورپەنىڭ پايداسى 2200∙3=6600تگ بولادى.
ءبىر ايدا 6600∙4=26400تگ پايدا تۇسەدى.
ياعني، قۇراق كورپە پايدا تابۋدىڭ كوزى بولا الادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. ق. وستەمىروۆ، ب. قالنزاروۆ، د. الماعانبەتوۆ، ەڭبەكە باۋلۋوقۋلىق 4 سىنىپ، الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى، 2000ج
2. ە. كامەنوۆا، «كەمپىر قوساقتىڭ ءتۇسى قانداي؟» (ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارعان ءابىش كەكىلبايەۆ، الماتى، «ونەر» باسپاسى، 1981ج)
3. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتى، «الماتىكىتاپ»، 2006 ج
4. جۇمادىلدايەۆ ا، گەومەتريالىق فيگۋرالار، «امانات» باسپاسى، 2007.
5. قازاقتىڭ كەستە ونەرى، «الماتىكىتاپ» 2008.
You Might Also Like
-
استانادا وتكەن رەسپۋبليكالىق جاستار فورۋمىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا جاستار ق ر پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتەن ەلىمىزدەگى ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىنا قاتىستى پىكىرىن سۇرادى.
