InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى، پريوزەرسك قالاسى

«پريوزەرسك قالاسىنىڭ №1 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم

عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اۆتورى 9 «ءا» سىنىپ وقۋشىسى

تلەپباي گۇلىم بولاتبەك قىزى

جەتەكشىسى تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى كارابايەۆا مارجان لەسبەكوۆنا

جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «كيەلى قوبىز»

 

مازمۇنى

1. اننوتاسيا......................................................................................................2
2. كىرىسپە...........................................................................................................3-4
3. قازاقتىڭ كيەلى قوبىزىنىڭ  شىعۋ تاريحى.........................................................5-6
4. نەگىزگى ءبولىم
5. قورقىتتىڭ ومىرگە كەلۋى……………………………………………..................………7-8
6. قورقىتپەن قوبىز…………………………………………………...................………..8-9
7. قورقىت تۋرالى زەرتتەۋلەر……………………………………...................………….9-10
8. قوبىزدىڭ قۇدىرەتى…………………………………………….....................…………10-11
9. نارقوبىزدىڭ تاعدارى……………………………………….....................………….11-12
10. قوبىز تۇرلەرى……………………………………………….....................…………....12
11. قوبىزدىڭ وركەستردە قولدانىلاتىن تۇرلەرى………………..............……………..12
12. قورىتىندى……………………………………………………...................…………13-15
13. تەرميندەر……………………………………………………................………………16
14. پايدالانعانادەبيەتتەر………………………………………...............…………….17
15. قوسىمشا ماتەريالدار

 

اننوتاسيا

ۇسىنىلىپ وتىرعان عىلىمي جوبادا قازاق حالقىنىڭ كيەلى قوبىز اسپابىنىڭ شىعۋ تاريحى، قۇرىلىمى، دامۋ بەلەستەرى ونىڭ حالىق مادەنيەتىندە الاتىن ورنى جايىندا تولىق ماعلۇمات بەرىلگەن.

اننوتاسيا

ۆ داننوم پروەكتە گوۆوريتسيا وب يستوريي پرويسحوجدەنيا كوبىزا-مۋزىكالنوگو ينسترۋمەنتا كازاحسكوگو نارودا، و ستروەنيي كوبىزا، و ەگو رولي ۆ جيزني ي كۋلتۋرە كازاحسكوگو نارودا.

 

ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ  – قوبىز اسپابىنىڭ قۇرىلىمىمەن تانىستىرىپ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني جانە مادەني مۇراسىن قاستەرلەپ، باعالاي بىلۋگە ناسيحاتتاۋ.

مىندەتتەرى:

• قازاق  حالقىنىڭ  كيەلى قوبىزىنىڭ  شىعۋ تاريحىمەن تانىسۋ.
• قازاق  حالقىنىڭ كيەلى قوبىزىنىڭ قورقىتپەن بايلانىسى مەن ءداستۇر ولشەم بىرلىكتەرىن تالداۋ.
• قوبىزدىڭ  قۇدىرەتى مەن نارقوبىزدىڭ  تاعدىرىن  بايانداۋ.

وزەكتىلىگى: قوبىز الەمنىڭ مودەلi. بۇكiل عالام مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى. رۋحاني مادەنيەت رەتiندە قاراستىرساق، قوبىز اسپاپ عانا ەمەس باقسىلاردىڭ ەمدەۋ قۇرالى، قازاق حالقىندا جانە وزگە ۇلتتاردا الاتىن ورنىن انىقتاۋ.

كۇتىلەتىن ناتيجە: قازاق حالقىنىڭ قورقىتپەن بايلانىستىراتىن قوبىزدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سوندىقتان مادەني-مۇرانىڭ قىرى مەن سىرىنا ءۇڭىلىپ، قادىر-قاسيەتىن ايقىنداۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بورىشى. ال وسى نەگىز قالاۋشى قۇندىلىقتاردان ايىرىلىپ قالماۋىمىز ءۇشىن ەڭ باستى بايلىعىمىز مادەني-مۇرالاردى قورعاۋ.

 

جوسپار

I.  كىرىسپە

1. قازاقتىڭ كيەلى قوبىزىنىڭ  شىعۋ تاريحى.

