كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارمەن سوعىسۋى
ەل ىشىندەگى بايلاردان، زۇلىمداردان پاتشانىڭ ادامدارىنان قورلىق كورگەن ادامدار جان-جاقتان تاعى دا اعىلىپ كەنە حاننىڭ قولىنا كەلىپ جاتتى. ولار كەنەدەن رۇقسات الدى. كەنە قورلىق، زومبىلىق كورگەن ەرجۇرەك ەرلەردى ەسەپسىز اسكەر توبىنا الا بەردى. اقمولا، قارقارالى دا، اقتاۋدا، باياناۋىل، قىزىلجار، كوكشەتاۋدا كەنەنىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوققان ايتۋلى باتىرلار توبى قۇرىلدى. كەنەنىڭ اقمولاعا كەلۋ قارساڭىندا ەل ىشىندەگى باتىرلار كەنەمەن حابارلاسىپ، كەنەنىڭ كەلەتىن كۇنىن توستى. ءبىر جەردەن ۇشىراستى.
كەنەنىڭ اسكەرىنىڭ قاپتاپ كەلە جاتقانىن ەستىگەن اقمولاداعى قوڭىر تورە، قىپشاق دۋانباسى ىبىراي، شورماننىڭ مۇساسى، جامانتاي تورە ت.ب. قازاق ورىس باستاعان نيكولايدىڭ ادامدارى كەنەگە قارسى اقمولانىڭ كۇنباتىس جاق (جوكەي قالاسى دەيدى) شەنىنەن قورعان سوعىپ، وزدەرى قورعاننىڭ ىشىندە پانالاماقشى بولدى. قورعان سوعىلدى. كەنەنىڭ اسكەرلەرى كۇنگە شاعىلىسقان اقبوز، قىلاڭ اتتارىمەن تاماشا جاراسىمدى ساۋلەتپەن شەرۋ تارتىپ، جىر جىرلاپ، جەر قايىستىرىپ، اسپانداعى اققۋعا ءان قوسقان نەشە الۋان انشىلەرمەن كەلە جاتتى. كەنەنىڭ اسكەرى ءجۇرىپ كەلە جاتقان جول ۇستىندەگى ەلدەر قارسى الادى، كوپ كىسىمەن سالتاناتپەن الدىن توسادى. جاۋجۇرەك باتىرلارى كەنەدەن رۇقسات الىپ، اسكەرگە قوسىلا بەردى.
وسى سالتاناتتى الاپاتپەن ءجۇرىپ وتىرىپ كەنەنىڭ اسكەرى اقمولانىڭ كۇنباتىس جاعىنان كەلىپ ءتيدى. كەنەنىڭ كەلۋىن توسىپ جاتقان تاياۋ ەلدەگى تىلەن باتىردىڭ بەس ءجۇز اسكەرى كەنەگە قوسىلدى. سانسىز قالىڭ اسكەر اقمولاداعى جاۋىز پاتشا نيكولايدىڭ وڭ كوزدەرى مەن قازاق ورىس ىشىندەگى سۇمىرايلارعا ساداق تارتتى. قامال سوعىپ بەرىك بەكىنگەن جاۋ مىزعىمادى.
كەنەنىڭ اقىلگوي قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى تاپقىر، بىلگىش، ايلاكەر، جولشىل ەرى شۇبىرتپالى اعىباي باتىر ەدى. اعىباي:
— وسى قالانى مىنا سارتتار مەن قازاق ورىستىڭ شاپاندارىن كيىپ الىپ، ماي جاعىپ، وت تۇتاتىپ ۇيلەردىڭ ۇستىنە تاستايىق، سودان قالا ورتەنەدى، قالاداعى قامالداعىلار ەرىكسىز شىعادى، ولاردى سوندا جوسىتارمىز، — دەدى. اعىبايدىڭ ءسوزىن ناۋرىزباي دا ماقۇلداي قالدى. باسقا باتىرلار دا ماقۇل كوردى. سوندا كەنە حان:
— بارلەرىڭ دە نايزانىڭ ۇشىنا سارتتىڭ الا شاپانىن مايلاپ وتقا تۇتاتىپ، ءۇي ۇستىنە تاستا! — دەدى. كەنەنىڭ اۋزىنان شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن قالىڭ اسكەر قالاعا لاپ قويدى. ءارقايسىسى ۇيگە كىرىپ، قولىنا تۇسكەن شۇبەرەك زاتتاردى وتقا تۇتاتتى.
