جاڭگىر حان
وقۋشىلاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق سەزىمدى دارىتۋ ۇلى حاندار تاريحىنان باستاعان دۇرىس دەپ سانايمىن. ساباقتان تىس تاربيە ساعاتىندا وقىپ، تالقىلاۋ ءۇشىن مەكتەپ ۇستازدارىنا ۇسىنامىن.
اۆتور
وربۇلاق شايقاسى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وڭىنان ەسكەن لەبى،
الاش حالقى تاۋەلسىز بولعان كەزى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى،
مەيمان قىلعان وزبەك، قىرعىز پرەزيدەنتتەرىن.
قوناقتارىن باستاپ كەلىپ جاركەنتكە،
شەكارالى قوسقولاڭ تاۋىنا جەتكەندە.
ەلباسىمىز ورتا عاسىر تاريحىنان،
تۇڭعيىقتان باستادى ءبىر اڭگىمە:
- التى الاش ءتۇپ اتادان بىرگە تۋعان،
قاي كەزدەردەن نامىستى ءبولىپ جارعان.
ەلى بولەك، جەرى بولەك بولعانىمەن،
ىنتىماقتى قاشان بولسىن باعالاعان.
ەسىم حاننىڭ جۇرەك جۇتقان باتىر ۇلىن،
«سالقام جاڭگىر» اتاندىرعان الاش جۇرتى.
ەل باسىنا كۇن تۋعان قاتەرلى شاقتا،
قورعان بولعان ۇلتىنا، بار جۇرتىنا.
ون جەتىنشى عاسىردىڭ بارىس جىلى،
شىعىستا باس قوسىپتى ويرات ۇلى.
ءبىر تۋ استىنا جيناپتى بار تايپاسىن،
ەردەنە - باتىر اتتى قوڭتايشىسى.
ورىس، جۇڭگو ەلدەرى ەكى جاقتان،
ويرات ەلىن جانالارداي قاتتى قىسقان.
ەنشىمىزدى كورشى ەلدەردەن الامىز دەپ،
بۇكىل جوڭعار كەڭ دالاعا كوز الارتقان.
جاۋلايمىن دەپ الاشتىڭ كەڭ دالاسىن،
قوڭتايشى دا قولعا الىپتى سوعىس تۋىن.
قازاق جەرىن شەرىك باستاپ ساعالاپ كەپ،
ىسكە اسىرماق بولادى جىمىسقى ءىسىن.
«قالماق قاقپاسى» باۋرايىندا قاراتاۋدىڭ،
كىرەر جەرى وسى بولار كەلەر جاۋدىڭ.
دەگەن ويمەن جاڭگىر حان ور قازدىرعان،
اتتاندىرىپ باۋىرلاسقا جاۋشىلارىن.
مايدان زاڭى - اسكەر ەمەس، جۇرەك جەڭەر.
تۇكتى شاشتى ءاز - بابا ءساتىن بەرەر.
قاس دۇشپاننىڭ العى لەگىن ءبىر قايتارساق،
كوپ ۇزاماي باۋىرلاستان كومەك كەلەر.
قالماق قولى قالىڭ اسكەر ەلۋ مىڭداي،
سايلانىپتى قارۋلانىپ سۋىق مۇزداي.
اسىعىستا جاۋعا اتتانعان قازاق قولى
باس اياعى جەتەر جەتپەس ءبىر - اق مىڭداي.
حان ۇلدارى اباق، تاۋكە ەكى سۇلتان،
قوس قاپتالدان تاس قامال قورعان قۇرعان.
ورتان قولدا قارۋ ۇستار مەرگەندەرى،
كۇندىز - ءتۇنى ور قازىپ دايىندالعان.
سويقان جاۋعا قازاق قولى دايىن تۇردى،
قالماق قولى قاپەرسىز سايعا كىردى،
الدىڭعى لەك العى شەپكە كەلگەن تۇستا،
وقتى قارشا بوراتتى مەرگەندەرى.
الاپاتتان قالماق قولى قاتتى ساسقان،
شەگىنەم دەپ ءبىر ءبىرىن تاپتاي قاشقان.
قۇز باسىنان جاۋعا اتقان قوي تاستاردا،
قارا ساناي وعىنداي جاۋدى باسقان.
اجال وعى سەبەلەگەن تاۋ باسىنان،
«الاش» ۇرانى كۇركىرەيدى جان جاعىنان.
اقىرزامان ورناعانداي ۇرەيى ۇشىپ،
ولەكسەسىن جيناي الماي قالماق قاشقان.