II.  نەگىزگى ءبولىم

2.1. قورقىتتىڭ ومىرگە كەلۋى

2.2. قورقىت پەن قوبىز

2.3. قورقىت تۋرالى زەرتتەۋلەر

3. قوبىزدىڭ قۇدىرەتى

3.1. نارقوبىزدىڭ تاعدارى

3.2. قوبىز تۇرلەرى

3.3. قوبىزدىڭ وركەستردە قولدانىلاتىن تۇرلەرى

III.  قورىتىندى

 

I.  كىرىسپە

قازاقتىڭ كيەلى قوبىزىنىڭ  شىعۋ تاريحى.

قوبىز VIII عاسىردان، قورقىت اتا زامانىنان كەلە جاتقان قازاق حالقى ءۇشىن كيەلى اسپاپ. «قاراعايدىڭ تۇبىنەن قايىرىپ العان، ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن ءۇيىرىپ العان» قوبىزدى قازاقتىڭ كيە تۇتۋىنىڭ وزىندىك ءمانى بار. بۇل قوبىزدى ويلاپ تاپقان ميستيكالىق تۇلعا – قورقىتپەن تىكەلەي بايلانىستى. قوبىز ادامنىڭ داۋىسىن، قاسقىردىڭ ۇلۋىن، اققۋدىڭ قيقىلىن، جەل مەن سۋدىڭ ءۇنىن بەرە الادى. تابيعاتتىڭ قايتالانباس دىبىستارىن اعاشتان ويىلىپ جاسالعان قاراپايىم اسپاپتىڭ بەرە الۋى، كوپتەگەن عالىمداردىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرىپ وتىر. قوبىز ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى. سكريپكا اسپابىنىڭ اتاسى. اسپاپ ىسقىسى بار شەكتى اسپاپتاردىڭ قاتارىنا جاتادى. ونەر كيەسىن ارقالاعان بابانىڭ ونەگەسىن قادىرلەپ، وتكەندى ۇمىتپاي، بابالار جولىن جالعاستىرۋ ءۇشىن قاجەت. وسى مۇرانى تانىپ مەڭگەرۋ بۇگىنگى، كەلەشەك ۇرپاقتار ءۇشىن پارىز دەسەك، ونى جاس ۇرپاققا ۇيرەتىپ، ولاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ، بىلىكتى ۇستاز مامانداردىڭ مىندەتى.

قوڭىر ءۇندى قوبىز عاسىرلار سىرىن جەتەلەيتىن كيەلى اسپاپ. قوبىز دەسە ءبىزدىڭ سانامىزعا قورقىت اتا تۇسەدى. قورقىت بابامىزدان قالعان قاسيەتتى قارا قوبىز عاسىردان – عاسىردى جالعاپ، سازدى سارىنىن ۇزبەي قازاق حالقىنىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىن جەتكىزىپ كەلەدى. بىردە بوتاسىز ناردى يدىرسە، ەندى بىردە جان ازابىن تارتقان شەرمەندەنىڭ دەرتىنە داۋا بولادى. قانداي كۇي ورىندالسا دا قوبىز سارىنى قۇلاققا جاعىمدى، جىلى ەستىلەدى.
اقيقاتى اڭىزدان اجىراي قويماعان قورقىت تۇلعاسىنا قاتىستى سۇراقتار قانشالىقتى كوپ بولسا، قوبىزدىڭ دا ادامزات بالاسىنا بەيمالىم سىرلارى جەتەرلىك. اڭىزداردا جاڭا جا­سالعان اسپاپتا قورقىت بابا كۇي تارتا باستاعاندا، بۇكىل دۇنيە كۇڭىرەنىپ، الەمنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىققاندىعى ايتىلادى. كوكتە ۇشقان قۇس پەن جەردە جۇگىرگەن اڭدى دا كۇيىنىڭ سيقىرلى ۇنىمەن ارباي العان ابىز اتانىڭ قا­سيەتتى قوبىزىنىڭ ءۇنى شىق­قاندا، بۇكىل دالانىڭ توپىراعىن توڭكەرگەن داۋىل تۇرىپ، اسپاندى كۇركىرەگەن قويۋ قارا بۇلت شالعان. ول ءوزىنىڭ بولمىسىمەن، كۇڭىرەنگەن كۇيىمەن حالىقتى قورقىتىپ قانا قويماعان، سىر سۋىنىڭ ۇستىندە كۇي تارتىپ، ەلىن باقىتقا كەنەلتكەن دەيدى. قو­بىزدى قازاقتىڭ كيە تۇتۋىنىڭ سىرى، ونىڭ وسىلاي پايدا بولۋى­نىڭ عاجايىپ ەرتەگىگە ۇق­ساستىعىندا دا جاتقان شىعار.
قازاق جۇرتى قوبىزدىڭ ەرەك­شە ۇنىمەن قوسا، پىشىنىنە دە زور ءمان بەرگەن. قاسيەتتى اسپاپتىڭ اققۋ پىشىندەس سيپاتىندا وزىندىك ەرەكشەلىك بار كورىنەدى. اكا­دەميك الكەي مارعۇلان مۇنىڭ سەبەبىن اققۋ قۇستىڭ كيەلىلىگىمەن بايلانىستىرعان. عالىم بۇل ورايدا ەجەلگى قازاقتاردىڭ اق­قۋدى قاستەرلەپ، ونىڭ بەينەسىن وزدەرىنىڭ توتەمى ەتكەندىگىن نە­گىزگە الادى.

