جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگياسى
باتىس قازاقستان وبلىسى، اقجايىق اۋدانى،
المالى ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى.
گەوگرافيا، ەكولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
سابيروۆ ەربول امانگەلدى ۇلى
جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگياسى
باتىس قازاقستان تەرريتورياسى بويىنشا 196 وزەن اعادى، ونىڭ ىشىندە تەك سەگىزىنىڭ اعىنى تۇراقتى، ۇزىندىعى 200 كم - دەن اسادى. وسى وزەندەردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى، قازاقستانداعى ۇزىندىعى 1000 كم - دەن اساتىن ءىرى 7 وزەننىڭ ءبىرى - جايىق وزەنى بولىپ تابىلادى. ال وسى جايىق وزەنىنىڭ قازىرگى تاڭداعى ەكولوگيالىق جاعدايى كۇننەن كۇنگە تومەندەپ بارادى. مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى وزەندەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان جايىقتىڭ بۇل پروبلەمالارىنا كوز جۇما قاراماۋىمىز كەرەك.
جايىق – رەسەي فەدەراسياسى (باشقۇرتستان، چەليابى، ورىنبور وبلىستارى) مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى (اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان وبلىستارى) جەرىندەگى وزەن.
وزەن 1991 جىلى مەملەكەتارالىق ترانسشەكارالىق سۋ وبەكتىسى ستاتۋسىن الدى. جايىققا وڭ جاعىنان كىشى قىزىل، ۇلكەن قىزىل، ساقمار، تانالىق، سۋرەت 1. جايىق وزەنى الابى - شاعان؛ سول جاعىنان شىڭعىرلاۋ (ۋتۆا)، نىڭ ورنالاسۋى. گۋمبەيكا، ۇلكەن قاراعان، سۇيىندىك، قوماق، ور، ەلەك، بارباستاۋ سالالارى قۇيادى. ورال قالاسىنان تومەنگى بولىگىندە جايىقتىڭ اڭعارى تاعى دا كەڭەيىپ، جايىلماسى تارماقتالادى. ورال قالاسىنان جوعارىدا جايىق وزەنىنە سول جاعىنان ەلەك وزەنى اعادى، ونىڭ ۇزىندىعى 730 كم [1]. ورال قالاسى ماڭىندا جايىق وزەنىنە 2 سالا – شاعان مەن بارباستاۋ وزەندەرى قۇيادى (سۋرەت 1).
جايىق وزەنىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 2428 كم، سۋ جينالاتىن الابىنىڭ اۋدانى 237 مىڭ كم²، قازاقستان جەرىندەگى ۇزىندىعى 1084 كم. وزەن ەۋروپا مەن ازيا دۇنيە بولىكتەرىن ءبولۋشى ورال تاۋلارىمەن بىرگە شەكارا بولىپ ەسەپتەلەدى. جايىق وزەنىندە سۋ جول قاتىناسى حح - عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كۇشتى دامىپ، ونىڭ اياعىندا مۇلدەم توقتالدى دەۋگە بولادى. قازىرگى كەزدە جايىق وزەنى - كاسپيي الابىنداعى بەكىرە بالىقتىڭ تابيعي كەڭ ۋىلدىرىق قورى ساقتالعان ءبىر عانا وزەن. كۇزدە 15 تامىزدان 15 قاراشا ارالىعىندا جايىق وزەنىندە بالىقتىڭ بالىق شارۋاشىلىق شۇڭقىرلارىنا جىلىستاۋى جۇرەدى، ياعني كۇزدەگى قىستاققا قونىستانۋى بولادى.
