InfoHub Logo

تارباعاتاي تاۋىنىڭ جوتاسىنان سوزىلىپ تۇسكەن ءاربىر سالالاردىڭ اراسى سارقىراپ اققان بۇلاق. جاعاسىنداعى كوگال جەر تىعىرىقتاردا اقبوز ءۇيلى اۋىلدار. ءبىز بۇل اۋىلداردى ارالاپ، بىرىنە قونىپ، بىرىنە تۇستەنىپ ءجۇرىپ، بۇگىن بەسىنشى قونالقاعا ءماسالىم دەگەن بيدىكىندە ەدىك. مەنىڭ ەرىپ جۇرگەن كىسىلەرىم بۇل كورگەن سىي-قۇرمەتكە مەن دە ورتاق ەدىم.

تۇسە سالا قىمىز قۇيىلىپ 3-4 قاباتتاپ سالىنعان تازا كورپەگە وتىرعان سوڭ، اياعىمىزدى كوسىلىپ جاستىققا جانتايىستىق. ءۇي يەسى: «مالعا باتا قىلىڭىز» دەگەن سوڭ، دالاعا شىعىپ، بەس كۇننەن بەرگى ادەتىمىزشە ءبىر تاي، ءبىر قويعا بەتىمىزدى سيپاپ، كەلىپ وتىردىق. «وسىمەن سەگىز تاي بولدى ما، ءالى الدىمىزدا نەشە تاي، نەشە قوي جاتىر-اۋ» دەپ تومەنىرەك وتىرعان ءبىر وتاعاسى تورگە قاراپ كۇلىپ قويىپ، كەيبىرىمىزدى جىمىڭ ەتكىزدى.

كەش بولدى. ءالى ءىشىلىپ جاتقان قىمىز، جەلىنىپ جاتقان ەت. قىمىز شەكەنى قىزدىرعان سوڭ، جاستىققا شالقيىپ جاتقان مىرزالارىمىزعا اڭگىمە - ەرمەك كەرەك بولىپ، بىرەۋدى بىرەۋ تۇرتە سويلەپ قالجىڭداسۋ باستالدى.

ءماجىلىسىمىزدىڭ اقساقالى قۇربان قاجى:

— بالالار، قۇر قالجىڭ نەگە كەرەك، گازەتتەرىڭ، قيسالارىڭ بولسا، وقىڭدار! — دەدى.

گازەت دەگەنگە ءۇي يەسى ىنتاسىز بولعانداي:

— ءبىزدىڭ بۇل جۇڭگو ەلى ءازىر وندايمەن ۇيىرلىگى جوق؛ بىرەۋ وندايدى ايتىپ وتىرسا قۇلاققا كىرگىزبەي، دومبىرا شەرتىپ، ياكي ءبىر ىسكە اينالعىمىز كەلەدى، — دەدى.

بۇل سوزگە ءبىزدىڭ مىرزالار دا قاراپ وتىرماي، تۇس-تۇسىنان وزدەرىنىڭ ورىس ەلى بولىپ، ولارعا قاراعاندا اشىق، پىكىرلىلىگىن كورسەتە، ونداي-مۇنداي ايتقان بولسا دا، ايتۋشىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن تانا تاڭدالعانى بىلىنگەن سوڭ ۇزاماي توقتاستى. بىرەۋىمىزدەن «باقىتسىز جامال» كىتابى تابىلىپ، ۇيدەگىلەر ەندى سونى تىڭداۋعا اينالىستى. وزگەلەرى تىڭداعانمەن نە جاقتىردى، نە جوق. ماناتى اقساقال قۇربان قاجى تۇگەل وقىتىپ ەستىگەن سوڭ:

— قۇرعىر وسىنداي ادەتتەردىڭ قاتە ەكەنى راس-اۋ، بالا كۇنىمدە وسىنداي قىز الىپ قاشقان ءبىر جىگىتتى تاس تەڭدەپ تۇيەگە اسقىزا ءولتىرتتى وسى مامەتەك دەپ ماعان قارادى.

مەن ونى قالايشا ولتىرگەندىگىن سۇراپ، ەسكى قازاقى مىنەزدەردى جازا جۇرۋگە كوڭىلىم بار ەكەنىن بىلدىرگەن سوڭ، ءبىر قولىمەن تاسيتىن تارتا - تارتا، كوسىلگەن اياتىن جيناڭقىراپ قۇربان قاجى سوزگە كىرىستى.