جان ساۋعالاپ پاقىر باسىن الىپ قاشقان،
ازىرەيىل كورىنگەندەي قاتتى ساسقان.
ون مىڭداعان اسكەرى وپات بولىپ،
قوڭتايشىدان ەس كەتەدى قانسىراعان.
ءجۇز ەسە كوپ جاۋدى جەڭۋ - كەرەمەتى،
ءبىرىنشى ايقاس جاڭگىر حانعا كەرەك ەدى،
ەندى ماقسات كەڭ دالادا اتوي سالىپ،
شاپقىنشىدان ازات ەتۋ الاش جەرىن.
تاس شاينارداي الاسۇرعان سوعىپ بەزەك،
شاعىن قولىن قازاقتىڭ ەندى سەزگەن.
قوڭتايشى بار اسكەرى الدىندا سەمسەر ۇستاپ،
قاندىقۇيلى ۋادە سەرتىن بەرسە كەرەك.
«قازاقتىڭ جەر استىنا كىرگىزەم بار اسكەرىن،
ونىمەنەن دە وتەلمەيدى مەنىڭ كەگىم.
اتقا مىنگەن الاشتىڭ قانىن ىشەم،
جەرىن جاۋلاپ قىزىن كۇڭ، ۇلىن قۇل ەتەمىن».
دەگەنىنشە بۇقاردان جيىرما مىڭ قول،
كومەككە ءجالاڭتوس بي باستاپ جەتكەن.
كوتەن، توباي باتىرلار قالىڭ قولمەن،
شەرىك باستاپ جەتەدى قىرعىز ەلدەن.
بىرىككەن الاش قولى قوسقولاڭنىڭ،
باۋرايىندا جاۋساتادى جاۋدىڭ قولىن.
جەڭىلىستەن جەر قۇشقان بار اسكەرى،
ويرات ءۇشىن قىرعىن بولعان وتە جويقىن.
تاريحتا بۇل شايقاستىڭ ءىزى قالعان،
شايىرلار كەرەمەتىن ابدەن جازعان.
ءدىنى بولەك دۇشپاننىڭ بەتى قايتقان،
وسى جەرگە «وربۇلاق» دەپ ات قويىلعان
* * *
بىرلىگى ءبىر الاشتىڭ تىرىلىگى ءبىر،
تۇرىك تەكتەس حالىقتىڭ كىندىگى ءبىر.
التىن وردا باس قوسقان زامانىنان،
قازاق، وزبەك، قىرعىزدىڭ تۇندىگى ءبىر.
ەلباسى ەل تاريحىن جىر قىلىپ ايتقان،
قازاق حالقى حان، باتىرىن ماقتان قىلعان.
جەرىنىڭ استى دا باي، ءۇستى دە باي،
بۇل قازاقتى قولداعان پاتشا قۇداي.
ەكى تۇلعا بۇل ەرلىككە قايران قالدى.
كەڭ دالانىڭ قازاقتار باتىر حالقى.
ىنتىماققا شاقىرعان ەلباسى دا،
باسشىلاردىڭ ۇلگى بولار ماڭداي الدى.
تۇسىنىكتەمە: پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ پەن قىرعىزستاننىڭ بۇرىنعى ەلباسى اسقار اقايەۆقا 1993 جىلى ايتىپ بەرگەن «وربۇلاق شايقاسى» 1643 جىلى ورىن العان تاريحي وقيعا. ول تۋرالى جۇڭگو تاريحناماسى مەن شىعىس تاريحتانۋشىلارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە، س. كلياشتورنىي، ت. سۇلتانوۆ «لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتيي»- الماتى - س. پەتەربۋرگ - 1992ج. «قازاق حاندارىنىڭ عۇمىرناماسى»- 2001 ج. كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. جاڭگىر حان 1628 - 1652 جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعىن باسقارىپ، بار عۇمىرىن قالماقتىڭ قازاق جەرىنە باعىتتالعان ەكسپانسياسىنا قارسى سارپ ەتكەن ۇلتىمىزدىڭ اياۋلى تۇلعاسى. ءحۇىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ويرات عالىمى زايا - ءپانديتتىڭ ءومىرناماسىندا «جاڭگىر حان موسقال تارتقان شاعىندا (1652 ج.) قالماقتىڭ 17 جاسار جاس باتىرى گالدانمەن (گالدان - بوشىقتى بولۋى ىقتيمال ) بولعان جەكپە - جەكتە مەرت بولدى»- دەگەن دەرەك كوزى ايتىلادى.
