كوكسەرەك-تابيعاتتىڭ پەرزەنتى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كوكسەرەك - تابيعاتتىڭ پەرزەنتى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) شىعارمانىڭ مازمۇنىن تالداي وتىرىپ كوكسەرەكتىڭ ءتۇز تاعىسى ەكەنىن مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى دالەلدەتۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى ادالدىققا، تابيعاتقا قامقور بولۋعا، ءار قادامىن ويلانىپ ىستەۋگە تاربيەلەۋ؛
ب) بالالاردى ءوز پىكىرىن قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ، ىزدەندىرۋ ارقىلى ويلاي ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: سوت ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇحباتتاسۋ، ايتىس، دالەلدەۋ ت. ب
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سىزبالار، بۇكتەمە، سوت كيىمىن، قاسقىر «كيىمىن» كيگەن وقۋشىلار
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، جانۋارتانۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
1. «كوكسەرەك» ءسوزى سەندەرگە قالاي تانىس؟
2. «كوكسەرەك» كىمنىڭ شىعارماسى؟ جازۋشى نەلىكتەن شىعارماسىنىڭ تاقىرىبىن «كوكسەرەك» دەپ اتادى؟
3. «كوكسەرەك» اڭگىمەسىنىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالۋ.
«كوكسەرەك» اڭگىمەسىنىڭ تاقىرىبى مەن يدەياسىن وقۋشىلاردىڭ كومەگىمەن انىقتاۋ.
وقيعانىڭ مازمۇنىنا توقتالۋ.
1 كوكسەرەك قارادىر اۋلىندا.
2. كوكسەرەك - ءتۇز تاعىسى
3. جەكپە جەك.
«كوكسەرەك» وقيعاسى نەلىكتەن بۇلاي ءوتتى، وسىعان بايلانىستى وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداساق..
سوت ءتوراعاسى سوت ءۇردىسىن اشىق دەپ جاريالايدى.
پروكۋرور ءسوز الىپ، «قىلمىستىق وقيعاعا» قىسقاشا شولۋ جاسايدى، وسىنداعى بەيكۇنا قۇرماشتىڭ ولىمىنە كىنالى كوكسەرەكتى جازاعا تارتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتادى.
اقتاۋشىلار: كوكسەرەكتىڭ اۋىل يتتەرىنەن، اۋىل ادامدارىنىڭ كوبىسىنەن نە ءۇشىن تاياق جەگەنىن، ولاردان سوققى جەگەندە قانداي مىنەز كورسەتەتىنىن، ونىڭ سەبەبى نەدە ەكەنىن ايتا كەلىپ، ادامدار اراسىنداعى ءومىردىڭ كوكسەرەككە تۇسىنىكسىزدىگىن، ياعني ءاربىر تىرشىلىك يەسىنىڭ ءومىر سۇرەتىن ءوز ورتاسى، ءوز قانداستارى بار ەكەنى تۋرالى ايتادى. قاسقىر ادامدار اراسىنداعى ومىرگە كوندىكپەيدى، ول دالادا، تاۋ - تاستا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، بۇل - تابيعاتتىڭ زاڭى. اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ ءوز زاڭى، ءوز ەرەكشەلىگى بار. كوزىن ءالى اشپاعان كوكسەرەك ادامدار اراسىنا كەلىپ تاربيەلەنسە دە، بورىلىك تابيعاتىنا تارتىپ ەكى اياقتى پەندەمەن وشتەسىپ ءوستى. سەبەبى ول - قاسقىردىڭ وزىنە ءتان مىنەزى، تابيعي قاسيەتى. سوندىقتان كوكسەرەكتى جازالاۋ ورىنسىز.
قارالاۋشى: ءوز سوزىندە قۇرماشتىڭ كوكسەرەكتى قالاي جاقسى كورگەنىن، قالاي تاماقتاندىرىپ، قالاي كۇتكەنىن، سول ءۇشىن ءتىپتى اجەسىنىڭ قاسىنان ءبولىنىپ، ونى ءوزىنىڭ قاسىنا الىپ جاتقانىن، اۋىل يتتەرىنەن قورعاعانىن ماتىننەن مىسال كەلتىرە وتىرىپ، كوكسەرەك قۇرماشتىڭ جاقسىلىقتارىنا زۇلىمدىقپەن جاۋاپ قايتارعانىن دالەلدەپ، ونى جازالاۋ كەرەك دەگەن رايىنان قايتپايدى.
