جەردىڭ پايدا بولۋى، ءپىشىنى، ولشەمى، قوزعالىسى
جاراتىلىستانۋ 5 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جەردىڭ پايدا بولۋى، ءپىشىنى، ولشەمى، قوزعالىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: جەردىڭ پايدا بولۋى مەن قوزعالىستارى تۋرالى وقۋشىلارعا تولىعىراق مالىمەت بەرىپ ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىعى: ءوز بەتىنشە ىزدەنىسپەن شىعارماشىلىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ. ءوز ويلارىن ەركىن دە ساۋاتتى، ناقتى جەتكىزۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا جەردىڭ ءپىشىنى، ولشەمدەرى، قالاي پايدا بولعاندىعى جونىندە ءتۇسىندىرۋ.
تاربيەلىك: جان-جاقتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا باۋلۋ، تىڭداي جانە سويلەي ءبىلۋ مادەنيەتىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمە - ءدارىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كارتا، اتلاس، تاراتپا قاعاز
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
III. جاڭا ساباق
IV. بەكىتۋ
V. ۇيگە تاپسىرما
VI. باعالاۋ
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەپ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
III. جاڭا ساباق
جەر — كۇن جۇيەسىندەگى كۇننەن ءارى قاراي ساناعاندا ءۇشىنشى عالامشار ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ەتەتىن بەسىگى. جەر ەلليپستىك (دوڭگەلەككە جۋىق) وربيتا بويىمەن 29، 765 كم/س جىلدامدىقپەن 149، 6 ملن. كم ورتاشا قاشىقتىقتا 365، 24 ورتاشا كۇن تاۋلىگى ىشىندە كۇندى ءبىر رەت اينالىپ شىعادى. ونىڭ تابيعي سەرىگى – اي. اي جەردى 384000 كم ورتاشا قاشىقتىقتا اينالادى. جەر ءوسىنىڭ ەكليپتيكا جازىقتىعىنا كولبەۋلىگى 66°33´22˝، ونىڭ ءوز وسىنەن اينالۋ پەريودى 23 ساع 56 مين 4، 1 س. جەردىڭ ءوز وسىنەن اينالۋى سەبەبىنەن جەردە كۇن مەن ءتۇن اۋىسسا، ال ونىڭ ءوسىنىڭ وربيتا جازىقتىعىنا كولبەۋلىگى مەن كۇندى اينالۋى سالدارىنان جەردە جىل مەزگىلدەرى وزگەرىپ وتىرادى. جەردىڭ جاسى شامامەن 4، 5 ملرد. جىل دەپ ەسەپتەلەدى. جەر كۇندى اينالىپ جۇرگەن 9 پلانەتانىڭ ىشىندە مولشەرى مەن ماسساسى بويىنشا 5 ورىندا. جەردىڭ ماسساسى 5، 975•1021 ت، ورتاشا تىعىزدىعى 5، 517 گ/سم ³، كولەمى 1، 083 ملرد. كم ³، اۋدانى 510، 2 ملن. كم ³، سىرتقى ءپىشىنى 3 ءوستى ەلليپسويدقا (سفەرويدقا) جاقىن. وسى كۇنگى كوسموگونيالىق تۇسىنىك بويىنشا جەر وسىدان 4، 5 ملرد. جىل بۇرىن كۇن اينالاسىنداعى كەڭىستىكتە شاشىراعان گاز - توزاڭ زاتتان، پلانەتالار تارتىلىس كۇشىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان. قاتتى ماتەريا كەسەكتەرىنىڭ سوقتىعىسىپ، جابىسۋىنان پلانەتالار ۇلعايا بەرگەن. گاز - توزاڭ زات ىرىكتەلىپ، ولاردىڭ جەڭىل ەلەمەنتتەرى كۇن ساۋلەسىنىڭ قىسىمىمەن ونان ارىرەك، ال ءبىرشاما اۋىرلارى كۇنگە جاقىن ورنالاسقان. جەر قۇرامىنا كۇن جۇيەسىندە كەزدەسەتىن بارلىق حيميالىق ەلەمەنتتەر ەنەدى. زاتتىڭ پلانەتا سەنترىنە تارتىلۋى جانە ونىڭ وس بويىمەن اينالۋى سالدارىنان جەر ەلليپسويدتى پىشىنگە كەلگەن. عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا كۇن جۇيەسىنە جاتاتىن جەر عالامشارى بۇدان 4، 5 — 5 ملرد. جىل بۇرىن گازدى - شاڭدى تۇماننان پايدا بولعان. عالامشارعا ەنەرگيا اعىسى ءبىر قالىپتى تۇسپەسە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءتىرى اعزالاردىڭ تىرشىلىگى بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرالىق جاعدايدا عانا ءجۇرىپ وتىرادى. قورىتا ايتقاندا، جەر عالامشارىندا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارىنا — عالامشاردىڭ قاجەتتى مولشەرى، ەنەرگيا جانە بەلگىلى تەمپەراتۋرالىق جاعدايلار جاتادى.
