ىبىراي التىنسارين ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى
قوستاناي وبلىسى، ارقالىق قالاسى،
رودينا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى
ءالياسقاروۆا مەيرامكۇل قۋانىشبەك قىزى
اشىق ساباق جوسپارى
قازاق ادەبيەتى 10 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ىبىراي التىنسارين ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: قازاق دالاسىنىڭ دارا ۇستازى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇستازدىق جولى مەن قازاق دالاسىنىڭ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى وقۋشىلارعا تۇسىندىرە وتىرىپ، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ جانە ءتىل شەبەرلىكتەرىن بايقاۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي تۇجىرىمدارىن، ادەبي ءتىل بايلىقتارىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، كوركەم ءسوز وقۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ىبىراي اڭگىمەلەرىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ جاقسى مىنەز - قۇلىق، ورىندى ءىس - ارەكەتتەرىن تالداۋ ارقىلى ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، مەيىرىمدىلىككە قامقورلىق جاساۋعا باۋلۋ، تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كونفەرەنسيا - ىزدەنىس ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، ىزدەنىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: ادەبي كىتاپتار، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، سۋرەت، بۇكتەمەلەر جانە ولەڭ جولدارى جازىلعان قاعازدار.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، قازاق ءتىلى، ادەبيەت تەورياسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردى ساباققا ازىرلەۋ، وقۋ قۇرال – جابدىقتارىن تەكسەرۋ.
جاڭا ساباق:- قۇرمەتتى وقۋشىلار، بۇگىنگى ساباعىمىز تالاي دانا – دانىشپان، دارابوز تاريحي تۇلعالاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن دارحان قوستاناي توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇلتىمىزدىڭ العاش ءبىلىم قوڭىراۋىن سوققان ۇستازى، بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ (1841 – 1889) ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالادى. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كەزدەن باستاپ - اق ىبىراي ولەڭىمەن سۋسىنداپ وسكەن سىزدەرگە بۇل تاقىرىپ قيىنشىلىق تۋدىرماسى انىق. سول سەبەپتەن ۇيگە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارماشىلىعى جايلى ىزدەنىس جۇمىستارى بەرىلگەن بولاتىن. ساباق ىزدەنىس - كونفەرەنسيا تۇرىندە وتكەلى وتىر.
ءسوز كەزەگىن وزدەرىڭە بەرمەس بۇرىن مىنا ۆيدەونى كورە كەتەيىك، نازار اۋدارىڭدار.
جۋرناليست:- راحمەت، ءيا، بۇگىنگى ساباعىمىز ۇلى ۇستاز، قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ىبىراي التىنسارينگە ارناعالى وتىرمىز. مەنىڭ زەرتتەۋشىلەرگە دانا ۇستازدىڭ بالالىق شاعى قالاي وتكەنىن ايتىپ بەرۋىن سۇراعىم كەلەدى؟
زەرتتەۋشى: ىبىراي (شىن اتى يبراھيم) التىنسارين 1841 جىلى 20 قازاندا قوستاناي قالاسىنداعى زاتوبول اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ىبىراي ءۇش جاسقا كەلگەندە اكەسى التىنسارى قايتىس بولادى. ونى كەنەسارى شاپقىنشىلىعىندا ءولتىرىپ كەتەدى. ىبىرايدى اكەسىنىڭ دوسى جەتىباي وتەمىس ۇلى قۇتقارىپ قالادى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن ءتالىم - تاربيەنى اتاسى بالعوجا بيدەن الادى.
جۋرناليست: - اكەسى التىنسارى قايتىس بولعان كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس جايلى ءبىلۋ ءۇشىن تاريح مامانى سىزدىقوۆ مەرەكە ءالىمجانۇلىنا ءسوز بەرەمىز.
- مەرەكە اعاي، راحمەت. كەلەسى سۇراق: بالعوجا بي جايلى پىكىردى تولىقتىرا كەتسەڭىز.
زەرتتەۋشى: بالعوجا جاڭبىرشى ۇلى (تۋعان جىلى بەلگىسىز - 1860) - بي. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتاسى. ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ ۇزىن رۋىنان شىققان. قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ قوستاناي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1824 جىلى حاندىق جويىلىپ، ورىنبور گەنەرال - گۋبەرناتورلىعى ءۇش اعا سۇلتاندىققا ءبولىنىپ، ءار سۇلتاندىق ديستانسيالارعا، ديستانسيالار بولىمشەلەرگە بولىنگەن كەزدە بالعوجا بي جاڭبىرشى ۇلى ۇزىنقىپشاق بولىمشەسىن باسقارعان.
بالعوجا جاڭبىرشى ۇلى 1839 جىلى حورۋنجيي، 1848 جىلى ءجۇزباسى «سوتنيك»)، 1850 جىلى ستارشينا اسكەري لاۋازىمىن العان.