جايىق وزەنىنىڭ باستاۋىندا جەر بەتىنىڭ دەڭگەيى 637 م بيىكتە، ال كاسپيي تەڭىزىنە قۇيار جەرى تەڭىز دەڭگەيىنەن 27 - 28 مەتر تومەن جاتىر. سوندىقتان جايىق وزەنى ارناسىنىڭ قۇلاۋ بۇرىشى ءاربىر شاقىرىم سايىن 30 سم تومەندەپ وتىرادى. ال كورشىلەس جاتقان ەدىل وزەنىنىڭ قۇلاۋ بۇرىشىنىڭ دەڭگەيى جايىقتان 4 ەسە از. وسى قۇلاۋ دەڭگەيىنىڭ سالىستىرمالى بيىكتەرى ۇلكەن بولعاندىقتان، كۇز كەزىندە سۋ اعىسىنىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 4 - 5 شاقىرىم بولسا، ال كوكتەمگى سۋ تاسىعان شاعىندا 10 شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. جايىق كوبىنە قار سۋىمەن (80%) تولىعادى. جايىققا قاراشانىڭ اياق كەزىنەن باستاپ مۇز قاتادى دا، ناۋرىز ايىنىڭ سوڭى مەن ءساۋىر باسىندا مۇزدار سوگىلىپ، وزەن اعىسى ەركىندىك الادى. مۇزدىڭ قالىڭدىعى ورتاشا 60 - 80 سم - گە دەيىن جەتەدى. مۇز قۇرسانۋ ۋاقىتى 130 - 120 تاۋلىككە سوزىلادى.
2011 جىلى باتىس قازاقستاندا شاعان، دەركول، جايىق، چيجا - 1، چيجا - 2، بىكوۆكا وزەندەرى تاسىپ، ورال قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى اۋىلداردى سۋ باسىپ قالدى (سۋرەت 2). سۋدىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى مامىردا – 218 سم انىقتالعان. ال ەڭ تومەن دەڭگەيى ناۋرىزدا – 218 سم بەلگىلەندى. سۋدىڭ ەڭ جوعارعى جىلدامدىعى مامىردا – 0، 96 م/س بايقالدى. ال ماحامبەت اۋدانىندا سۋ تاسقىنى ەرتەرەك باستالدى، سۋدىڭ ماكسيمالدى دەڭگەيى اتىراۋ قالاسىنا قاراعاندا جوعارى بولدى جانە مامىر ايىندا – 734 سم جەتتى.
جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى، باسقا دا وزەندەر سياقتى، كەشەندى تابيعي، انتروپوگەندىك جانە تەحنوگەندىك ۇردىستەرمەن بايلانىستى. جايىق وزەنىنىڭ توزىپ وزگەرۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى ارنانىڭ بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى. ونىڭ جاعىمسىز سالدارى بولىپ تابىلاتىندار: - ارنانىڭ لايلانۋى، وزەننىڭ تايىزدالۋى مەن ونىڭ گيدرولوگيالىق رەجيمىنىڭ ناشارلاۋىنا سوقتىراتىن قايراڭداردىڭ پايدا بولۋى؛
- جاعالاۋلاردىڭ يرەڭدەرى مەن توپىراقتى جەرلەرىنىڭ جەڭىل مەحانيكالىق قۇراممەن شايىلۋى. بۇل وزەننىڭ ارنادان شىعىپ جانە ۇلكەن اۋماقتى باسىپ كەتۋىنە ءقاۋىپ تۋعىزادى [3].
جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايدى كۇننەن كۇنگە ناشارلاۋدا. جايىق وزەنى سۋىنىڭ لاستانۋىنىڭ باستى سەبەبى نوۆوترويسك مۇنايدى قايتا وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قالدىقتارىنىڭ سۋعا تاستالۋى، سونىمەن قاتار جايىقتىڭ سول جاق سالاسى ەلەك وزەنى اقتوبە حروم زاۋىتى جانە العا حيمكومبيناتى قالدىقتارىمەن لاستانۋدا.
سۋرەت 2. جايىق وزەنى قاتتى تايىزدانىپ، ونەركاسىپتىك قالدىقتارمەن لاستانۋدا.