اقتاۋشىلار: كوكسەرەك جاقسىلىققا جاقسىلىق قايتارۋدى بىلمەيدى. سەبەبى ول - تاعى. ونى شىعارما بارىسىندا جازۋشى دا بىرنەشە رەت ەسكە الادى. مىسالى، كوكسەرەكتىڭ دەنە ءبىتىمىن سۋرەتتەگەندە «زىڭگىتتەي كوكشولاق قاسقىر بولدى»، «وراسان بوپ ءوستى»، «جوتالارى دۇڭكيىپ، جون جۇندەرى ءۇرپيىپ العان»، «زورايىپ قاتتى ءوستى»، «اياقتارى جۋانداپ، جۇندەرىنىڭ ءبارى ۇزارىپ ءوستى» دەپ سيپاتتايدى.
«گۇرر» ەتىپ الا توبەتتى القىمىنان الا ءتۇستى»، «گۇرىلدەڭكىرەپ ماڭىنا دارىتقىسى كەلمەيدى»، «قورق - قورق اسايدى»، «قىلق - قىلق جۇتادى»، «قابىرعالارىن كىرت - كىرت سىندىرادى»، «ءدۇر - ءدۇر ەتكىزىپ كەلەدى» - بۇل ونىڭ ارلانعا ءتان قيمىلدارى.
كوكسەرەكتىڭ مىنەزىن «قىرىستانىپ جاتىپ الادى»، «ىزالى، دولى، اشۋلى»، «دولىلىق،، جويقاندىق بار»، «ءالى كۇنگە ءبىر رەت جادىراپ ويناپ كۇلگەن ەمەس»، «تاتۋلىق جوق، سۋىق»، «كوكسەرەك وڭاشادا، ەلسىزدە قاتتى ويىنشىل بولاتىن»، «ول تۇزدە ەركىن ويناقى» دەگەن تىركەستەرمەن سۋرەتتەيدى. مۇنىڭ ءبارى كوكسەرەكتىڭ تاربيەگە كونەتىن كۇشىك ەمەس، قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليتىن بولتىرىك ەكەنىن دالەلدەيدى. ول وزىنە ءتان مىنەزىنە ءتان ارەكەت جاسادى.
ايىپتالۋشى كوكسەرەك: مەنىڭ ادامدارعا دەگەن وشپەندىلىگىمنىڭ ارتا تۇسۋىنە يتەرمەلەگەن قوسىمشا سەبەپتەر:
1) ادامدار مەنىڭ ۇيالاستارىمدى ءولتىردى؛
2) اتا - اناما تۋعان كۇن ماعان دا تۋىپ، ادامدار مەنىڭ دە كۇشىكتەرىمدى ءولتىردى؛
3) ءوزىم ادام وعىنا تاپ بولدىم، كۇشىك كەزىمدە دە ەكى اياقتىلاردان ءتۇرلى سوققى الدىم
ەكى كۋاگەردىڭ سوزدەرى.
اقتاۋشىلاردىڭ قورىتىندى سوزدەرى: كوكسەرەكتىڭ ءوزى كەلتىرگەن دالەلدەرىنەن باسقا ونىڭ قۇرماشتى ولتىرۋىنە سەبەپ نە؟ قاسقىردىڭ وزىنە ءتان مىنەزى، تابيعي قاسيەتى دەدىك. سوندىقتان ول قانىنا تارتىپ، يەسى بولسا دا قۇرماشتى ءولتىردى.
ادام، جانۋار – تابيعات جاراتىلىسى. ولار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، ۇرپاق ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. قاسقىرلار جىرتقىش دا بولسا تىرشىلىك يەسى. ادامدار وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك ەدى. ال قاسقىر اپانىن بۇزۋ، بولتىرىكتەرىن ءولتىرۋ - ادامنىڭ تابيعاتقا جاساعان قياناتى.