قورىتىندىلاۋ
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. جەردىڭ شار ءتارىزدى ەكەندىگىن انىقتاعان؟
2. جەردىڭ كىشىرەيتىلگەن مودەلى؟
3. ەكۆاتور جەر شارىن...... بولەدى، جوعارعى بولىگى.....، تومەنگى بولىگى...... دەپ اتالادى.؟
V. قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ.
Vءى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ۇيگە: جەردىڭ پايدا بولۋى، ءپىشىنى، ولشەمى، قوزعالىسى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جەردىڭ پايدا بولۋى، ءپىشىنى، ولشەمى، قوزعالىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: جەردىڭ پايدا بولۋى مەن قوزعالىستارى تۋرالى وقۋشىلارعا تولىعىراق مالىمەت بەرىپ ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىعى: ءوز بەتىنشە ىزدەنىسپەن شىعارماشىلىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ. ءوز ويلارىن ەركىن دە ساۋاتتى، ناقتى جەتكىزۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا جەردىڭ ءپىشىنى، ولشەمدەرى، قالاي پايدا بولعاندىعى جونىندە ءتۇسىندىرۋ.
تاربيەلىك: جان-جاقتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا باۋلۋ، تىڭداي جانە سويلەي ءبىلۋ مادەنيەتىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمە - ءدارىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كارتا، اتلاس، تاراتپا قاعاز
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
III. جاڭا ساباق
IV. بەكىتۋ
V. ۇيگە تاپسىرما
VI. باعالاۋ
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەپ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
III. جاڭا ساباق
جەر — كۇن جۇيەسىندەگى كۇننەن ءارى قاراي ساناعاندا ءۇشىنشى عالامشار ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ەتەتىن بەسىگى. جەر ەلليپستىك (دوڭگەلەككە جۋىق) وربيتا بويىمەن 29، 765 كم/س جىلدامدىقپەن 149، 6 ملن. كم ورتاشا قاشىقتىقتا 365، 24 ورتاشا كۇن تاۋلىگى ىشىندە كۇندى ءبىر رەت اينالىپ شىعادى. ونىڭ تابيعي سەرىگى – اي. اي جەردى 384000 كم ورتاشا قاشىقتىقتا اينالادى. جەر ءوسىنىڭ ەكليپتيكا جازىقتىعىنا كولبەۋلىگى 66°33´22˝، ونىڭ ءوز وسىنەن اينالۋ پەريودى 23 ساع 56 مين 4، 1 س. جەردىڭ ءوز وسىنەن اينالۋى سەبەبىنەن جەردە كۇن مەن ءتۇن اۋىسسا، ال ونىڭ ءوسىنىڭ وربيتا جازىقتىعىنا كولبەۋلىگى مەن كۇندى اينالۋى سالدارىنان جەردە جىل مەزگىلدەرى وزگەرىپ وتىرادى. جەردىڭ جاسى شامامەن 4، 5 ملرد. جىل دەپ ەسەپتەلەدى. جەر كۇندى اينالىپ جۇرگەن 9 پلانەتانىڭ ىشىندە مولشەرى مەن ماسساسى بويىنشا 5 ورىندا. جەردىڭ ماسساسى 5، 975•1021 ت، ورتاشا تىعىزدىعى 5، 517 گ/سم ³، كولەمى 1، 083 ملرد. كم ³، اۋدانى 510، 2 ملن. كم ³، سىرتقى ءپىشىنى 3 ءوستى ەلليپسويدقا (سفەرويدقا) جاقىن. وسى كۇنگى كوسموگونيالىق تۇسىنىك بويىنشا جەر وسىدان 4، 5 ملرد. جىل بۇرىن كۇن اينالاسىنداعى كەڭىستىكتە شاشىراعان گاز - توزاڭ زاتتان، پلانەتالار تارتىلىس كۇشىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان. قاتتى ماتەريا كەسەكتەرىنىڭ سوقتىعىسىپ، جابىسۋىنان پلانەتالار ۇلعايا بەرگەن. گاز - توزاڭ زات ىرىكتەلىپ، ولاردىڭ جەڭىل ەلەمەنتتەرى كۇن ساۋلەسىنىڭ قىسىمىمەن ونان ارىرەك، ال ءبىرشاما اۋىرلارى كۇنگە جاقىن ورنالاسقان. جەر قۇرامىنا كۇن جۇيەسىندە كەزدەسەتىن بارلىق حيميالىق ەلەمەنتتەر ەنەدى. زاتتىڭ پلانەتا سەنترىنە تارتىلۋى جانە ونىڭ وس بويىمەن اينالۋى سالدارىنان جەر ەلليپسويدتى پىشىنگە كەلگەن. عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا كۇن جۇيەسىنە جاتاتىن جەر عالامشارى بۇدان 4، 5 — 5 ملرد. جىل بۇرىن گازدى - شاڭدى تۇماننان پايدا بولعان. عالامشارعا ەنەرگيا اعىسى ءبىر قالىپتى تۇسپەسە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءتىرى اعزالاردىڭ تىرشىلىگى بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرالىق جاعدايدا عانا ءجۇرىپ وتىرادى. قورىتا ايتقاندا، جەر عالامشارىندا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارىنا — عالامشاردىڭ قاجەتتى مولشەرى، ەنەرگيا جانە بەلگىلى تەمپەراتۋرالىق جاعدايلار جاتادى.
قورىتىندىلاۋ
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. جەردىڭ شار ءتارىزدى ەكەندىگىن انىقتاعان؟
2. جەردىڭ كىشىرەيتىلگەن مودەلى؟
3. ەكۆاتور جەر شارىن...... بولەدى، جوعارعى بولىگى.....، تومەنگى بولىگى...... دەپ اتالادى.؟
V. قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ.
Vءى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ۇيگە: جەردىڭ پايدا بولۋى، ءپىشىنى، ولشەمى، قوزعالىسى
You Might Also Like