وزگە دە جايىقتىڭ كىشى سالالارى مال شارۋاشىلىعى قالدىقتارىمەن لاستانىپ جاتىر. جايىقتىڭ كەي سالالارىندا جىل سايىن سۋ تاسقىنى بولىپ زارداپ شەگىپ جاتسا، كەيبىر سالالارى، كەرىسىنشە، بىرنەشە جىل قاتارىنان تاسقىن سۋ كورمەگەن. بۇل سالالاردا تاسقىننىڭ جوقتىعىنىڭ سالدارىنان ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ تومەندەۋى بايقالۋدا. تاسقىننىڭ جوقتىعى اڭعاردىڭ قوقىستارمەن لاستانۋىنا جانە قۇمدى جاعاجايلاردا وسىمدىكتەردىڭ قاپتاپ ءوسىپ كەتۋىنە اكەلەدى (سۋرەت 3).
سۋرەت 3. اڭعاردىڭ قوقىستارمەن لاستانۋى جانە قۇمدى جاعاجايلاردا وسىمدىكتەردىڭ قاپتاپ ءوسىپ كەتۋى.
جايىق وزەنىنىڭ لاندشافتتى - ەكولوگيالىق جاعدايىن جانە سۋ كەشەنىن قالىپقا كەلتىرۋ مەن ساقتاۋ باستى مىندەت. جايىق وزەنىنىڭ كوپعاسىرلىق باي تاريحى ءبىزدىڭ ۇرپاقتار ءۇشىن جوعالماۋى كەرەك.
جايىق وزەنىن لاستانۋدان ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەشەندى شارالارىنا تومەندەگىدەي ارەكەتتەر كىرەدى:
- سۋى از نەمەسە قالدىقسىز، وقشاۋلانعان سۋ اينالىمدىق جانە ارالىق تازالاۋ نەمەسە سۋدى سالقىنداتىپ، قايتادان ىسكە جاراتۋ جۇيەسى بار تەحنولوگيالارعا كوشۋ.
- قالدىق كولەمىن ازايتىپ، سۋسىزدانعان قالدىقتى نەمەسە بىلعاۋىشتاردىڭ قويىرلانعان ەرىتىندىسىن جەر قوينىنا كومۋ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ. – ءوندىرىس جانە تۇرمىس قالدىقتارمەن لاستانعان سۋلاردى تازالاۋ ادىستەرىن جەتىلدىرۋ.
- وسىمدىكتەردى اۋرۋدان جانە ءتۇرلى زيانكەستەردەن، ەگىستىكتەردى ارام شوپتەردەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋشى بيولوگيالىق جانە باسقا دا اگروتەحنيكالىق شارالاردىڭ پارمەندىلىگى مەن قولدانىس اياسىن كەڭەيتە وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى مەن ورمان شارۋاشىلىعىن شەكتەن تىس حيميالاندىرۋعا توقتاۋ سالۋ.
قورىتىپ ايتقاندا، سۋ بايلىقتارىن ساقتاۋ - بۇكىلحالىقتىق ءىس ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وزەن سۋلارى ءبىرىنشى قاجەتتىلىك جانە ءبىزدىڭ بايلىعىمىز. حالىق دانالىعى: «سۋ ىشەتىن قۇدىعىنا تۇكىرمە، كەيىن ودان سۋ ىشەرسىڭ» - دەيدى. سۋ بايلىعىنان ادام بالاسىنا كەلەتىن پايدا كوپ، ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ، ساقتاي ءبىلۋ بارشامىزدىڭ ابىرويلى بورىشىمىز. [5].
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. قازاق ءتىلى تەرميندەرىنىڭ سالالىق عىلىمي تۇسىندىرمە سوزدىگى. سۋ شارۋاشىلىعى. – الماتى، مەكتەپ، 2002
2. باتىس قازاقستان وبلىسى ەنسيكلوپەدياسى. عاريفوللا انەس، ق. احمەتوۆ. الماتى - 2010
3. بەيسەنوۆا ءا. س.، شىلدەبايەۆ ج. ب. ەكولوگيا وقۋ قۇرالى. – اباي اتىنداعى المۋ. – الماتى: 1999.
4. قازبەكوۆ ا. ەكولوگيالىق جارشى. گازەت 2005 جىل
5. پەترەنكو ا. ز. ت. ب. ورال وبلىسىنىڭ تابيعاتى جانە ونى قورعاۋ. 1، 2 ءبولىم ا. س. پۋشكين ات. ۋپي.- ورال، «ديالوگ» 1991.
