جاي سويلەم سينتاكسيسى
قازاق ءتىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاي سويلەم.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: جاي سويلەمدەردى قۇرىلىمىنا قاراي تۇرلەندىرىپ، بلوكتاپ ءتۇسىندىرۋ، ءارقايسىسىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
دامىتۋشىلىق: تاپسىرمالار مەن ويىن ەلەمەنتتەرى ارقىلى ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ
تاربيەلىك: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتە وتىرىپ، تىڭداي بىلۋگە، دۇرىس سويلەي بىلۋگە، سابىرلىلىققا تاربيەلەۋ، تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ءقادىر - قاسيەتىن ۇعىندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ ساباعى
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، توپپەن جۇمىس، تىرەك - سىزبالارمەن جۇمىس
كورنەكىلىگى: سلايد، ديداكتيكالىق ماتەريالدار
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. 1. سالەمدەسۋ
2. تۇگەندەۋ
3. نازارىن ساباققا اۋدارۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. «ءسوز تىركەسى» تاقىرىبى بويىنشا سۇراقتار:
1) ءسوز تىركەسى دەگەن نە؟ مىسال.
2) سوزدەر ءوزارا قانداي تاسىلدەر ارقىلى بايلانىسادى؟ مىسال.
3) سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى؟ مىسال.
4) ءسوز تىركەسىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟ مىسال.
5) ءسوز تىركەسى مەن تۇراقتى تىركەسىنىڭ ايىرماشىلىعى؟ مىسال.
2. ماتىننەن ءسوز تىركەستەرىن تەرىپ، توپتاستىرىپ جازىڭدار.
قيىسۋ ماتاسۋ مەڭگەرۋ قابىسۋ جاناسۋ
جانۋارلار ومىرىنە ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، ولاردىڭ ىشىندە ادامداردىڭ سەنىمدى سەرىگى – يت. مۇنىڭ وزىندىك سىرى بار. يت – ءۇي جانۋارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىرىنشى قولعا ۇيرەنگەنى. بۇل كۇندەرى ادامزات جەر بەتىندە ءيتتىڭ ءۇش جۇزدەن استام ءتۇرىن بىلەدى. يت – وتە ساق، يەسىن، ونىڭ قورا - جايىن قورعايتىن سەنىمدى حايۋان. ول – سوعىستا ءساپور جانە بايلانىسشى، مەملەكەتتىك شەكارانى كۇزەتۋدە شەكاراشىلاردىڭ تاپتىرماس جاردەمشىسى. يت ادامعا ۇلكەن قىزمەت كورسەتىپ كەلەدى.
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. سويلەم – بىرنەشە تياناقتى ويدى بىلدىرەتىن سوزدەر توبى. ايتىلۋ ماقساتى مەن ينتوناسياسىنا، مازمۇنىنا قاراي حابارلى، سۇراۋلى، لەپتى، بۇيرىقتى؛ قۇرامىنا قاراي جاي جانە قۇرمالاس بولىپ بولىنەدى.
اسان بۇگىن ساباققا كەلمەدى. (حابارلى)
اسان بۇگىن ساباققا كەلمەدى مە؟ (سۇراۋلى)
اساننىڭ بۇگىن ساباققا كەلمەگەنىن قاراشى! (لەپتى)
اسان ەرتەڭ ساباقتان قالماسىن! (بۇيرىقتى)
2. جاي سويلەم — ءبىر نە بىرنەشە ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرىنەن قۇرالىپ، تياناقتى ءبىر عانا ويدى بىلدىرەتىن سويلەم. جاي سويلەمنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى — قۇرامىنداعى سوزدەر ءوزارا ءبىر - بىرىمەن سەمانتيكالىق بىرلىكتە بولادى، ەكپىن تۇتاستىعى، سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبى ساقتالادى.
جاي سويلەمدەردى قۇرىلىسىنا قاراي جىكتەۋ سويلەم مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋىنا بايلانىستى.
3. جاقتى سويلەم – باستاۋىشى بار نەمەسە باستاۋىشتى بايانداۋىش ارقىلى تابۋعا بولاتىن سويلەم. جاقتى سويلەمنىڭ بەلگىلەرى:
• تۇرلاۋلى مۇشەلەرى تولىق بولادى؛
• تۇرلاۋلى مۇشەلەرى ءۇش جاقتا قيىسا بايلانىسادى؛
• كەيدە جاسىرىن تۇرعان باستاۋىشتى بايانداۋىش ارقىلى تابۋعا بولادى.
