كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋى جانە جەكە دامۋى
ساباق: 44
تاقىرىبى: § 46. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋى جانە جەكە دامۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: كوپجاسۋشالى ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ تۇرلەرىن اتاپ، اربىرەۋىنىڭ جەكە انىقتاماسىن بەرىپ، اعزانىڭ جالپى جەكە دامۋى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ادامگەرشىلىك، ەكولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق تاربيە بەرە وتىرىپ عىلىمي دۇنيەتامىن بايىتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
«ءبىلىمىڭدى سىنا» تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى
2. كوبەيۋدىڭ تۇرلەرى
3. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋى
كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى. قاراپايىمنان باستاپ سۇتقورەكتىلەردى قوسا العاندا، بارلىق ءتىرى اعزالار كوبەيەدى. تىرشىلىك ەتۋ مەرزىمى ءبىتىپ نەمەسە ءار ءتۇرلى جىرتقىشتارعا جەم بولىپ، پارازيتتەر ارەكەتىنەن اۋىرىپ، قولايسىز جاعدايلاردان اعزالار ءولىپ، جويىلىپ جاتادى. الايدا كوبەيۋدىڭ، ياعني ارتىنا ءدال وزىندەي ۇرپاق (تۇقىم) قالدىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ولار قۇرىپ كەتپەيدى. مىسالى، وزدەرىڭە جاقسى تانىس يت نەبارى 14 - 15 جىل عانا تىرشىلىك ەتەدى. ولار كوبەيۋدىڭ ناتيجەسىندە ءار تۇقىم، ءار ءتۇر ۇرپاق بەرەتىندىكتەن، جەر بەتىنەن جويىلماي كەلەدى. كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى دە وسىندا. دەمەك ءاربىر اعزا – وسىمدىك نە جانۋار – ءوزىنىڭ جەكە تىرشىلىگىندە ومىرگە ءدال وزىندەي ۇرپاق اكەلەدى.
سونىمەن كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى – ۇرپاقتار جالعاسۋى ارقىلى بەلگىلى ءبىر اعزا ءتۇرىنىڭ ساقتالۋى بولىپ تابىلادى.
كوبەيۋدىڭ تۇرلەرى. وسىمدىكتەر سياقتى جانۋارلار دا ەكى ءتۇرلى جولمەن (جىنىسسىز جانە جىنىستى) كوبەيەدى.
جىنىسسىز جولمەن كوبەيگەندە ۇرپاق ءبىر عانا اعزانىڭ دەنەسىنەن پايدا بولىپ، ءوسىپ، دامىپ، جەتىلىپ، وزدىگىنەن تىرشىلىك ەتە الادى. مۇنداي كوبەيۋدىڭ مىسالدارىمەن سەندەر وسىمدىكتەردى وقىعاندا تانىستىڭدار.
جىنىسسىز جولمەن كوبەيۋ جانۋارلار الەمىندە دە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى: ەۆگلەنا، امەبا سياقتى ءبىرجاسۋشالى قاراپايىمداردىڭ كوبەيۋىن ەسكە تۇسىرەلىك. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ دەنەسى (ءبىر عانا جاسۋشا عوي) ەكىگە ءبولىنۋى ارقىلى كوبەيەدى.
سۋقويمالارىندا قورەكتىك زات كوپ بولاتىن جىلدىڭ جايما - شۋاق جىلى مەزگىلىندە گيدرا دا بۇرشىكتەنۋ ارقىلى جىنىسسىز جولمەن كوبەيەدى. ەڭ الدىمەن، ونىڭ دەنەسىندە بۇرشىك پايدا بولادى. ول بىرتىندەپ ۇزارىپ وسەدى دە، وسى ءوسىندىنىڭ ۇشىندا قارمالاۋىشتار، ولاردىڭ ورتاسىندا اۋىز پايدا بولادى. جاس گيدرا العاشقى كەزدە انالىق گيدرادان ءبولىنىپ كەتە قويمايتىندىقتان، سونىڭ ەسەبىنەن قورەكتەنەدى. ابدەن ءوسىپ جەتىلگەن سوڭ ودان ءۇزىلىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتەدى. گيدرادا وسىنداي بۇرشىكتىڭ پايدا بولۋى، ءوسۋى وسىمدىكتىڭ بۇرشىكتەنۋىمەن ۇقساس. سوندىقتان گيدرانىڭ جىنىسسىز جولمەن كوبەيۋىن بۇرشىكتەنۋ دەيدى.