المالى ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى.
گەوگرافيا، ەكولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
سابيروۆ ەربول امانگەلدى ۇلى
جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگياسى
باتىس قازاقستان تەرريتورياسى بويىنشا 196 وزەن اعادى، ونىڭ ىشىندە تەك سەگىزىنىڭ اعىنى تۇراقتى، ۇزىندىعى 200 كم - دەن اسادى. وسى وزەندەردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى، قازاقستانداعى ۇزىندىعى 1000 كم - دەن اساتىن ءىرى 7 وزەننىڭ ءبىرى - جايىق وزەنى بولىپ تابىلادى. ال وسى جايىق وزەنىنىڭ قازىرگى تاڭداعى ەكولوگيالىق جاعدايى كۇننەن كۇنگە تومەندەپ بارادى. مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى وزەندەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان جايىقتىڭ بۇل پروبلەمالارىنا كوز جۇما قاراماۋىمىز كەرەك.
جايىق – رەسەي فەدەراسياسى (باشقۇرتستان، چەليابى، ورىنبور وبلىستارى) مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى (اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان وبلىستارى) جەرىندەگى وزەن.
وزەن 1991 جىلى مەملەكەتارالىق ترانسشەكارالىق سۋ وبەكتىسى ستاتۋسىن الدى. جايىققا وڭ جاعىنان كىشى قىزىل، ۇلكەن قىزىل، ساقمار، تانالىق، سۋرەت 1. جايىق وزەنى الابى - شاعان؛ سول جاعىنان شىڭعىرلاۋ (ۋتۆا)، نىڭ ورنالاسۋى. گۋمبەيكا، ۇلكەن قاراعان، سۇيىندىك، قوماق، ور، ەلەك، بارباستاۋ سالالارى قۇيادى. ورال قالاسىنان تومەنگى بولىگىندە جايىقتىڭ اڭعارى تاعى دا كەڭەيىپ، جايىلماسى تارماقتالادى. ورال قالاسىنان جوعارىدا جايىق وزەنىنە سول جاعىنان ەلەك وزەنى اعادى، ونىڭ ۇزىندىعى 730 كم [1]. ورال قالاسى ماڭىندا جايىق وزەنىنە 2 سالا – شاعان مەن بارباستاۋ وزەندەرى قۇيادى (سۋرەت 1).
جايىق وزەنىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 2428 كم، سۋ جينالاتىن الابىنىڭ اۋدانى 237 مىڭ كم²، قازاقستان جەرىندەگى ۇزىندىعى 1084 كم. وزەن ەۋروپا مەن ازيا دۇنيە بولىكتەرىن ءبولۋشى ورال تاۋلارىمەن بىرگە شەكارا بولىپ ەسەپتەلەدى. جايىق وزەنىندە سۋ جول قاتىناسى حح - عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كۇشتى دامىپ، ونىڭ اياعىندا مۇلدەم توقتالدى دەۋگە بولادى. قازىرگى كەزدە جايىق وزەنى - كاسپيي الابىنداعى بەكىرە بالىقتىڭ تابيعي كەڭ ۋىلدىرىق قورى ساقتالعان ءبىر عانا وزەن. كۇزدە 15 تامىزدان 15 قاراشا ارالىعىندا جايىق وزەنىندە بالىقتىڭ بالىق شارۋاشىلىق شۇڭقىرلارىنا جىلىستاۋى جۇرەدى، ياعني كۇزدەگى قىستاققا قونىستانۋى بولادى.