اڭگىمەدە ادامدار الەمىنىڭ قاتىگەزدىگىن كورەمىز، قياناتشى ەكەنىن بايقايمىز. ويلانباي ىستەگەن ءىستىڭ وپىق جەگىزەتىنىن كورەمىز. قۇرماش ۇلكەندەردىڭ ەكى رەت ەسكەرتكەنىن ەلەمەدى، قاسقىردى سويماقشى بولعانىنا كونبەدى. ال ۇلكەندەر ەرتەڭدى ويلاماي، ارلاننىڭ ءوسىپ جىرتقىش بولىپ شىعۋىنا بار جاعدايدى جاسادى.
ادۆوكاتتار كەڭەسىنىڭ تۇجىرىمى: قۇرماش ولىمىنە باستى كىنالى كوكسەرەك ەمەس.
سوت ۇكىم شىعارادى: قۇرماش ولىمىنە ادامداردىڭ ءوزى كىنالى. كوكسەرەك، بىرىنشىدەن، تەگىنە تارتىپ ولتىرسە، ءبىر جاعىنان مۇنداي قىلىققا يتەرمەلەگەن - ادامداردان كورگەن ءجابىر - جاپاسى. ادامدار «ەككەنىڭ تىكەن بولسا، ورعانىڭ بالاۋسا بولماس» دەگەن ءسوزدى ەسكەرمەگەن. كوكسەرەك كۇشىك ەمەس، بولتىرىك. «ءبورى بورىلىگىن ىستەيدى»، «قاسقىردىڭ بالاسىن قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇلۋىن قويمايدى» دەگەن اتا - بابا دانالىعىنا سۇيەنىپ كوكسەرەكتىڭ تابيعات زاڭدىلىعىنا سايكەس ارەكەت ەتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ ونى جازادان بوساتامىز.
باعالاۋ. قورىتىندى.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى: م. اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەك» اڭگىمەسىن اياقتادىق. جازۋشىنىڭ «كوكسەرەگى» - ونىڭ ەڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى.
ۇيگە تاپسىرما: «ادامنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتى - جاقسىلىق» تاقىرىبىنا ەسسە جازىپ كەلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) شىعارمانىڭ مازمۇنىن تالداي وتىرىپ كوكسەرەكتىڭ ءتۇز تاعىسى ەكەنىن مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى دالەلدەتۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى ادالدىققا، تابيعاتقا قامقور بولۋعا، ءار قادامىن ويلانىپ ىستەۋگە تاربيەلەۋ؛
ب) بالالاردى ءوز پىكىرىن قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ، ىزدەندىرۋ ارقىلى ويلاي ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: سوت ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇحباتتاسۋ، ايتىس، دالەلدەۋ ت. ب
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سىزبالار، بۇكتەمە، سوت كيىمىن، قاسقىر «كيىمىن» كيگەن وقۋشىلار
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، جانۋارتانۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
1. «كوكسەرەك» ءسوزى سەندەرگە قالاي تانىس؟
2. «كوكسەرەك» كىمنىڭ شىعارماسى؟ جازۋشى نەلىكتەن شىعارماسىنىڭ تاقىرىبىن «كوكسەرەك» دەپ اتادى؟
3. «كوكسەرەك» اڭگىمەسىنىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالۋ.
«كوكسەرەك» اڭگىمەسىنىڭ تاقىرىبى مەن يدەياسىن وقۋشىلاردىڭ كومەگىمەن انىقتاۋ.
وقيعانىڭ مازمۇنىنا توقتالۋ.
1 كوكسەرەك قارادىر اۋلىندا.
2. كوكسەرەك - ءتۇز تاعىسى
3. جەكپە جەك.
«كوكسەرەك» وقيعاسى نەلىكتەن بۇلاي ءوتتى، وسىعان بايلانىستى وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداساق..
سوت ءتوراعاسى سوت ءۇردىسىن اشىق دەپ جاريالايدى.
پروكۋرور ءسوز الىپ، «قىلمىستىق وقيعاعا» قىسقاشا شولۋ جاسايدى، وسىنداعى بەيكۇنا قۇرماشتىڭ ولىمىنە كىنالى كوكسەرەكتى جازاعا تارتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتادى.
