جاياۋ مۇسا – ءانشى-اقىندار توبىنىڭ كورنەكتى وكىلى
جوبانىڭ تاقىرىبى: جاياۋ مۇسا –ءانشى –اقىندار توبىنىڭ كورنەكتى وكىلى
باعىتى: قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى
سەكسياسى : قازاق ادەبيەتى
مازمۇنى
I. كىرىسپە
II. زەرتتەۋ ءبولىمى
1. قازاقتىڭ ءان ونەرى.
2. حالىق اندەرىنىڭ ماڭىزى
3. قازاقتىڭ انشىلىك ونەرى تۋرالى پىكىرلەر.
4. جاياۋ مۇسا - ءانشى - اقىندار توبىنىڭ كورنەكتى وكىلى.
*جاياۋ مۇسا بايجان ۇلىنىڭ ءومىربايانى.
*جاياۋ مۇسا ءومىر سۇرگەن قوعام سيپاتى.
*جاياۋ مۇسانىڭ ادەبي - مادەني مۇراسى.
III. قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
كىرىسپە.
«ءان — ءومىر شەجىرەسى، ءومىردىڭ ساۋلەسى، مۋزىكا مەكتەبىنىڭ نەگىزگى كەرەگەتاسى، حالىقتىڭ يگىلىگىمەن اقىل - پاراساتى» (ا. تولستوي)
قازاقتىڭ ءان ونەرى – سوناۋ كونە زاماننان بەرى قالىپتاسقان حالقىمىزدىڭ قازىناسى، فولكلوردىڭ مۋزىكالىق سالاسىنىڭ ءبىر تارماعىن قۇرايدى.
فولكلور دەگەن ءسوز اعىلشىن تىلىنەن الىنعان، ول «حالىق دانالىعى، حالىق ءبىلىمى، حالىقتىڭ اۋىزشا شىعارعان تۋىندىلارى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. فولكلور شىعارمالارى حالىقتىڭ ءار داۋىرىندەگى تۇرمىس - سالتىمەن، نانىم - سەنىمىمەن، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا تۋادى. ولاردا ومىردە بولىپ وتكەننىڭ عانا ەمەس، حالىقتىڭ «وسىلاي بولسا ەكەن» دەگەن ارمان ۇمىتتەرى دە بەينەلەنىپ، تابيعات، ءومىر قۇبىلىستارىنا باعا بەرىلەدى.
ءان – حالىقتىڭ ءسۇيىپ ايتاتىن، تىڭدايتىن، سان عاسىرلىق تاريحى بار حالىق مۋزىكاسىنىڭ ەڭ ءبىر باي ارناسى بولىپ تابىلادى. كونە زاماننان كەلە جاتقان ءان - كۇي تۋرالى حالىقتىڭ اۋزىندا قالىپتاسقان كوپتەگەن ماقال - ماتەلدەر، اڭىزدار، جىرلار وسىنىڭ ايعاعى.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي دا ءان مەن كۇيدىڭ قۇدىرەتىن جىرلاپ:
قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار
1
اسەم انمەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي،- دەگەن.
ءان مەن كۇي شىققان كۇن، تۋعان ايداي دالا جۇرتىنىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە تۇسكەنگە دەيىنگى جان سەرىگى بولدى. اۋىلدان اۋىلعا ءان ايتىپ، كۇي تارتىپ جۇرگەن ديۋانيلار، باقسىلار، جىرشىلار، سال - سەرىلەر ءوز ونەرىن كورسەتىپ، حالىقتىڭ كوڭىلىن كوتەردى، ايت پەن توي - تومالاق، ءتۇرلى ويىن - ساۋىق وتىرىستاردىڭ كوركى بولدى. اقىن انشىلەردىڭ ونەرى حالىق اراسىندا وتە جوعارى باعالانىپ، اقىننىڭ كەلگەن اۋىلى وعان زور سىي - قۇرمەت كورسەتكەن. ولاردىڭ اتى اڭىز اڭگىمەگە اينالىپ اۋىزدان - اۋىزعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتتى.