— بالام، بۇل كورىپ جۇرگەن ەلىڭ مامەتەك اتاندى. مامەتەك وسى كۇنى مىڭ شامالى ءۇي؛ ۇشتەن ءبىرىمىز قىتايعا قارايمىز. مامەتەك ىشىندە ەڭ جۋانى اتانتاي اتانعان مىنە بىزدەر؛ قالماق قاتىننان تۋعان جىڭىشكەسى - ەشكە دەگەن ەل. سول ەشكەنىڭ مەنىمەن اداس قۇربان دەگەن جاقسى جىگىت بولدى. ءبىز كوردىك: قىپ-قىزىل نارتتاي، جىگىتتىڭ تورەسى ەدى، جانىپ تۇرعان ءورت ەدى. سول جىگىت پىسىقتىق قىلىپ، مەنىڭ اكەمنىڭ اعاسى تانا ءبيدىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزىندە، ءىنىسى شالانىڭ ءمۇني دەگەن قىزىمەن كوڭىل قوسىپ ءجۇرىپتى.

«دۇعاي-دۇعاي سالەم دە اق مۇنيگە،
ساعىنعاندا زار بولدىم ءبىر كورۋگە.
ەكى ورتادا سارى بەل، سارى جون بار،
اتتەڭ ات شىدامايدى زار جەلۋگە!» -

دەگەن ولەڭ سول قۇرباندىكى.

ولارلاستى دەگەن جەردە، ءبىز تەرىسايىرىقتا وتىرامىز، اراسى 35 شاقىرىم. «سارى بەلى» ءوزىڭ كورگەن تاۋ توي. اق ءمۇني دەسە اق ءمۇني، كىسى جۇتىپ قويارداي سۇلۋ دا ەدى ءوزى. الگى وقىعان «جامالدارىنداي» بۇل ەكەۋىنىڭ دە سەرتتەرى قاتتى بولسا كەرەك.

ءبىر كۇنى كەشكە قۇربان بارسا ءمۇنيدىڭ اۋىلىنداعى جارتاستا ءارى وتىرىپ، بەرى وتىرىپ، تاڭ اتۋعا اينالعان سوڭ، وتىرعان جەرىنەن ءبىر تاستى الىپ قىزدىڭ تۇسىنا لاقتىرىپتى. قىز دا ۇيىقتاي الماي جاتادى ەكەن: ۇيگە تيگەن تاستان دال ادا قۇربان تۇرعانىن سەزىپ، تىسقا شىعىپ جولىققان ەكەن دەسۋشى ەدى.

مامەتەك مىڭ ءۇي بولسا دا، ءالى وسى كۇنگە دەيىن بىرىنەن-بىرى قىز الىسپايتىن ادەت بار. ونىڭ ۇستىنە ءمۇني كۇيەۋگە بەرىلىپ قويىلعان قىز. قۇرباننىڭ ەشكەلىگى تاعى بار. قۇربانعا ءمۇنيدى الۋدىڭ جالعىز-اق جولى: الىپ قاشىپ، ەلدەن-جەردەن بەزىپ كەتۋ ەدى قۇرباندى جاستىق دەرتى بۋعاندا شىداتپادى. اكە-شەشە، باۋىرلارىن مۇنداعى مامەتەكتىڭ تالاۋ-تالقىسىنا تاستال، ءمۇنيدى ءبىر تۇندە جابىقتان شىعارىپ الىپ، جول تارتتى. قۇربان بۇل ءىستى ىستەرىندە ەشكەنىڭ باستى ادامدارعا بىلدىرگەن جوق، ءوزىنىڭ تۋىسقاندارىنا دا اقىلدacپاپتى. اقىلداسسا: «جۋان اتانىڭ بالاسى ولتىرمەي تىنىش تاپپايدى، مالمەن قۇتىلا المايمىز» — دەپ قورقۋ ايتاتىنىن بىلگەن.

تانانىڭ حان بولىپ تۇرعان زامانى، ءىنىسىنىڭ قىزى ءۇشىن ەشكەنى قالاي تەنتىرەتەم دەسە دە، قولىنان كەلەدى. تانانىڭ سول سىرت ىزعارىنىڭ وزىنە شىداي الماي، تۋىسقاندارى ءھام ەشكە بولىپ قۋىپ بارىپ، قالبانىڭ ارعى بەتىندەگى ماتاي ىشىنەن ءسۇيىپ قوسىلعان ەكى جاستى الىپ كەلدى.

ەشكە باسىمەن ءىنىسىنىڭ قىزىنا قول سوزعانعا تانا ءبيدىڭ سۇيەگى سىرقىراپ، قۇرباندى ولتىرتپەي اشۋى تارقايتىن بولمادى. ەكەۋىن دە ءولتىرىپ، ءمۇني ءۇشىن ەشكەدەن قۇن مەن ايىپ الماي بىتپەيمىن دەپ جاتىپ الدى.