اقتاۋشىلار: كوكسەرەكتىڭ اۋىل يتتەرىنەن، اۋىل ادامدارىنىڭ كوبىسىنەن نە ءۇشىن تاياق جەگەنىن، ولاردان سوققى جەگەندە قانداي مىنەز كورسەتەتىنىن، ونىڭ سەبەبى نەدە ەكەنىن ايتا كەلىپ، ادامدار اراسىنداعى ءومىردىڭ كوكسەرەككە تۇسىنىكسىزدىگىن، ياعني ءاربىر تىرشىلىك يەسىنىڭ ءومىر سۇرەتىن ءوز ورتاسى، ءوز قانداستارى بار ەكەنى تۋرالى ايتادى. قاسقىر ادامدار اراسىنداعى ومىرگە كوندىكپەيدى، ول دالادا، تاۋ - تاستا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، بۇل - تابيعاتتىڭ زاڭى. اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ ءوز زاڭى، ءوز ەرەكشەلىگى بار. كوزىن ءالى اشپاعان كوكسەرەك ادامدار اراسىنا كەلىپ تاربيەلەنسە دە، بورىلىك تابيعاتىنا تارتىپ ەكى اياقتى پەندەمەن وشتەسىپ ءوستى. سەبەبى ول - قاسقىردىڭ وزىنە ءتان مىنەزى، تابيعي قاسيەتى. سوندىقتان كوكسەرەكتى جازالاۋ ورىنسىز.
قارالاۋشى: ءوز سوزىندە قۇرماشتىڭ كوكسەرەكتى قالاي جاقسى كورگەنىن، قالاي تاماقتاندىرىپ، قالاي كۇتكەنىن، سول ءۇشىن ءتىپتى اجەسىنىڭ قاسىنان ءبولىنىپ، ونى ءوزىنىڭ قاسىنا الىپ جاتقانىن، اۋىل يتتەرىنەن قورعاعانىن ماتىننەن مىسال كەلتىرە وتىرىپ، كوكسەرەك قۇرماشتىڭ جاقسىلىقتارىنا زۇلىمدىقپەن جاۋاپ قايتارعانىن دالەلدەپ، ونى جازالاۋ كەرەك دەگەن رايىنان قايتپايدى.
اقتاۋشىلار: كوكسەرەك جاقسىلىققا جاقسىلىق قايتارۋدى بىلمەيدى. سەبەبى ول - تاعى. ونى شىعارما بارىسىندا جازۋشى دا بىرنەشە رەت ەسكە الادى. مىسالى، كوكسەرەكتىڭ دەنە ءبىتىمىن سۋرەتتەگەندە «زىڭگىتتەي كوكشولاق قاسقىر بولدى»، «وراسان بوپ ءوستى»، «جوتالارى دۇڭكيىپ، جون جۇندەرى ءۇرپيىپ العان»، «زورايىپ قاتتى ءوستى»، «اياقتارى جۋانداپ، جۇندەرىنىڭ ءبارى ۇزارىپ ءوستى» دەپ سيپاتتايدى.
«گۇرر» ەتىپ الا توبەتتى القىمىنان الا ءتۇستى»، «گۇرىلدەڭكىرەپ ماڭىنا دارىتقىسى كەلمەيدى»، «قورق - قورق اسايدى»، «قىلق - قىلق جۇتادى»، «قابىرعالارىن كىرت - كىرت سىندىرادى»، «ءدۇر - ءدۇر ەتكىزىپ كەلەدى» - بۇل ونىڭ ارلانعا ءتان قيمىلدارى.
كوكسەرەكتىڭ مىنەزىن «قىرىستانىپ جاتىپ الادى»، «ىزالى، دولى، اشۋلى»، «دولىلىق،، جويقاندىق بار»، «ءالى كۇنگە ءبىر رەت جادىراپ ويناپ كۇلگەن ەمەس»، «تاتۋلىق جوق، سۋىق»، «كوكسەرەك وڭاشادا، ەلسىزدە قاتتى ويىنشىل بولاتىن»، «ول تۇزدە ەركىن ويناقى» دەگەن تىركەستەرمەن سۋرەتتەيدى. مۇنىڭ ءبارى كوكسەرەكتىڭ تاربيەگە كونەتىن كۇشىك ەمەس، قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليتىن بولتىرىك ەكەنىن دالەلدەيدى. ول وزىنە ءتان مىنەزىنە ءتان ارەكەت جاسادى.