اۆتور
وربۇلاق شايقاسى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وڭىنان ەسكەن لەبى،
الاش حالقى تاۋەلسىز بولعان كەزى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى،
مەيمان قىلعان وزبەك، قىرعىز پرەزيدەنتتەرىن.
قوناقتارىن باستاپ كەلىپ جاركەنتكە،
شەكارالى قوسقولاڭ تاۋىنا جەتكەندە.
ەلباسىمىز ورتا عاسىر تاريحىنان،
تۇڭعيىقتان باستادى ءبىر اڭگىمە:
- التى الاش ءتۇپ اتادان بىرگە تۋعان،
قاي كەزدەردەن نامىستى ءبولىپ جارعان.
ەلى بولەك، جەرى بولەك بولعانىمەن،
ىنتىماقتى قاشان بولسىن باعالاعان.
ەسىم حاننىڭ جۇرەك جۇتقان باتىر ۇلىن،
«سالقام جاڭگىر» اتاندىرعان الاش جۇرتى.
ەل باسىنا كۇن تۋعان قاتەرلى شاقتا،
قورعان بولعان ۇلتىنا، بار جۇرتىنا.
ون جەتىنشى عاسىردىڭ بارىس جىلى،
شىعىستا باس قوسىپتى ويرات ۇلى.
ءبىر تۋ استىنا جيناپتى بار تايپاسىن،
ەردەنە - باتىر اتتى قوڭتايشىسى.
ورىس، جۇڭگو ەلدەرى ەكى جاقتان،
ويرات ەلىن جانالارداي قاتتى قىسقان.
ەنشىمىزدى كورشى ەلدەردەن الامىز دەپ،
بۇكىل جوڭعار كەڭ دالاعا كوز الارتقان.
جاۋلايمىن دەپ الاشتىڭ كەڭ دالاسىن،
قوڭتايشى دا قولعا الىپتى سوعىس تۋىن.
قازاق جەرىن شەرىك باستاپ ساعالاپ كەپ،
ىسكە اسىرماق بولادى جىمىسقى ءىسىن.
«قالماق قاقپاسى» باۋرايىندا قاراتاۋدىڭ،
كىرەر جەرى وسى بولار كەلەر جاۋدىڭ.
دەگەن ويمەن جاڭگىر حان ور قازدىرعان،
اتتاندىرىپ باۋىرلاسقا جاۋشىلارىن.
مايدان زاڭى - اسكەر ەمەس، جۇرەك جەڭەر.
تۇكتى شاشتى ءاز - بابا ءساتىن بەرەر.
قاس دۇشپاننىڭ العى لەگىن ءبىر قايتارساق،
كوپ ۇزاماي باۋىرلاستان كومەك كەلەر.
قالماق قولى قالىڭ اسكەر ەلۋ مىڭداي،
سايلانىپتى قارۋلانىپ سۋىق مۇزداي.
اسىعىستا جاۋعا اتتانعان قازاق قولى
باس اياعى جەتەر جەتپەس ءبىر - اق مىڭداي.
حان ۇلدارى اباق، تاۋكە ەكى سۇلتان،
قوس قاپتالدان تاس قامال قورعان قۇرعان.
ورتان قولدا قارۋ ۇستار مەرگەندەرى،
كۇندىز - ءتۇنى ور قازىپ دايىندالعان.
سويقان جاۋعا قازاق قولى دايىن تۇردى،
قالماق قولى قاپەرسىز سايعا كىردى،
الدىڭعى لەك العى شەپكە كەلگەن تۇستا،
وقتى قارشا بوراتتى مەرگەندەرى.
الاپاتتان قالماق قولى قاتتى ساسقان،
شەگىنەم دەپ ءبىر ءبىرىن تاپتاي قاشقان.
قۇز باسىنان جاۋعا اتقان قوي تاستاردا،
قارا ساناي وعىنداي جاۋدى باسقان.
اجال وعى سەبەلەگەن تاۋ باسىنان،
«الاش» ۇرانى كۇركىرەيدى جان جاعىنان.
اقىرزامان ورناعانداي ۇرەيى ۇشىپ،
ولەكسەسىن جيناي الماي قالماق قاشقان.
جان ساۋعالاپ پاقىر باسىن الىپ قاشقان،
ازىرەيىل كورىنگەندەي قاتتى ساسقان.
ون مىڭداعان اسكەرى وپات بولىپ،
قوڭتايشىدان ەس كەتەدى قانسىراعان.