مىسالى: ادامدار ناردى كوبىنەسە جۇك تاسۋعا پايدالانادى.
جاقسىز سويلەم – ويدىڭ يەسىنەن گورى ىستەلەتىن ءىستىڭ ءوزىن كورسەتۋ باسىم بولاتىن سويلەم. باستاۋىشىن مۇلدە تابۋعا كەلمەيدى. جاقسىز سويلەمنىڭ بايانداۋىشىنىڭ جاسالۋ جولدارى:
• - قى، - كى، - عى، - گى جۇرناقتارى+جىكتىك جالعاۋ + كەل كومەكشى ەتىستىگى. مىسالى: ارداقتىڭ وقىعىسى كەلەدى
• تۇيىق ەتىستىك + اتاۋ سەپتىك نەمەسە بارىس سەپتىك + مۇمكىن، ءجون، كەرەك، قاجەت دەگەن بەيتاراپ سوزدەر. ۇلكەندەرگە ورىن بەرۋ كەرەك.
• قۇرامىندا باستاۋىشى بار تۇراقتى ءسوز تىركەسى. ونىڭ قورىققاننان توبە شاشى تىك تۇردى.
• ىلىك سەپتىگىندەگى تۇيىق ەتىستىك + «كەرەگى جوق»، «قاجەتى جوق» دەگەن بەيتاراپ سوزدەر. ونى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق.
• - ىپ، - ءىپ، - پ + «بول» ەتىستىگىنىڭ بولىمسىز ءتۇرى. ونىڭ ءسوزىن ءتۇسىنىپ بولمايدى.
• تۇيىق ەتىستىك+ بارىس سەپتىك +بول، جارا، تۋرا كەل كومەكشى ەتىستىكتەرى. اۋىلعا بارۋعا تۋرا كەلدى.
4. جاي سويلەمنىڭ جالاڭ نە جايىلما بولىپ ءبولىنۋى تۇرلاۋسىز مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋ، قاتىسپاۋىنا بايلانىستى. جالاڭ سويلەم تەك باستاۋىش پەن بايانداۋىشتان تۇرادى. تۇرلاۋسىز مۇشەنىڭ ءبىرى بولسا دا قاتىسقان سويلەم جايىلما سويلەم بولدى. مىسالى:
اجەم كەلدى. (جالاڭ)
اجەم قوناقتان كەلدى. (جايىلما)
5. تولىمدى سويلەم – ايتىلۋعا ءتيىستى مۇشەلەرى تۇگەل قاتىساتىن جاي سويلەمنىڭ ءتۇرى. باسقا سويلەمدەرگە تاۋەلدى بولماي، دەربەس ايتىلا بەرەدى. مىسالى: ولار ارتتارىنا ماڭگى وشپەس ءىز قالدىردى.
تولىمسىز سويلەم – ايتىلۋعا ءتيىستى تۇرلاۋلى نە تۇرلاۋسىز مۇشەلەردىڭ ءتۇسىپ قالعان. مىسالى: – قايدان كەلدىڭ؟ – استانادان.
6. اتاۋلى سويلەم – ءىس - وقيعانى بايانداماي، تەك سوعان بايلانىستى جاعدايدى اتاپ كورسەتەتىن جاي سويلەمنىڭ ءتۇرى. اتاۋلى سويلەم نەگىزىنەن زات ەسىمنەن بولادى، قۇرامىنا قاراي ءبىر سوزدەن، ءسوز تىركەسىنەن، كۇردەلى سوزدەن بولا الادى. ماعىناسىنا قاراي مەزگىل مەكەن، قۇبىلىس، قيمىل اتاۋلارىن كورسەتەدى. مىسالى: قىس. قاقاعان اياز. الاي - دۇلەي ۇلىعان بوران.
IV. ءبىلىمدى بەكىتۋگە ارنالعان تاپسىرمالار.
1. جاي سويلەمدەرگە سينتاكسيستىك تالداۋ جاساپ، تۇرلەرىنە قاراي اجىراتىڭىز:
• ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى – ولگەنى.
• ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ كەرەك.
• ۇلىلاردىڭ ءسوزىن ۇقپاعان ۇلىپ قالار.
• كوپ سويلەگەن مىلجىڭ شىن ءسوزدى از ايتادى
• ءتۇس قايتا ءارقايسىمىز ءوز شارۋامىزعا كىرىستىك.
• ءتۇس قايتا شارۋامىزعا كىرىستىك.