جانۋارلار جىنىستى جولمەن كوبەيۋ كەزىندە مىندەتتى تۇردە ەكى جىنىس جاسۋشاسى: انالىق جىنىس جاسۋشاسى نەمەسە جۇمىرتقا جانە اتالىق جىنىس جاسۋشاسى نەمەسە سپەرماتوزويد قاتىسادى. جىنىس جاسۋشالارىن گامەتالار دەپ اتايدى. انالىق گامەتا (جۇمىرتقا) مەن اتالىق گامەتا (سپەرماتوزويد) ءوزارا قوسىلىپ، جاڭا ءبىر جاسۋشا تۇزىلەدى. كوپ جاعدايدا اتالىق گامەتا انالىق گامەتاعا ءتۇسىپ قوسىلادى. سوندىقتان جاڭا جاسۋشانى ۇرىقتانعان جۇمىرتقاجاسۋشا نەمەسە زيگوتا دەيدى. وسى زيگوتا دامىپ، ءوسىپ، جاڭا جاس اعزاعا اينالادى. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىندە انالىق گامەتالار انالىق اعزاعا (مىسالى، تاۋىق مەكيەنى) داميدى، ال اتالىق گامەتالار اتالىق اعزادا (مىسالى، قورازدا) داميدى. مۇنداي جانۋارلار دارا جىنىستى جانۋارلار دەپ اتالادى.
دارا جىنىستى جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىن ءۇي مالدارى اتاۋلارىنان بىلەسىڭدەر. ولار: سيىر، بۇقا؛ بيە، ايعىر؛ ىنگەن، بۋرا؛ ەشكى، تەكە؛ قوي، قوشقار جانە ت. ب.
دامۋ دەڭگەيى تومەنگى ساتىداعى كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ، ىشىندە قوسجىنىستى نەمەسە گەرمافروديتتى تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. سەبەبى، گامەتالاردىڭ ەكى ءتۇرى دە (انالىق جانە اتالىق گامەتالار) ءبىر جانۋاردىڭ ءوز اعزاسىندا دامىپ جەتىلەدى. مىسالى، ادامنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن تاسپاقۇرت ءوزىن - ءوزى ۇرىقتاندىرادى، ياعني اتالىق، انالىق جىنىس جاسۋشالارى ءوزارا قوسىلىپ، زيگوتا تۇزەدى. ودان جاڭا تاسپاقۇرت شىعادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىبى: § 46. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋى جانە جەكە دامۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: كوپجاسۋشالى ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ تۇرلەرىن اتاپ، اربىرەۋىنىڭ جەكە انىقتاماسىن بەرىپ، اعزانىڭ جالپى جەكە دامۋى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ادامگەرشىلىك، ەكولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق تاربيە بەرە وتىرىپ عىلىمي دۇنيەتامىن بايىتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
«ءبىلىمىڭدى سىنا» تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى
2. كوبەيۋدىڭ تۇرلەرى
3. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋى
كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى. قاراپايىمنان باستاپ سۇتقورەكتىلەردى قوسا العاندا، بارلىق ءتىرى اعزالار كوبەيەدى. تىرشىلىك ەتۋ مەرزىمى ءبىتىپ نەمەسە ءار ءتۇرلى جىرتقىشتارعا جەم بولىپ، پارازيتتەر ارەكەتىنەن اۋىرىپ، قولايسىز جاعدايلاردان اعزالار ءولىپ، جويىلىپ جاتادى. الايدا كوبەيۋدىڭ، ياعني ارتىنا ءدال وزىندەي ۇرپاق (تۇقىم) قالدىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ولار قۇرىپ كەتپەيدى. مىسالى، وزدەرىڭە جاقسى تانىس يت نەبارى 14 - 15 جىل عانا تىرشىلىك ەتەدى. ولار كوبەيۋدىڭ ناتيجەسىندە ءار تۇقىم، ءار ءتۇر ۇرپاق بەرەتىندىكتەن، جەر بەتىنەن جويىلماي كەلەدى. كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى دە وسىندا. دەمەك ءاربىر اعزا – وسىمدىك نە جانۋار – ءوزىنىڭ جەكە تىرشىلىگىندە ومىرگە ءدال وزىندەي ۇرپاق اكەلەدى.
سونىمەن كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى – ۇرپاقتار جالعاسۋى ارقىلى بەلگىلى ءبىر اعزا ءتۇرىنىڭ ساقتالۋى بولىپ تابىلادى.
كوبەيۋدىڭ تۇرلەرى. وسىمدىكتەر سياقتى جانۋارلار دا ەكى ءتۇرلى جولمەن (جىنىسسىز جانە جىنىستى) كوبەيەدى.