ايىپتالۋشى كوكسەرەك: مەنىڭ ادامدارعا دەگەن وشپەندىلىگىمنىڭ ارتا تۇسۋىنە يتەرمەلەگەن قوسىمشا سەبەپتەر:
1) ادامدار مەنىڭ ۇيالاستارىمدى ءولتىردى؛
2) اتا - اناما تۋعان كۇن ماعان دا تۋىپ، ادامدار مەنىڭ دە كۇشىكتەرىمدى ءولتىردى؛
3) ءوزىم ادام وعىنا تاپ بولدىم، كۇشىك كەزىمدە دە ەكى اياقتىلاردان ءتۇرلى سوققى الدىم
ەكى كۋاگەردىڭ سوزدەرى.
اقتاۋشىلاردىڭ قورىتىندى سوزدەرى: كوكسەرەكتىڭ ءوزى كەلتىرگەن دالەلدەرىنەن باسقا ونىڭ قۇرماشتى ولتىرۋىنە سەبەپ نە؟ قاسقىردىڭ وزىنە ءتان مىنەزى، تابيعي قاسيەتى دەدىك. سوندىقتان ول قانىنا تارتىپ، يەسى بولسا دا قۇرماشتى ءولتىردى.
ادام، جانۋار – تابيعات جاراتىلىسى. ولار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، ۇرپاق ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. قاسقىرلار جىرتقىش دا بولسا تىرشىلىك يەسى. ادامدار وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك ەدى. ال قاسقىر اپانىن بۇزۋ، بولتىرىكتەرىن ءولتىرۋ - ادامنىڭ تابيعاتقا جاساعان قياناتى.
اڭگىمەدە ادامدار الەمىنىڭ قاتىگەزدىگىن كورەمىز، قياناتشى ەكەنىن بايقايمىز. ويلانباي ىستەگەن ءىستىڭ وپىق جەگىزەتىنىن كورەمىز. قۇرماش ۇلكەندەردىڭ ەكى رەت ەسكەرتكەنىن ەلەمەدى، قاسقىردى سويماقشى بولعانىنا كونبەدى. ال ۇلكەندەر ەرتەڭدى ويلاماي، ارلاننىڭ ءوسىپ جىرتقىش بولىپ شىعۋىنا بار جاعدايدى جاسادى.
ادۆوكاتتار كەڭەسىنىڭ تۇجىرىمى: قۇرماش ولىمىنە باستى كىنالى كوكسەرەك ەمەس.
سوت ۇكىم شىعارادى: قۇرماش ولىمىنە ادامداردىڭ ءوزى كىنالى. كوكسەرەك، بىرىنشىدەن، تەگىنە تارتىپ ولتىرسە، ءبىر جاعىنان مۇنداي قىلىققا يتەرمەلەگەن - ادامداردان كورگەن ءجابىر - جاپاسى. ادامدار «ەككەنىڭ تىكەن بولسا، ورعانىڭ بالاۋسا بولماس» دەگەن ءسوزدى ەسكەرمەگەن. كوكسەرەك كۇشىك ەمەس، بولتىرىك. «ءبورى بورىلىگىن ىستەيدى»، «قاسقىردىڭ بالاسىن قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇلۋىن قويمايدى» دەگەن اتا - بابا دانالىعىنا سۇيەنىپ كوكسەرەكتىڭ تابيعات زاڭدىلىعىنا سايكەس ارەكەت ەتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ ونى جازادان بوساتامىز.
باعالاۋ. قورىتىندى.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى: م. اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەك» اڭگىمەسىن اياقتادىق. جازۋشىنىڭ «كوكسەرەگى» - ونىڭ ەڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى.
ۇيگە تاپسىرما: «ادامنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتى - جاقسىلىق» تاقىرىبىنا ەسسە جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەتىستىكتىڭ شاقتارىن قايتالاۋ ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك - وتكەن ماتەريالداردى تەكسەرە وتىرىپ، ءبىلىم دەڭگەيلەرىن تياناقتاۋ، جيناقتاۋ، تەرەڭدەتۋ، سوزدىك قورىن دامىتۋ؛ دامىتۋشىلىق...