ءان سەزىمنىڭ كەيبىر كەزەڭدەرىن سىرتقا شىعارۋ دا ادامنىڭ تابيعي قۇرالىنىڭ ءبىرى بولدى. حالىق اندەرىنىڭ تارتىمدى كەلەتىنى، جۇرەگىڭە قونا قالاتىنى، ولاردىڭ باستا ونەر قۋۋ ماقساتىندا شىقپاي، تابيعيلىق جاعىنىڭ باسىم بولۋىندا. وسى كۇنگە دەيىن مۋزىكالىق تاجىريبەسى مول قۇلاعىمىزدىڭ ءوزى، جاڭا شىعارمانى تىڭداپ وتىرعاندا، بەيتانىس اۋەن تەڭىزى ىشىنەن حالىق ءانىنىڭ تاقىرىبى ەستىلە قالسا ءبىراز ۋاقىتتان بەرى كورمەگەن، كەزدەسپەگەن ءبىر دوسىڭنىڭ توبەسى كورىنگەندەي بولادى. ويتكەنى سول ءان تاقىرىبى ەسىڭە سان الۋان وقيعالاردى تۇسىرەدى. ويتكەنى ول ءان كوركەمونەر جاسايمىن دەگەن الدىن الا سىزىلعان جوسپار بويىنشا شىققان ەمەس، ءومىردىڭ، تابيعاتتىڭ ءوز تۋىندىسى. حالىق اندەرىنىڭ ۇلكەن قازىنا ەكەندىگى دە سول قاسيەتىندە، سول اندەردە حالىق ءومىرىنىڭ ساۋلەسى بولۋىندا.
2
قازاق حالقى انگە باي. «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى» دەپ، قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى مەن ءومىرىن زەرتتەگەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دوسى گ. پوتانين ايتقانداي، قازاقتا ءانسىز ءومىر جوق. «تويباستار» ايتقان جىگىت، كەشكى اۋىل سىرتىندا التىباقان تەپكەن قىز - بوزبالا، شىلدەحانا كۇتكەن جاس - كارى، «جار - جار» ايتقان ەكى توپ، ەلىنەن ەرىكسىز ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز، ولگەن جۇبايىن جوقتاعان جەسىر، تۇيەگە ءمىنىپ ءار ءۇيدىڭ سىرتىندا قاقساعان جاراپازانشى، اق كيىم كيىپ، وگىزگە ءمىنىپ اۋىل ارالاعان دۋانا، «جىنىن» شاقىرىپ، زىكىر سالعان باقسى – ءبارى دە اندەتەدى. ءبارى دە جاي سوزبەن ايتقاندا جەتپەيتىن سەزىم تاسقىنىن ءان ارقىلى شىعارادى. ءاننىڭ وسى قاسيەتىن قازاق حالقى: «جىگىتكە ونەر دە - ونەر، ولەڭ دە - ونەر»، «اقىلىڭ بولسا جىر تىڭدا» دەگەن سوزدەر ارقىلى جاقسى ايتقان.
دانىشپان اباي:
تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،
ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ،-
دەگەن جولدارىندا ءاننىڭ ومىردەگى ورنىن ناق سۋرەتتەگەن. حالىق اۋزىنداعى: «ءبىر ءاندى ساتىپ الدىم قۇنان نارعا» نەمەسە «سۇراساڭ مەنىڭ اتىم - تاڭجارمايمىن، بولسام دا مالعا جارلى، انگە بايمىن» دەگەن ءاننىڭ اسا جوعارى باعالاعانىن، انشىلەردىڭ ءوز ونەرىن ساسىق بايلاردىڭ ۇيىرلەگەن جىلقىسى مەن قورالاعان قويىنان تومەن سانامايتىن كوكىرەگىن كورسەتەدى. قازاقتىڭ حالىق اندەرى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىنا ەرتە ىلىكتى. ارينە، بۇل جوندە قازاق حالقىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ ۇلكەن ءرولى بولدى. ورىستىڭ ەتنوگرافتارى، ساياحاتشىلارى، ءتىپتى جورىق سەبەبىمەن بارىپ قالعان كوزى اشىق وفيسەرلەرى قازاقتىڭ حالىق اندەرى جونىندە كوپ نارسەلەر جازىپ قالدىردى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بىرەن - ساران، ءبىرلى - جارىم بولسا دا اندەر نوتاعا ءتۇسىپ، ءتۇرلى جۋرنال، جيناقتاردا باسىلىپ شىقتى.