جايىق وزەنىنىڭ باستاۋىندا جەر بەتىنىڭ دەڭگەيى 637 م بيىكتە، ال كاسپيي تەڭىزىنە قۇيار جەرى تەڭىز دەڭگەيىنەن 27 - 28 مەتر تومەن جاتىر. سوندىقتان جايىق وزەنى ارناسىنىڭ قۇلاۋ بۇرىشى ءاربىر شاقىرىم سايىن 30 سم تومەندەپ وتىرادى. ال كورشىلەس جاتقان ەدىل وزەنىنىڭ قۇلاۋ بۇرىشىنىڭ دەڭگەيى جايىقتان 4 ەسە از. وسى قۇلاۋ دەڭگەيىنىڭ سالىستىرمالى بيىكتەرى ۇلكەن بولعاندىقتان، كۇز كەزىندە سۋ اعىسىنىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 4 - 5 شاقىرىم بولسا، ال كوكتەمگى سۋ تاسىعان شاعىندا 10 شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. جايىق كوبىنە قار سۋىمەن (80%) تولىعادى. جايىققا قاراشانىڭ اياق كەزىنەن باستاپ مۇز قاتادى دا، ناۋرىز ايىنىڭ سوڭى مەن ءساۋىر باسىندا مۇزدار سوگىلىپ، وزەن اعىسى ەركىندىك الادى. مۇزدىڭ قالىڭدىعى ورتاشا 60 - 80 سم - گە دەيىن جەتەدى. مۇز قۇرسانۋ ۋاقىتى 130 - 120 تاۋلىككە سوزىلادى.
2011 جىلى باتىس قازاقستاندا شاعان، دەركول، جايىق، چيجا - 1، چيجا - 2، بىكوۆكا وزەندەرى تاسىپ، ورال قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى اۋىلداردى سۋ باسىپ قالدى (سۋرەت 2). سۋدىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى مامىردا – 218 سم انىقتالعان. ال ەڭ تومەن دەڭگەيى ناۋرىزدا – 218 سم بەلگىلەندى. سۋدىڭ ەڭ جوعارعى جىلدامدىعى مامىردا – 0، 96 م/س بايقالدى. ال ماحامبەت اۋدانىندا سۋ تاسقىنى ەرتەرەك باستالدى، سۋدىڭ ماكسيمالدى دەڭگەيى اتىراۋ قالاسىنا قاراعاندا جوعارى بولدى جانە مامىر ايىندا – 734 سم جەتتى.
جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى، باسقا دا وزەندەر سياقتى، كەشەندى تابيعي، انتروپوگەندىك جانە تەحنوگەندىك ۇردىستەرمەن بايلانىستى. جايىق وزەنىنىڭ توزىپ وزگەرۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى ارنانىڭ بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى. ونىڭ جاعىمسىز سالدارى بولىپ تابىلاتىندار: - ارنانىڭ لايلانۋى، وزەننىڭ تايىزدالۋى مەن ونىڭ گيدرولوگيالىق رەجيمىنىڭ ناشارلاۋىنا سوقتىراتىن قايراڭداردىڭ پايدا بولۋى؛
- جاعالاۋلاردىڭ يرەڭدەرى مەن توپىراقتى جەرلەرىنىڭ جەڭىل مەحانيكالىق قۇراممەن شايىلۋى. بۇل وزەننىڭ ارنادان شىعىپ جانە ۇلكەن اۋماقتى باسىپ كەتۋىنە ءقاۋىپ تۋعىزادى [3].
جايىق وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايدى كۇننەن كۇنگە ناشارلاۋدا. جايىق وزەنى سۋىنىڭ لاستانۋىنىڭ باستى سەبەبى نوۆوترويسك مۇنايدى قايتا وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قالدىقتارىنىڭ سۋعا تاستالۋى، سونىمەن قاتار جايىقتىڭ سول جاق سالاسى ەلەك وزەنى اقتوبە حروم زاۋىتى جانە العا حيمكومبيناتى قالدىقتارىمەن لاستانۋدا.
سۋرەت 2. جايىق وزەنى قاتتى تايىزدانىپ، ونەركاسىپتىك قالدىقتارمەن لاستانۋدا.
وزگە دە جايىقتىڭ كىشى سالالارى مال شارۋاشىلىعى قالدىقتارىمەن لاستانىپ جاتىر. جايىقتىڭ كەي سالالارىندا جىل سايىن سۋ تاسقىنى بولىپ زارداپ شەگىپ جاتسا، كەيبىر سالالارى، كەرىسىنشە، بىرنەشە جىل قاتارىنان تاسقىن سۋ كورمەگەن. بۇل سالالاردا تاسقىننىڭ جوقتىعىنىڭ سالدارىنان ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ تومەندەۋى بايقالۋدا. تاسقىننىڭ جوقتىعى اڭعاردىڭ قوقىستارمەن لاستانۋىنا جانە قۇمدى جاعاجايلاردا وسىمدىكتەردىڭ قاپتاپ ءوسىپ كەتۋىنە اكەلەدى (سۋرەت 3).
