جەتى قايقى
جەتى قايقى
ماقساتى: جاس ۇرپاققا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ. ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ ونەر شەبەرلەرىمەن، تۋىندىلارىمەن تانىستىرۋ.
كورنەكىلىگى: سلايد (جەتى قايقىنىڭ سۋرەتتەرى، ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ كورىنىستەرى)، ماگنيتوفون.
العى ءسوز: قازاق حالقى ءان شىعارۋدا قانداي شەبەر بولسا، ناقىشتى ورىنداۋدا سونداي شەبەرلىككە جەتكەن. «اقىلىڭ بولسا جىر تىڭدا»، «جىگىتكە ونەر دە ونەر، ولەڭ دە ونەر» دەگەن قازاق حالقىندا نەبىر مايتالمان كۇمىس كومەي انشىلەر، سابىرلى دا سالماقتى جىرشىلار، اقىن - جىراۋلار وتكەن. جانە ءار ايماقتىڭ قايتالانباس انشىلىك، كۇيشىلىك ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ، ساقتاپ وتىرعان. ولاردىڭ وزىنە ءتان دارا قاسيەتتەرى - سازى، ناقىشى، ماقامى، دومبىرا تارتۋداعى قاعىس ايىرماشىلىقتارى بولعان. حالىق سۇيىكتى انشىلەرىنە «جەز تاڭداي»، «كۇمىس كومەي»، «قاز داۋىس»، «قوڭىر داۋىس» دەپ ات قويعان. ال ماڭعىستاۋ ولكەسىندە ناعىز انشىلەردەن دە ىلگەرى - ءبىرتۋار ونەر شەبەرلەرىنە «قايقى» دەگەن اتاق بەرگەن.
قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرى بىرنەشە مەكتەپتەرگە بولىنەتىنى ونەرسۇيەر قاۋىمعا بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋ كۇيشىلىك ونەرى ءوزىنىڭ قىزىقتى اڭىز - كۇيلەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءحىح عاسىردا ماڭعىستاۋ جەرىندە سەرىلىك قۇرىپ، ەل ارالاپ، ءان ايتىپ، كۇي تارتقان، جىر جىرلاعان جەتى ونەرپاز بولعانى بەلگىلى. ولاردى حالىق «جەتى قايقى» دەپ اتاپ كەتكەن.
باتىس وڭىرىندە سول كەزەڭدە «قايقى» دەگەن ءسوز «سال، سەرى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. سول ونەرپازداردىڭ ءبىرى - جىرشى، ءانشى ءارى كۇيشى وسكەنباي قالمامبەت ۇلى بولعان ەكەن.
وقۋشى: وسكەنباي 1860 جىلى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جەتىباي دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول سول كەزدەگى ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ داڭقتى كۇيشىسى، اڭىز بويىنشا قازاقتىڭ مىڭ كۇيىن جاتقا تارتقان ناعىز قاس دومبىراشىنىڭ ءوزى بولعان. سەگىز جاسىنان باستاپ قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ەلدەگى ايگىلى كۇيشىلەر ەسىر، جولامان، لەكەر، جىلقايدار سياقتى دومبىراشىلاردان ونەر ۇيرەنىپ، ون جاسىندا دومبىراشى بالا اتانادى.