• كۇز. اينالا ساپ - سارى. قۇلازىعان دالا.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاي سويلەم.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: جاي سويلەمدەردى قۇرىلىمىنا قاراي تۇرلەندىرىپ، بلوكتاپ ءتۇسىندىرۋ، ءارقايسىسىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
دامىتۋشىلىق: تاپسىرمالار مەن ويىن ەلەمەنتتەرى ارقىلى ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ
تاربيەلىك: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتە وتىرىپ، تىڭداي بىلۋگە، دۇرىس سويلەي بىلۋگە، سابىرلىلىققا تاربيەلەۋ، تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ءقادىر - قاسيەتىن ۇعىندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ ساباعى
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، توپپەن جۇمىس، تىرەك - سىزبالارمەن جۇمىس
كورنەكىلىگى: سلايد، ديداكتيكالىق ماتەريالدار
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. 1. سالەمدەسۋ
2. تۇگەندەۋ
3. نازارىن ساباققا اۋدارۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. «ءسوز تىركەسى» تاقىرىبى بويىنشا سۇراقتار:
1) ءسوز تىركەسى دەگەن نە؟ مىسال.
2) سوزدەر ءوزارا قانداي تاسىلدەر ارقىلى بايلانىسادى؟ مىسال.
3) سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى؟ مىسال.
4) ءسوز تىركەسىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟ مىسال.
5) ءسوز تىركەسى مەن تۇراقتى تىركەسىنىڭ ايىرماشىلىعى؟ مىسال.
2. ماتىننەن ءسوز تىركەستەرىن تەرىپ، توپتاستىرىپ جازىڭدار.
قيىسۋ ماتاسۋ مەڭگەرۋ قابىسۋ جاناسۋ
جانۋارلار ومىرىنە ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، ولاردىڭ ىشىندە ادامداردىڭ سەنىمدى سەرىگى – يت. مۇنىڭ وزىندىك سىرى بار. يت – ءۇي جانۋارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىرىنشى قولعا ۇيرەنگەنى. بۇل كۇندەرى ادامزات جەر بەتىندە ءيتتىڭ ءۇش جۇزدەن استام ءتۇرىن بىلەدى. يت – وتە ساق، يەسىن، ونىڭ قورا - جايىن قورعايتىن سەنىمدى حايۋان. ول – سوعىستا ءساپور جانە بايلانىسشى، مەملەكەتتىك شەكارانى كۇزەتۋدە شەكاراشىلاردىڭ تاپتىرماس جاردەمشىسى. يت ادامعا ۇلكەن قىزمەت كورسەتىپ كەلەدى.
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. سويلەم – بىرنەشە تياناقتى ويدى بىلدىرەتىن سوزدەر توبى. ايتىلۋ ماقساتى مەن ينتوناسياسىنا، مازمۇنىنا قاراي حابارلى، سۇراۋلى، لەپتى، بۇيرىقتى؛ قۇرامىنا قاراي جاي جانە قۇرمالاس بولىپ بولىنەدى.
اسان بۇگىن ساباققا كەلمەدى. (حابارلى)
اسان بۇگىن ساباققا كەلمەدى مە؟ (سۇراۋلى)
اساننىڭ بۇگىن ساباققا كەلمەگەنىن قاراشى! (لەپتى)
اسان ەرتەڭ ساباقتان قالماسىن! (بۇيرىقتى)
2. جاي سويلەم — ءبىر نە بىرنەشە ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرىنەن قۇرالىپ، تياناقتى ءبىر عانا ويدى بىلدىرەتىن سويلەم. جاي سويلەمنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى — قۇرامىنداعى سوزدەر ءوزارا ءبىر - بىرىمەن سەمانتيكالىق بىرلىكتە بولادى، ەكپىن تۇتاستىعى، سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبى ساقتالادى.
جاي سويلەمدەردى قۇرىلىسىنا قاراي جىكتەۋ سويلەم مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋىنا بايلانىستى.
3. جاقتى سويلەم – باستاۋىشى بار نەمەسە باستاۋىشتى بايانداۋىش ارقىلى تابۋعا بولاتىن سويلەم. جاقتى سويلەمنىڭ بەلگىلەرى:
• تۇرلاۋلى مۇشەلەرى تولىق بولادى؛
• تۇرلاۋلى مۇشەلەرى ءۇش جاقتا قيىسا بايلانىسادى؛
• كەيدە جاسىرىن تۇرعان باستاۋىشتى بايانداۋىش ارقىلى تابۋعا بولادى.
مىسالى: ادامدار ناردى كوبىنەسە جۇك تاسۋعا پايدالانادى.