باعىتى: قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى
سەكسياسى : قازاق ادەبيەتى
مازمۇنى
I. كىرىسپە
II. زەرتتەۋ ءبولىمى
1. قازاقتىڭ ءان ونەرى.
2. حالىق اندەرىنىڭ ماڭىزى
3. قازاقتىڭ انشىلىك ونەرى تۋرالى پىكىرلەر.
4. جاياۋ مۇسا - ءانشى - اقىندار توبىنىڭ كورنەكتى وكىلى.
*جاياۋ مۇسا بايجان ۇلىنىڭ ءومىربايانى.
*جاياۋ مۇسا ءومىر سۇرگەن قوعام سيپاتى.
*جاياۋ مۇسانىڭ ادەبي - مادەني مۇراسى.
III. قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
كىرىسپە.
«ءان — ءومىر شەجىرەسى، ءومىردىڭ ساۋلەسى، مۋزىكا مەكتەبىنىڭ نەگىزگى كەرەگەتاسى، حالىقتىڭ يگىلىگىمەن اقىل - پاراساتى» (ا. تولستوي)
قازاقتىڭ ءان ونەرى – سوناۋ كونە زاماننان بەرى قالىپتاسقان حالقىمىزدىڭ قازىناسى، فولكلوردىڭ مۋزىكالىق سالاسىنىڭ ءبىر تارماعىن قۇرايدى.
فولكلور دەگەن ءسوز اعىلشىن تىلىنەن الىنعان، ول «حالىق دانالىعى، حالىق ءبىلىمى، حالىقتىڭ اۋىزشا شىعارعان تۋىندىلارى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. فولكلور شىعارمالارى حالىقتىڭ ءار داۋىرىندەگى تۇرمىس - سالتىمەن، نانىم - سەنىمىمەن، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا تۋادى. ولاردا ومىردە بولىپ وتكەننىڭ عانا ەمەس، حالىقتىڭ «وسىلاي بولسا ەكەن» دەگەن ارمان ۇمىتتەرى دە بەينەلەنىپ، تابيعات، ءومىر قۇبىلىستارىنا باعا بەرىلەدى.
ءان – حالىقتىڭ ءسۇيىپ ايتاتىن، تىڭدايتىن، سان عاسىرلىق تاريحى بار حالىق مۋزىكاسىنىڭ ەڭ ءبىر باي ارناسى بولىپ تابىلادى. كونە زاماننان كەلە جاتقان ءان - كۇي تۋرالى حالىقتىڭ اۋزىندا قالىپتاسقان كوپتەگەن ماقال - ماتەلدەر، اڭىزدار، جىرلار وسىنىڭ ايعاعى.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي دا ءان مەن كۇيدىڭ قۇدىرەتىن جىرلاپ:
قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار
1
اسەم انمەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي،- دەگەن.
ءان مەن كۇي شىققان كۇن، تۋعان ايداي دالا جۇرتىنىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە تۇسكەنگە دەيىنگى جان سەرىگى بولدى. اۋىلدان اۋىلعا ءان ايتىپ، كۇي تارتىپ جۇرگەن ديۋانيلار، باقسىلار، جىرشىلار، سال - سەرىلەر ءوز ونەرىن كورسەتىپ، حالىقتىڭ كوڭىلىن كوتەردى، ايت پەن توي - تومالاق، ءتۇرلى ويىن - ساۋىق وتىرىستاردىڭ كوركى بولدى. اقىن انشىلەردىڭ ونەرى حالىق اراسىندا وتە جوعارى باعالانىپ، اقىننىڭ كەلگەن اۋىلى وعان زور سىي - قۇرمەت كورسەتكەن. ولاردىڭ اتى اڭىز اڭگىمەگە اينالىپ اۋىزدان - اۋىزعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتتى.