قالا الاي-دۇلەي ءورت، ايقاي-ۇيقاي، ۋ-شۋعا تولدى. سوعىس تىنباستان ءبىر جەتىدەي بولدى. سوعىستا كەنەنىڭ اسكەرى دە قويداي جۋسادى، كەنەنىڭ ەڭ باسشى ءبىر باتىرى — جارمانتاي، توعالاق باتىر، قىپشاق باسىقارا، ءبورشى بازار باتىر ازاپپەن ءولدى. نيكولايدىڭ، قوڭىر تورەنىڭ، قازاق، ورىستىڭ يتارشى توبەتتەرى دە ساعات سايىن دەمبە-دەم ءولىپ جاتتى.
كەنەنىڭ اسكەرلەرى اقىرى اقمولانى جەڭىپ الدى. سودان كەيىن وڭشەڭ ات قۇلاعىندا ويناعان بەرەندەر كۇيگەنجاردا تۇراتىن قىپشاق دۋانباسى ىبىرايدىڭ تۇقىمدارىمەن دە شايقاسىپ، كۇيگەنجاردىڭ شەتىنەن ءورت سالىپ، دۋانباسى ىبىرايدىڭ ءسوزىن ماداقتاعان، سويىلىن سوققان قاندىبالاق قۋلار كەنە حاننىڭ اسكەرلەرىنىڭ تۇزاعىنا ءتۇستى. كەنەنىڭ قالىڭ اسكەرى كۇيگەنجاردىڭ باسىندا شاتىر تىكتى. بويىنا كۇش-قۋاتىن جيناپ العاننان كەيىن اقمولا بايلارى مەن ولارعا بولىسقان قازاق، ورىستار قارۋ الىپ، اتقا ءمىنىپ، شوشاڭداپ قايتا شىقتى.
ءبىر جەتى جاتىپ تىنىققان كەنەنىڭ اسكەرلەرى سايداقتانىپ قايتادان سىلىمتىكتەرگە قارسى جاساققا شىقتى. اقمولا، سەمەي، كەرەكۋ، قارقارالى، اقتاۋ دۋاندارى مەن ەل ىشىندەگى قازاق بايلارى كەنەنىڭ اسكەرلەرىن مۇلدەم قۇرتپاقشى بولىپ توقتام الدى. دۋانباسى ىبىراي، كەرەي تۇرلىبەك تاعى-تاعىلار بۇعان قول قويدى. ۇدەگەن سوعىس ەشكىمنىڭ ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايدى. ەرجۇرەك اعىباي باتىر باستاعان قىرىق اسكەر جاۋدىڭ قاپتاپ جاتقان قالىڭ توبىرلارىن توپىرلاتا باستادى. باتىرلار تەمىر قۇرساۋ كيىنىپ، ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراعىمەن جاۋدىڭ توبىنا ساداقتىڭ وعىن بۇرشاقشا جاۋدىردى. ساداقتىڭ وقتارى جاۋدىڭ ءشيتى مىلتىقتارى مەن ساتى قانجارلارىنان باسىم بولماسا، كەم تيەتىن ەمەس. ەكى جاقتان كوپ ادام شىعىن بولدى. ناۋرىزباي مەن اعىباي تاعى باسقالارى: «ەندى سوعىستى توقتاتايىق»، — دەدى. كەنە بۇلاردىڭ بۇل كەڭەسىنە كونە قويدى. ءبىراق ابدەن كوزى قىزارىپ يتتەي بولعان ىبىراي مەن تۇرلىبەكتىڭ ادامدارى سوعىستى ۇدەتە بەرگىسى كەلدى. كەنەنىڭ قارۋلى قايراتتى كوپ بەرەن سۇڭقارلارى قازاق، ورىستار مەن قازاق بايلارىنىڭ سالداتتارىنىڭ اتتارىن الىپ، جاياۋ ايدادى. وسى سوعىس اقمولا ۇستىندە ۇزاققا سوزىلىپ، كەنە حاننىڭ نەلەر ماڭعاز، جورتۋىل ەرجۇرەك باتىرلارى قازا تاپتى. نەلەر سايگۇلىك اتتارى شولدەۋمەن زورىعىپ، وق ءتيىپ اياق استىندا قالدى. جاناشىر قاراباس، تايكە، كوبەك تاعى باسقا تولىپ جاتقان باتىرلاردىڭ ولىمىنەن كەيىن كەنە سوعىسقا كوپ بەتتەمەدى. قازاق ورىستارمەن اۋىزبا-اۋىز سوزگە كەلمەكشى بولدى.