سۋرەت 3. اڭعاردىڭ قوقىستارمەن لاستانۋى جانە قۇمدى جاعاجايلاردا وسىمدىكتەردىڭ قاپتاپ ءوسىپ كەتۋى.
جايىق وزەنىنىڭ لاندشافتتى - ەكولوگيالىق جاعدايىن جانە سۋ كەشەنىن قالىپقا كەلتىرۋ مەن ساقتاۋ باستى مىندەت. جايىق وزەنىنىڭ كوپعاسىرلىق باي تاريحى ءبىزدىڭ ۇرپاقتار ءۇشىن جوعالماۋى كەرەك.
جايىق وزەنىن لاستانۋدان ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەشەندى شارالارىنا تومەندەگىدەي ارەكەتتەر كىرەدى:
- سۋى از نەمەسە قالدىقسىز، وقشاۋلانعان سۋ اينالىمدىق جانە ارالىق تازالاۋ نەمەسە سۋدى سالقىنداتىپ، قايتادان ىسكە جاراتۋ جۇيەسى بار تەحنولوگيالارعا كوشۋ.
- قالدىق كولەمىن ازايتىپ، سۋسىزدانعان قالدىقتى نەمەسە بىلعاۋىشتاردىڭ قويىرلانعان ەرىتىندىسىن جەر قوينىنا كومۋ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ. – ءوندىرىس جانە تۇرمىس قالدىقتارمەن لاستانعان سۋلاردى تازالاۋ ادىستەرىن جەتىلدىرۋ.
- وسىمدىكتەردى اۋرۋدان جانە ءتۇرلى زيانكەستەردەن، ەگىستىكتەردى ارام شوپتەردەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋشى بيولوگيالىق جانە باسقا دا اگروتەحنيكالىق شارالاردىڭ پارمەندىلىگى مەن قولدانىس اياسىن كەڭەيتە وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى مەن ورمان شارۋاشىلىعىن شەكتەن تىس حيميالاندىرۋعا توقتاۋ سالۋ.
قورىتىپ ايتقاندا، سۋ بايلىقتارىن ساقتاۋ - بۇكىلحالىقتىق ءىس ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وزەن سۋلارى ءبىرىنشى قاجەتتىلىك جانە ءبىزدىڭ بايلىعىمىز. حالىق دانالىعى: «سۋ ىشەتىن قۇدىعىنا تۇكىرمە، كەيىن ودان سۋ ىشەرسىڭ» - دەيدى. سۋ بايلىعىنان ادام بالاسىنا كەلەتىن پايدا كوپ، ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ، ساقتاي ءبىلۋ بارشامىزدىڭ ابىرويلى بورىشىمىز. [5].
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. قازاق ءتىلى تەرميندەرىنىڭ سالالىق عىلىمي تۇسىندىرمە سوزدىگى. سۋ شارۋاشىلىعى. – الماتى، مەكتەپ، 2002
2. باتىس قازاقستان وبلىسى ەنسيكلوپەدياسى. عاريفوللا انەس، ق. احمەتوۆ. الماتى - 2010
3. بەيسەنوۆا ءا. س.، شىلدەبايەۆ ج. ب. ەكولوگيا وقۋ قۇرالى. – اباي اتىنداعى المۋ. – الماتى: 1999.
4. قازبەكوۆ ا. ەكولوگيالىق جارشى. گازەت 2005 جىل
5. پەترەنكو ا. ز. ت. ب. ورال وبلىسىنىڭ تابيعاتى جانە ونى قورعاۋ. 1، 2 ءبولىم ا. س. پۋشكين ات. ۋپي.- ورال، «ديالوگ» 1991.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وكسيدتەردىڭ جىكتەلۋى، اتالۋى مەن الۋ جولدارى