ءان سەزىمنىڭ كەيبىر كەزەڭدەرىن سىرتقا شىعارۋ دا ادامنىڭ تابيعي قۇرالىنىڭ ءبىرى بولدى. حالىق اندەرىنىڭ تارتىمدى كەلەتىنى، جۇرەگىڭە قونا قالاتىنى، ولاردىڭ باستا ونەر قۋۋ ماقساتىندا شىقپاي، تابيعيلىق جاعىنىڭ باسىم بولۋىندا. وسى كۇنگە دەيىن مۋزىكالىق تاجىريبەسى مول قۇلاعىمىزدىڭ ءوزى، جاڭا شىعارمانى تىڭداپ وتىرعاندا، بەيتانىس اۋەن تەڭىزى ىشىنەن حالىق ءانىنىڭ تاقىرىبى ەستىلە قالسا ءبىراز ۋاقىتتان بەرى كورمەگەن، كەزدەسپەگەن ءبىر دوسىڭنىڭ توبەسى كورىنگەندەي بولادى. ويتكەنى سول ءان تاقىرىبى ەسىڭە سان الۋان وقيعالاردى تۇسىرەدى. ويتكەنى ول ءان كوركەمونەر جاسايمىن دەگەن الدىن الا سىزىلعان جوسپار بويىنشا شىققان ەمەس، ءومىردىڭ، تابيعاتتىڭ ءوز تۋىندىسى. حالىق اندەرىنىڭ ۇلكەن قازىنا ەكەندىگى دە سول قاسيەتىندە، سول اندەردە حالىق ءومىرىنىڭ ساۋلەسى بولۋىندا.
2
قازاق حالقى انگە باي. «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى» دەپ، قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى مەن ءومىرىن زەرتتەگەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دوسى گ. پوتانين ايتقانداي، قازاقتا ءانسىز ءومىر جوق. «تويباستار» ايتقان جىگىت، كەشكى اۋىل سىرتىندا التىباقان تەپكەن قىز - بوزبالا، شىلدەحانا كۇتكەن جاس - كارى، «جار - جار» ايتقان ەكى توپ، ەلىنەن ەرىكسىز ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز، ولگەن جۇبايىن جوقتاعان جەسىر، تۇيەگە ءمىنىپ ءار ءۇيدىڭ سىرتىندا قاقساعان جاراپازانشى، اق كيىم كيىپ، وگىزگە ءمىنىپ اۋىل ارالاعان دۋانا، «جىنىن» شاقىرىپ، زىكىر سالعان باقسى – ءبارى دە اندەتەدى. ءبارى دە جاي سوزبەن ايتقاندا جەتپەيتىن سەزىم تاسقىنىن ءان ارقىلى شىعارادى. ءاننىڭ وسى قاسيەتىن قازاق حالقى: «جىگىتكە ونەر دە - ونەر، ولەڭ دە - ونەر»، «اقىلىڭ بولسا جىر تىڭدا» دەگەن سوزدەر ارقىلى جاقسى ايتقان.
دانىشپان اباي:
تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،
ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ،-
دەگەن جولدارىندا ءاننىڭ ومىردەگى ورنىن ناق سۋرەتتەگەن. حالىق اۋزىنداعى: «ءبىر ءاندى ساتىپ الدىم قۇنان نارعا» نەمەسە «سۇراساڭ مەنىڭ اتىم - تاڭجارمايمىن، بولسام دا مالعا جارلى، انگە بايمىن» دەگەن ءاننىڭ اسا جوعارى باعالاعانىن، انشىلەردىڭ ءوز ونەرىن ساسىق بايلاردىڭ ۇيىرلەگەن جىلقىسى مەن قورالاعان قويىنان تومەن سانامايتىن كوكىرەگىن كورسەتەدى. قازاقتىڭ حالىق اندەرى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىنا ەرتە ىلىكتى. ارينە، بۇل جوندە قازاق حالقىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ ۇلكەن ءرولى بولدى. ورىستىڭ ەتنوگرافتارى، ساياحاتشىلارى، ءتىپتى جورىق سەبەبىمەن بارىپ قالعان كوزى اشىق وفيسەرلەرى قازاقتىڭ حالىق اندەرى جونىندە كوپ نارسەلەر جازىپ قالدىردى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بىرەن - ساران، ءبىرلى - جارىم بولسا دا اندەر نوتاعا ءتۇسىپ، ءتۇرلى جۋرنال، جيناقتاردا باسىلىپ شىقتى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