جىنىسسىز جولمەن كوبەيگەندە ۇرپاق ءبىر عانا اعزانىڭ دەنەسىنەن پايدا بولىپ، ءوسىپ، دامىپ، جەتىلىپ، وزدىگىنەن تىرشىلىك ەتە الادى. مۇنداي كوبەيۋدىڭ مىسالدارىمەن سەندەر وسىمدىكتەردى وقىعاندا تانىستىڭدار.
جىنىسسىز جولمەن كوبەيۋ جانۋارلار الەمىندە دە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى: ەۆگلەنا، امەبا سياقتى ءبىرجاسۋشالى قاراپايىمداردىڭ كوبەيۋىن ەسكە تۇسىرەلىك. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ دەنەسى (ءبىر عانا جاسۋشا عوي) ەكىگە ءبولىنۋى ارقىلى كوبەيەدى.
سۋقويمالارىندا قورەكتىك زات كوپ بولاتىن جىلدىڭ جايما - شۋاق جىلى مەزگىلىندە گيدرا دا بۇرشىكتەنۋ ارقىلى جىنىسسىز جولمەن كوبەيەدى. ەڭ الدىمەن، ونىڭ دەنەسىندە بۇرشىك پايدا بولادى. ول بىرتىندەپ ۇزارىپ وسەدى دە، وسى ءوسىندىنىڭ ۇشىندا قارمالاۋىشتار، ولاردىڭ ورتاسىندا اۋىز پايدا بولادى. جاس گيدرا العاشقى كەزدە انالىق گيدرادان ءبولىنىپ كەتە قويمايتىندىقتان، سونىڭ ەسەبىنەن قورەكتەنەدى. ابدەن ءوسىپ جەتىلگەن سوڭ ودان ءۇزىلىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتەدى. گيدرادا وسىنداي بۇرشىكتىڭ پايدا بولۋى، ءوسۋى وسىمدىكتىڭ بۇرشىكتەنۋىمەن ۇقساس. سوندىقتان گيدرانىڭ جىنىسسىز جولمەن كوبەيۋىن بۇرشىكتەنۋ دەيدى.
جانۋارلار جىنىستى جولمەن كوبەيۋ كەزىندە مىندەتتى تۇردە ەكى جىنىس جاسۋشاسى: انالىق جىنىس جاسۋشاسى نەمەسە جۇمىرتقا جانە اتالىق جىنىس جاسۋشاسى نەمەسە سپەرماتوزويد قاتىسادى. جىنىس جاسۋشالارىن گامەتالار دەپ اتايدى. انالىق گامەتا (جۇمىرتقا) مەن اتالىق گامەتا (سپەرماتوزويد) ءوزارا قوسىلىپ، جاڭا ءبىر جاسۋشا تۇزىلەدى. كوپ جاعدايدا اتالىق گامەتا انالىق گامەتاعا ءتۇسىپ قوسىلادى. سوندىقتان جاڭا جاسۋشانى ۇرىقتانعان جۇمىرتقاجاسۋشا نەمەسە زيگوتا دەيدى. وسى زيگوتا دامىپ، ءوسىپ، جاڭا جاس اعزاعا اينالادى. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىندە انالىق گامەتالار انالىق اعزاعا (مىسالى، تاۋىق مەكيەنى) داميدى، ال اتالىق گامەتالار اتالىق اعزادا (مىسالى، قورازدا) داميدى. مۇنداي جانۋارلار دارا جىنىستى جانۋارلار دەپ اتالادى.
دارا جىنىستى جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىن ءۇي مالدارى اتاۋلارىنان بىلەسىڭدەر. ولار: سيىر، بۇقا؛ بيە، ايعىر؛ ىنگەن، بۋرا؛ ەشكى، تەكە؛ قوي، قوشقار جانە ت. ب.
دامۋ دەڭگەيى تومەنگى ساتىداعى كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ، ىشىندە قوسجىنىستى نەمەسە گەرمافروديتتى تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. سەبەبى، گامەتالاردىڭ ەكى ءتۇرى دە (انالىق جانە اتالىق گامەتالار) ءبىر جانۋاردىڭ ءوز اعزاسىندا دامىپ جەتىلەدى. مىسالى، ادامنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن تاسپاقۇرت ءوزىن - ءوزى ۇرىقتاندىرادى، ياعني اتالىق، انالىق جىنىس جاسۋشالارى ءوزارا قوسىلىپ، زيگوتا تۇزەدى. ودان جاڭا تاسپاقۇرت شىعادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