رەسەي وكىمەتى تاراپىنان «ىنتالىلىعى ءۇشىن» («زا ۋسەرديە») دەگەن التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان. سونىمەن بىرگە پاتشا وكىمەتى وعان اتى جازىلعان ەكى تاپانشا مەن قوساۋىزدى مىلتىقتى سىيعا تارتقان.
بالعوجا بي جاڭبىرشى ۇلى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىستى باسۋعا قاتىسقان. ونىڭ بالاسى التىنسارى 1844 جىلى كوتەرلىسشىلەر قولىنان قازا تابادى. وسىدان سوڭ نەمەرەسى ىبىرايدى ءوز تاربيەسىنە العان. بالعوجا بي نەمەرەسىن 1850 جىلى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ وسى قالادا قازاق بالالارى ءۇشىن اشقان جەتىجىلدىق مەكتەپ - ينتەرناتىنا وقۋعا بەرەدى. زامانا بەت الىسىن وزىنشە بولجاعان بالعوجا بي تابىسقا جەتۋدىڭ ەندىگى جولى - وقۋ دەپ بىلەدى. ءبيدىڭ ونداعى ماقساتى، ارينە، نەمەرەسىنىڭ بالا وقىتىپ، پەداگوگ بولۋى ەمەس، اكىمشىلىك ورىنداردا جۇمىس ىستەپ، شەنەۋنىك، ورىسشا وقىعان «تورە» بولىپ شىعۋى، اتا - اناسىن اسىراۋى. بالعوجا بي بۇل ويىن ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن ءجاسوسپىرىم ىبىرايعا جولداعان ولەڭ - حاتىندا بىلايشا بىلدىرگەن:
ءۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى - بالام،
جانىڭا جاردەم بەرسىن حاق تاعالام.
اتاڭ مۇندا اناڭمەن ەسەن - امان،
ءسۇيىپ سالەم جازادى بۇگىن ساعان.
اتاڭدى ساعىندىم دەپ اسىعارسىڭ،
نادان بوپ بىلمەي قالساڭ، اھ ۇرارسىڭ.
شىراعىم، مۇندا جۇرسەڭ نە ەتەر ەدىڭ،
قولىڭا قۇرىق الىپ كەتەر ەدىڭ.
تەنتىرەپ ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا
جۇرگەنمەن، نە مۇراتقا جەتەر ەدىڭ؟!
رودينا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى
ءالياسقاروۆا مەيرامكۇل قۋانىشبەك قىزى
اشىق ساباق جوسپارى
قازاق ادەبيەتى 10 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ىبىراي التىنسارين ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: قازاق دالاسىنىڭ دارا ۇستازى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇستازدىق جولى مەن قازاق دالاسىنىڭ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى وقۋشىلارعا تۇسىندىرە وتىرىپ، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ جانە ءتىل شەبەرلىكتەرىن بايقاۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي تۇجىرىمدارىن، ادەبي ءتىل بايلىقتارىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، كوركەم ءسوز وقۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ىبىراي اڭگىمەلەرىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ جاقسى مىنەز - قۇلىق، ورىندى ءىس - ارەكەتتەرىن تالداۋ ارقىلى ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، مەيىرىمدىلىككە قامقورلىق جاساۋعا باۋلۋ، تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كونفەرەنسيا - ىزدەنىس ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، ىزدەنىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: ادەبي كىتاپتار، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، سۋرەت، بۇكتەمەلەر جانە ولەڭ جولدارى جازىلعان قاعازدار.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، قازاق ءتىلى، ادەبيەت تەورياسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردى ساباققا ازىرلەۋ، وقۋ قۇرال – جابدىقتارىن تەكسەرۋ.
جاڭا ساباق:- قۇرمەتتى وقۋشىلار، بۇگىنگى ساباعىمىز تالاي دانا – دانىشپان، دارابوز تاريحي تۇلعالاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن دارحان قوستاناي توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇلتىمىزدىڭ العاش ءبىلىم قوڭىراۋىن سوققان ۇستازى، بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ (1841 – 1889) ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالادى. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كەزدەن باستاپ - اق ىبىراي ولەڭىمەن سۋسىنداپ وسكەن سىزدەرگە بۇل تاقىرىپ قيىنشىلىق تۋدىرماسى انىق. سول سەبەپتەن ۇيگە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارماشىلىعى جايلى ىزدەنىس جۇمىستارى بەرىلگەن بولاتىن. ساباق ىزدەنىس - كونفەرەنسيا تۇرىندە وتكەلى وتىر.
ءسوز كەزەگىن وزدەرىڭە بەرمەس بۇرىن مىنا ۆيدەونى كورە كەتەيىك، نازار اۋدارىڭدار.