ءجۇز ەسە كوپ جاۋدى جەڭۋ - كەرەمەتى،
ءبىرىنشى ايقاس جاڭگىر حانعا كەرەك ەدى،
ەندى ماقسات كەڭ دالادا اتوي سالىپ،
شاپقىنشىدان ازات ەتۋ الاش جەرىن.
تاس شاينارداي الاسۇرعان سوعىپ بەزەك،
شاعىن قولىن قازاقتىڭ ەندى سەزگەن.
قوڭتايشى بار اسكەرى الدىندا سەمسەر ۇستاپ،
قاندىقۇيلى ۋادە سەرتىن بەرسە كەرەك.
«قازاقتىڭ جەر استىنا كىرگىزەم بار اسكەرىن،
ونىمەنەن دە وتەلمەيدى مەنىڭ كەگىم.
اتقا مىنگەن الاشتىڭ قانىن ىشەم،
جەرىن جاۋلاپ قىزىن كۇڭ، ۇلىن قۇل ەتەمىن».
دەگەنىنشە بۇقاردان جيىرما مىڭ قول،
كومەككە ءجالاڭتوس بي باستاپ جەتكەن.
كوتەن، توباي باتىرلار قالىڭ قولمەن،
شەرىك باستاپ جەتەدى قىرعىز ەلدەن.
بىرىككەن الاش قولى قوسقولاڭنىڭ،
باۋرايىندا جاۋساتادى جاۋدىڭ قولىن.
جەڭىلىستەن جەر قۇشقان بار اسكەرى،
ويرات ءۇشىن قىرعىن بولعان وتە جويقىن.
تاريحتا بۇل شايقاستىڭ ءىزى قالعان،
شايىرلار كەرەمەتىن ابدەن جازعان.
ءدىنى بولەك دۇشپاننىڭ بەتى قايتقان،
وسى جەرگە «وربۇلاق» دەپ ات قويىلعان
* * *
بىرلىگى ءبىر الاشتىڭ تىرىلىگى ءبىر،
تۇرىك تەكتەس حالىقتىڭ كىندىگى ءبىر.
التىن وردا باس قوسقان زامانىنان،
قازاق، وزبەك، قىرعىزدىڭ تۇندىگى ءبىر.
ەلباسى ەل تاريحىن جىر قىلىپ ايتقان،
قازاق حالقى حان، باتىرىن ماقتان قىلعان.
جەرىنىڭ استى دا باي، ءۇستى دە باي،
بۇل قازاقتى قولداعان پاتشا قۇداي.
ەكى تۇلعا بۇل ەرلىككە قايران قالدى.
كەڭ دالانىڭ قازاقتار باتىر حالقى.
ىنتىماققا شاقىرعان ەلباسى دا،
باسشىلاردىڭ ۇلگى بولار ماڭداي الدى.
تۇسىنىكتەمە: پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ پەن قىرعىزستاننىڭ بۇرىنعى ەلباسى اسقار اقايەۆقا 1993 جىلى ايتىپ بەرگەن «وربۇلاق شايقاسى» 1643 جىلى ورىن العان تاريحي وقيعا. ول تۋرالى جۇڭگو تاريحناماسى مەن شىعىس تاريحتانۋشىلارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە، س. كلياشتورنىي، ت. سۇلتانوۆ «لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتيي»- الماتى - س. پەتەربۋرگ - 1992ج. «قازاق حاندارىنىڭ عۇمىرناماسى»- 2001 ج. كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. جاڭگىر حان 1628 - 1652 جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعىن باسقارىپ، بار عۇمىرىن قالماقتىڭ قازاق جەرىنە باعىتتالعان ەكسپانسياسىنا قارسى سارپ ەتكەن ۇلتىمىزدىڭ اياۋلى تۇلعاسى. ءحۇىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ويرات عالىمى زايا - ءپانديتتىڭ ءومىرناماسىندا «جاڭگىر حان موسقال تارتقان شاعىندا (1652 ج.) قالماقتىڭ 17 جاسار جاس باتىرى گالدانمەن (گالدان - بوشىقتى بولۋى ىقتيمال ) بولعان جەكپە - جەكتە مەرت بولدى»- دەگەن دەرەك كوزى ايتىلادى.
You Might Also Like
-
الاشتىڭ ۇلى حاندار قاتارىندا اۋىزعا كوپ ىلىنبەي، ۇلتقا سىڭىرگەن ۇلى ىستەرى جەتە باعالانباي كەلە جاتقان اردا تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى توعىم حان ەكەندىگى حاق. حالقىمىزدىڭ ەل بولىپ قاتارعا قوسىلۋى، بۇگىنگ...