بۇلار قۇلانوتپەسكە كەلىپ، اتتارىنىڭ ەرلەرىن الىپ، كيىمدەرىن ءبىر-اق شەشىندى. جەتى دۋانباسىلارى ونداعى بولىس-بيلەر ورىستىڭ جاندارال ۇلىقتارى كەلدى. ەكى جاق ارى سويلەستى، بەرى سويلەستى، سويتسە دە ەشبىر بىتىمگە كەلىسە المادى. ءۇش ايدان كەيىن سوزبەن ەمەس، باتىردىڭ قايراتىمەن، قازاق حالقىنىڭ كومەگمەن نيكولايدىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، مىلتىقتىڭ وعى مەن زۇلبۇھاردىڭ دۇزىمەن قاراتىپ الامىن دەدى. كەنە توقتاماعان سوڭ، نيكولاي سالداتتارى ءۇش ايدان سوڭ «سەنى تازا تاقىر ەتەمىز» دەپ، سىلدەسى قۇرىپ اقمولاعا قايتتى.
كەنە اسكەرى بۇل جەردە ءبىراز تىنىعىپ الىپ، اقتاۋعا بارادى. اقتاۋداعى بەكىنىپ العان، قامال سالعان، قالا سالعان ورىستارمەن ۇرىس سالىپ، ونى دا جەڭدى. اقتاۋ قالاسىنىڭ تاستان سوققان ۇيلەرىن قۇلاتتى، ورتەپ جىبەردى.
ءبىراق سارىارقاعا كۇن سايىن قاپتاپ كەلگەن سالداتتار كەنەگە تىنىشتىق بەرمەدى. كەنە ەشبىر جەرگە تۇپكىلىكتى قونىس تەۋىپ تۇراقتاي المادى. كەنە الاتاۋعا بەت تۇزەپ قونىس اۋداردى. «قىرعىز بەن قازاق قانى ءبىر تۋىس ەدى. قازاقتىڭ باسىنا تۋعان قارالى كۇن سوعان دا كەلەدى. قازاق حالقىن نيكولايدىڭ تالاۋ قىسىمىنان بوساتۋعا جاردەم بەر»، — دەدى. بۇعان پاتشامەن اۋىزجالاسىپ قويعان قىرعىزدىڭ ورمان، جانتاي دەگەن ماناپ، بەكتەرى كونە قويمادى.
«بىزگە ورىس كەلىپ تيگەن جوق، قازاقتىڭ جەر اۋىپ قاڭعىرىپ كەلگەن تورەسىنىڭ ءسوزى كەرەگى جوق»، — دەپ بارعان ەلشىنى ۇستاپ الىپ، قيناپ ولتىرەدى. كەنەسارى بۇل قورلىققا شىداماي قىرعىزبەن سوعىس سالدى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)
بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر
You Might Also Like
-
ەرتەدە ءبىر كەيۋانا بولىپتى. ول اياعى اۋىر ايەلدەردىڭ بوسانۋىنا جاردەمدەسەدى ەكەن. ايەلدەر «قولى جەڭىل» دەپ، ونىڭ الدىنا ءجيى كەلىپتى.
-
...قىرعىز بەن قازاقتىڭ اراسىندا كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ءبىتىم جاساپ قايتۋعا بوگەنباي قارت قىرعىزعا بارادى.