جۋرناليست:- راحمەت، ءيا، بۇگىنگى ساباعىمىز ۇلى ۇستاز، قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ىبىراي التىنسارينگە ارناعالى وتىرمىز. مەنىڭ زەرتتەۋشىلەرگە دانا ۇستازدىڭ بالالىق شاعى قالاي وتكەنىن ايتىپ بەرۋىن سۇراعىم كەلەدى؟
زەرتتەۋشى: ىبىراي (شىن اتى يبراھيم) التىنسارين 1841 جىلى 20 قازاندا قوستاناي قالاسىنداعى زاتوبول اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ىبىراي ءۇش جاسقا كەلگەندە اكەسى التىنسارى قايتىس بولادى. ونى كەنەسارى شاپقىنشىلىعىندا ءولتىرىپ كەتەدى. ىبىرايدى اكەسىنىڭ دوسى جەتىباي وتەمىس ۇلى قۇتقارىپ قالادى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن ءتالىم - تاربيەنى اتاسى بالعوجا بيدەن الادى.
جۋرناليست: - اكەسى التىنسارى قايتىس بولعان كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس جايلى ءبىلۋ ءۇشىن تاريح مامانى سىزدىقوۆ مەرەكە ءالىمجانۇلىنا ءسوز بەرەمىز.
- مەرەكە اعاي، راحمەت. كەلەسى سۇراق: بالعوجا بي جايلى پىكىردى تولىقتىرا كەتسەڭىز.
زەرتتەۋشى: بالعوجا جاڭبىرشى ۇلى (تۋعان جىلى بەلگىسىز - 1860) - بي. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتاسى. ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ ۇزىن رۋىنان شىققان. قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ قوستاناي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1824 جىلى حاندىق جويىلىپ، ورىنبور گەنەرال - گۋبەرناتورلىعى ءۇش اعا سۇلتاندىققا ءبولىنىپ، ءار سۇلتاندىق ديستانسيالارعا، ديستانسيالار بولىمشەلەرگە بولىنگەن كەزدە بالعوجا بي جاڭبىرشى ۇلى ۇزىنقىپشاق بولىمشەسىن باسقارعان.
بالعوجا جاڭبىرشى ۇلى 1839 جىلى حورۋنجيي، 1848 جىلى ءجۇزباسى «سوتنيك»)، 1850 جىلى ستارشينا اسكەري لاۋازىمىن العان.
رەسەي وكىمەتى تاراپىنان «ىنتالىلىعى ءۇشىن» («زا ۋسەرديە») دەگەن التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان. سونىمەن بىرگە پاتشا وكىمەتى وعان اتى جازىلعان ەكى تاپانشا مەن قوساۋىزدى مىلتىقتى سىيعا تارتقان.
بالعوجا بي جاڭبىرشى ۇلى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىستى باسۋعا قاتىسقان. ونىڭ بالاسى التىنسارى 1844 جىلى كوتەرلىسشىلەر قولىنان قازا تابادى. وسىدان سوڭ نەمەرەسى ىبىرايدى ءوز تاربيەسىنە العان. بالعوجا بي نەمەرەسىن 1850 جىلى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ وسى قالادا قازاق بالالارى ءۇشىن اشقان جەتىجىلدىق مەكتەپ - ينتەرناتىنا وقۋعا بەرەدى. زامانا بەت الىسىن وزىنشە بولجاعان بالعوجا بي تابىسقا جەتۋدىڭ ەندىگى جولى - وقۋ دەپ بىلەدى. ءبيدىڭ ونداعى ماقساتى، ارينە، نەمەرەسىنىڭ بالا وقىتىپ، پەداگوگ بولۋى ەمەس، اكىمشىلىك ورىنداردا جۇمىس ىستەپ، شەنەۋنىك، ورىسشا وقىعان «تورە» بولىپ شىعۋى، اتا - اناسىن اسىراۋى. بالعوجا بي بۇل ويىن ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن ءجاسوسپىرىم ىبىرايعا جولداعان ولەڭ - حاتىندا بىلايشا بىلدىرگەن:
ءۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى - بالام،
جانىڭا جاردەم بەرسىن حاق تاعالام.
اتاڭ مۇندا اناڭمەن ەسەن - امان،
ءسۇيىپ سالەم جازادى بۇگىن ساعان.
اتاڭدى ساعىندىم دەپ اسىعارسىڭ،
نادان بوپ بىلمەي قالساڭ، اھ ۇرارسىڭ.
شىراعىم، مۇندا جۇرسەڭ نە ەتەر ەدىڭ،
قولىڭا قۇرىق الىپ كەتەر ەدىڭ.
تەنتىرەپ ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا
جۇرگەنمەن، نە مۇراتقا جەتەر ەدىڭ؟!
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