جاقسىز سويلەم – ويدىڭ يەسىنەن گورى ىستەلەتىن ءىستىڭ ءوزىن كورسەتۋ باسىم بولاتىن سويلەم. باستاۋىشىن مۇلدە تابۋعا كەلمەيدى. جاقسىز سويلەمنىڭ بايانداۋىشىنىڭ جاسالۋ جولدارى:
• - قى، - كى، - عى، - گى جۇرناقتارى+جىكتىك جالعاۋ + كەل كومەكشى ەتىستىگى. مىسالى: ارداقتىڭ وقىعىسى كەلەدى
• تۇيىق ەتىستىك + اتاۋ سەپتىك نەمەسە بارىس سەپتىك + مۇمكىن، ءجون، كەرەك، قاجەت دەگەن بەيتاراپ سوزدەر. ۇلكەندەرگە ورىن بەرۋ كەرەك.
• قۇرامىندا باستاۋىشى بار تۇراقتى ءسوز تىركەسى. ونىڭ قورىققاننان توبە شاشى تىك تۇردى.
• ىلىك سەپتىگىندەگى تۇيىق ەتىستىك + «كەرەگى جوق»، «قاجەتى جوق» دەگەن بەيتاراپ سوزدەر. ونى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق.
• - ىپ، - ءىپ، - پ + «بول» ەتىستىگىنىڭ بولىمسىز ءتۇرى. ونىڭ ءسوزىن ءتۇسىنىپ بولمايدى.
• تۇيىق ەتىستىك+ بارىس سەپتىك +بول، جارا، تۋرا كەل كومەكشى ەتىستىكتەرى. اۋىلعا بارۋعا تۋرا كەلدى.
4. جاي سويلەمنىڭ جالاڭ نە جايىلما بولىپ ءبولىنۋى تۇرلاۋسىز مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋ، قاتىسپاۋىنا بايلانىستى. جالاڭ سويلەم تەك باستاۋىش پەن بايانداۋىشتان تۇرادى. تۇرلاۋسىز مۇشەنىڭ ءبىرى بولسا دا قاتىسقان سويلەم جايىلما سويلەم بولدى. مىسالى:
اجەم كەلدى. (جالاڭ)
اجەم قوناقتان كەلدى. (جايىلما)
5. تولىمدى سويلەم – ايتىلۋعا ءتيىستى مۇشەلەرى تۇگەل قاتىساتىن جاي سويلەمنىڭ ءتۇرى. باسقا سويلەمدەرگە تاۋەلدى بولماي، دەربەس ايتىلا بەرەدى. مىسالى: ولار ارتتارىنا ماڭگى وشپەس ءىز قالدىردى.
تولىمسىز سويلەم – ايتىلۋعا ءتيىستى تۇرلاۋلى نە تۇرلاۋسىز مۇشەلەردىڭ ءتۇسىپ قالعان. مىسالى: – قايدان كەلدىڭ؟ – استانادان.
6. اتاۋلى سويلەم – ءىس - وقيعانى بايانداماي، تەك سوعان بايلانىستى جاعدايدى اتاپ كورسەتەتىن جاي سويلەمنىڭ ءتۇرى. اتاۋلى سويلەم نەگىزىنەن زات ەسىمنەن بولادى، قۇرامىنا قاراي ءبىر سوزدەن، ءسوز تىركەسىنەن، كۇردەلى سوزدەن بولا الادى. ماعىناسىنا قاراي مەزگىل مەكەن، قۇبىلىس، قيمىل اتاۋلارىن كورسەتەدى. مىسالى: قىس. قاقاعان اياز. الاي - دۇلەي ۇلىعان بوران.
IV. ءبىلىمدى بەكىتۋگە ارنالعان تاپسىرمالار.
1. جاي سويلەمدەرگە سينتاكسيستىك تالداۋ جاساپ، تۇرلەرىنە قاراي اجىراتىڭىز:
• ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى – ولگەنى.
• ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ كەرەك.
• ۇلىلاردىڭ ءسوزىن ۇقپاعان ۇلىپ قالار.
• كوپ سويلەگەن مىلجىڭ شىن ءسوزدى از ايتادى
• ءتۇس قايتا ءارقايسىمىز ءوز شارۋامىزعا كىرىستىك.
• ءتۇس قايتا شارۋامىزعا كىرىستىك.
• كۇز. اينالا ساپ - سارى. قۇلازىعان دالا.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
«تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى» عالىمدار زەرتتەۋىندە