وقۋشى: اداي ەلى مەن تۇرىكمەن ەلى ەجەلدەن كورشىلەس بولىپ، سازگەر، كۇيشىلەرى اراسىندا ءجيى - ءجيى ونەر سايىسى بولىپ تۇرادى. وسىنداي ونەر مەرەكەسىنىڭ بىرىندە تۇرىكمەننىڭ اتاقتى دۋتارشىسى قۇلبايمەن كەزدەسىپ، ودان وسكەنباي «قىنجىل»، «سوقىر قىز»، «ورەلى مايا» دەگەن كۇيلەرىن تابان استىندا ۇيرەنىپ الىپ، قۇلبايدىڭ وزىنە تارتىپ بەرەدى. اتاقتى دۋتارشى قۇلباي بۇعان قاتتى ريزا بولىپ: «تالابىڭ جانسىن، شىراعىم!» دەپ باتا بەرەدى. وسكەنباي دومبىراسىن ارقالاپ، سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، ەل جادىندا ساقتالعان كونە سازدى كۇيلەردى ۇيرەنەدى. ولاردىڭ ىشىندە «شار ناۋايى»، «قاقپالى ناۋايى»، «باسپا اقجەلەڭ»، تاعى باسقا كۇيلەر بار
وسكەنباي تۋرالى حالىق اراسىندا دەرەكتى اڭگىمەلەر كوپ. بىردە قىردىڭ ۇستىندەگى تۇركمەن اۋىلىنداعى ءبىر تويدا كۇي سايىسى بولادى. كۇي سايىستا ىنتالى جاق - تۇركمەندەر ءوز جاعىنان اتاقتى قۇلباي باقشىنى شىعارادى. سايىستى وتكىزۋشى توي يەسى تۇركمەن:-«حالايىق، الدارىڭدا ەكى ەلدىڭ ەكى ءدۇلدىلى سىنعا تۇسپەك. قويىلار تالاپ ەكەۋىنە بىردەي. شارت بويىنشا – بىرەۋىنىڭ تارتقان كۇيىن ەكىنشىسى بۇلجىتپاي ورىنداپ، ءوز كۇيىن تارتۋى كەرەك. ءمۇدىرىپ نە قاتە ورىنداسا، جەڭىلگەنى»- دەيدى. سايىس ەكى كۇنگە سوزىلادى. ءتىپتى بولماعاسىن وسكىنباي ءماسىن تاستاپ باشپايلارىمەن ويناي جونەلگەندە قۇلباي.-«ۋاي، وسكىنباي، سەن جەڭدىڭ»- دەپ جاستىققا قيسايا كەتىپتى دەيدى.
ماقساتى: جاس ۇرپاققا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ. ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ ونەر شەبەرلەرىمەن، تۋىندىلارىمەن تانىستىرۋ.
كورنەكىلىگى: سلايد (جەتى قايقىنىڭ سۋرەتتەرى، ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ كورىنىستەرى)، ماگنيتوفون.
العى ءسوز: قازاق حالقى ءان شىعارۋدا قانداي شەبەر بولسا، ناقىشتى ورىنداۋدا سونداي شەبەرلىككە جەتكەن. «اقىلىڭ بولسا جىر تىڭدا»، «جىگىتكە ونەر دە ونەر، ولەڭ دە ونەر» دەگەن قازاق حالقىندا نەبىر مايتالمان كۇمىس كومەي انشىلەر، سابىرلى دا سالماقتى جىرشىلار، اقىن - جىراۋلار وتكەن. جانە ءار ايماقتىڭ قايتالانباس انشىلىك، كۇيشىلىك ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ، ساقتاپ وتىرعان. ولاردىڭ وزىنە ءتان دارا قاسيەتتەرى - سازى، ناقىشى، ماقامى، دومبىرا تارتۋداعى قاعىس ايىرماشىلىقتارى بولعان. حالىق سۇيىكتى انشىلەرىنە «جەز تاڭداي»، «كۇمىس كومەي»، «قاز داۋىس»، «قوڭىر داۋىس» دەپ ات قويعان. ال ماڭعىستاۋ ولكەسىندە ناعىز انشىلەردەن دە ىلگەرى - ءبىرتۋار ونەر شەبەرلەرىنە «قايقى» دەگەن اتاق بەرگەن.
قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرى بىرنەشە مەكتەپتەرگە بولىنەتىنى ونەرسۇيەر قاۋىمعا بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋ كۇيشىلىك ونەرى ءوزىنىڭ قىزىقتى اڭىز - كۇيلەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءحىح عاسىردا ماڭعىستاۋ جەرىندە سەرىلىك قۇرىپ، ەل ارالاپ، ءان ايتىپ، كۇي تارتقان، جىر جىرلاعان جەتى ونەرپاز بولعانى بەلگىلى. ولاردى حالىق «جەتى قايقى» دەپ اتاپ كەتكەن.
باتىس وڭىرىندە سول كەزەڭدە «قايقى» دەگەن ءسوز «سال، سەرى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. سول ونەرپازداردىڭ ءبىرى - جىرشى، ءانشى ءارى كۇيشى وسكەنباي قالمامبەت ۇلى بولعان ەكەن.
وقۋشى: وسكەنباي 1860 جىلى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جەتىباي دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول سول كەزدەگى ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ داڭقتى كۇيشىسى، اڭىز بويىنشا قازاقتىڭ مىڭ كۇيىن جاتقا تارتقان ناعىز قاس دومبىراشىنىڭ ءوزى بولعان. سەگىز جاسىنان باستاپ قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ەلدەگى ايگىلى كۇيشىلەر ەسىر، جولامان، لەكەر، جىلقايدار سياقتى دومبىراشىلاردان ونەر ۇيرەنىپ، ون جاسىندا دومبىراشى بالا اتانادى.
وقۋشى: اداي ەلى مەن تۇرىكمەن ەلى ەجەلدەن كورشىلەس بولىپ، سازگەر، كۇيشىلەرى اراسىندا ءجيى - ءجيى ونەر سايىسى بولىپ تۇرادى. وسىنداي ونەر مەرەكەسىنىڭ بىرىندە تۇرىكمەننىڭ اتاقتى دۋتارشىسى قۇلبايمەن كەزدەسىپ، ودان وسكەنباي «قىنجىل»، «سوقىر قىز»، «ورەلى مايا» دەگەن كۇيلەرىن تابان استىندا ۇيرەنىپ الىپ، قۇلبايدىڭ وزىنە تارتىپ بەرەدى. اتاقتى دۋتارشى قۇلباي بۇعان قاتتى ريزا بولىپ: «تالابىڭ جانسىن، شىراعىم!» دەپ باتا بەرەدى. وسكەنباي دومبىراسىن ارقالاپ، سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، ەل جادىندا ساقتالعان كونە سازدى كۇيلەردى ۇيرەنەدى. ولاردىڭ ىشىندە «شار ناۋايى»، «قاقپالى ناۋايى»، «باسپا اقجەلەڭ»، تاعى باسقا كۇيلەر بار
وسكەنباي تۋرالى حالىق اراسىندا دەرەكتى اڭگىمەلەر كوپ. بىردە قىردىڭ ۇستىندەگى تۇركمەن اۋىلىنداعى ءبىر تويدا كۇي سايىسى بولادى. كۇي سايىستا ىنتالى جاق - تۇركمەندەر ءوز جاعىنان اتاقتى قۇلباي باقشىنى شىعارادى. سايىستى وتكىزۋشى توي يەسى تۇركمەن:-«حالايىق، الدارىڭدا ەكى ەلدىڭ ەكى ءدۇلدىلى سىنعا تۇسپەك. قويىلار تالاپ ەكەۋىنە بىردەي. شارت بويىنشا – بىرەۋىنىڭ تارتقان كۇيىن ەكىنشىسى بۇلجىتپاي ورىنداپ، ءوز كۇيىن تارتۋى كەرەك. ءمۇدىرىپ نە قاتە ورىنداسا، جەڭىلگەنى»- دەيدى. سايىس ەكى كۇنگە سوزىلادى. ءتىپتى بولماعاسىن وسكىنباي ءماسىن تاستاپ باشپايلارىمەن ويناي جونەلگەندە قۇلباي.-«ۋاي، وسكىنباي، سەن جەڭدىڭ»- دەپ جاستىققا قيسايا كەتىپتى دەيدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