قىز بەن جىگىت كىسەندە ءبىر اي جاتقان سوڭ، جۇرت جيىلىس جاساپ:

— بۇلاردى قايتۋشى ەدى؟ — دەگەندە تانا بي:

— ەكەۋىن دە ءولتىرىپ، ايتقانىمدى قىلامىن، — دەگەن سوزىنەن ايرىلمايدى.

ەشكەلەر ءمۇني ءۇشىن قۇن تارتپاۋدى ويلاپ، قۇرباندى ءوز قولدارىنان ولتىرگەلى، كوزىن تارتىپ بايلاپ توپقا كەلدى.

كەشەگى وزەكتى ءشيلىباستاۋ دەيدى، سونىڭ ات شاپقان، ءوزىمىز وتىرعان قىرىنا جۇرت جيىلعان ەدى. مەنىڭ سوندا 16-داعى كەزىم بە ەكەن... اكەمنىڭ قاسىندا ءجۇرمىن. تاس تەڭدەپ، تۇيەگە ءوزىن اسقالى جاتقانىن ءبىلىپ قۇربان قولى بايلاۋلى، كوزى تارتۋلى، كىسەنىمەن وزەكتەگى ءبىزدىڭ جۇرتقا قاراي ويبايلاپ قاشتى:

— «جۇرتىم-اۋ! قانىما ورتاق بولماساڭدارشى، مەنى تىم بولماسا، ولتىرەم دەگەن ەلدىڭ قولىنا بەرسەڭدەرشى! ەندى ءمۇنيدى ولتىرمەڭدەر»، - دەپ زار يلەپ جالىنعانىن ەستىپ تۇردىق. كىسى جانتالاسقاندا مىقتى بولىپ كەتەدى ەكەن عوي: اسامىز دەگەن سۇيرەلەگەن جىگىتتەرگە بوي بەرمەي، ارپالىسىپ باقىرىپ جاتتى. مۇنى كورىپ مەنىڭ اكەم كەنجەمىرزا تانا ءبيدىڭ قاسىنا شاۋىپ بارىپ:

— «اسىلعاندى كەسەتىن، تۇيىلگەندى شەشەتىن، بۇرىن بۇندايعا حاننان قالعان ۇلگى، قارادان قالعان جول بار ما؟» — دەپ ەدى. تانا بي ۇندەمەدى.

سوندا تانانىڭ قاسىندا مىنا ءتورتۋىل ەلىنىڭ سول كەزدەگى الىبەك دەيتىن اكىمى بار، و دا ۇندەمەدى. بىر-ەكى اقساقال بۇرىن مۇندايدىڭ ءبارىن ولتىرگەندىك جولىن ايتتى. الىبەك، تانا ەكەۋى بىردەن ۇندەمەگەن سوڭ اكەم:

— «قانى جۇقسا، وزدەرىنە جۇقسىن، ءجۇر، بالام، بىلاي كەتەيىك»، — دەپ مەنى تىزگىنىمنەن ۇستاپ، توپتان شىعارادى.

اۋىلعا قاراي جۇردىك. قالاي اۋىلعا ءبىز دە جۇردىك، قۇرباندى دا اسىپ، تۇيەنى جەلدىرتىپ جىبەردى. سوندا تۇيەنىڭ باسىن جەتەلەگەن ءوزىنىڭ تۋعان اتاسى ولجەكە، ايداعان ەرەجەپ دەيتىن كىسى. وسى كۇنى ەكەۋىنىڭ تۇقىمى دا وڭباي كەتتى. سوندا كۇن كۇيىپ كەتكەن سەكىلدى، قىزارىپ كورىنىپ، قاراڭعىلىق تۇسكەندەي بولدى.

تاس تەڭدەپ، تۇيەنى جەلدىرتىپ جۇرگەندە، اكەم تاتى شىداي الماي، ءجىبىن قيىپ جىبەرەيىن دەپ قايتا شاۋىپ بارسا، قۇربان اياتىن ءبىر ءيىرىپ جيىپ الىپ، قايعى سىلق ءتۇسىرىپ جىبەرگەننەن جانى شىققاندىعىن ءبىلىپ قيماي قايتتى. مويىنى سالا قارىس ۇزارىپ، بەتى توپىراققا بويالعاننان باربيىپ ءىسىپ، كوزى قىزارىپ شاراسىنان اينالىپ شىعىپ كەتكەن ەكەن، كورگەندە جۇرەگىم تىكسىندى دەۋشى ەدى اكەم.

كەشەگى ءوزىڭ كورگەن بەيىتكە قۇرباندى اپارىپ قويىستى دەپ اقساقال ءسوزىن ءتامامدادى.

1915

---