II. نەگىزگى ءبولىم

1. قورقىتتىڭ ومىرگە كەلۋى

ۇلى دالانىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى – ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ءىرى ويشىل، جىراۋ، قوبىزشى قورقىت اتا. ونىڭ سوڭىندا قالعان ادەبي جانە مۋزىكالىق باي مۇرا ۇلاعاتتى ۇرپاقتار ارقىلى كەزەڭنەن كەزەڭگە اۋىسىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر. ەندى ول كىم بولعان، قانداي مۇرالارى بار دەگەنگە كەلەيىك.

قازاق حالقىنىڭ اتادان بالاعا تاراعان شەجىرەسى بويىنشا مۋزىكا ونەرىنىڭ تۋۋى قورقىت ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قورقىت قوبىزعا العاش ءتىل ءبىتىرىپ، ءۇنىن كۇي ەتىپ سويلەتكەن ونەر يەسى، كۇي اتاسى. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردىڭ ءبىرى قورقىتتىڭ ەلدەن ەرەكشە بولىپ دۇنيەگە كەلۋى جانە وعان قورقىت ەسىمىنىڭ بەرىلۋى. قورقىتتى تۋاردا اناسى قۇلاننىڭ جاياسىنا جەرىك بولىپتى. جىل سايىن ءبىر رەت تولعاتىپ، بالانى ءۇش جىل توعىز كۇن كوتەرەدى. ءبىر كۇنى نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلەر ءساتى جەتەدى. اناسى، تۋارىندا توعىز كۇن تولعاتىپتى، سول ساتتە جەر دۇنيەگە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قاراڭعىلىق ءتۇسىپتى، قارا جاڭبىر، داۋىل سوعىپ، بىرەۋدى بىرەۋ كورە الماي، قورقىنىش باسىپتى.

بالا اناسىنان تۋا ءتىل قاتىپ، سويلەي باستايدى. شىلدەحاناسىنا جينالعاندار: «بۇل ەرەكشە قاسيەتتى بولىپ ومىرگە كەلۋى ارقىلى ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى قورقىتتى عوي، سوندىقتان اتى قورقىت بولسىن»، - دەپ نارەستەنىڭ اتىن قورقىت قويادى.

                            قورقىت تۋعان كەزىندە،

                            قارا اسپاندى سۋ العان

                            قارا جەردى قۇم العان

                            ول تۋعاندا ەل قورقىپ،

                            تۋعاننان سوڭ قۋانعان – دەگەن ولەڭ جولدارى قورقىتتىڭ ومىرگە كەلۋى جايىندا جىر. مىنە وسى عاجايىپ جاعدايدا تۋعان قورقىتتىڭ ەر جەتكەننەن كەيىنگى ىس-ارەكەتتەرى دە ەشكىمگە ۇقسامايدى. ول جيىرماعا تولعاندا تۇسىندە بىرەۋلەر ايان بەرىپ، «قىرىقتان ارتىق جاسامايسىڭ» دەپتى. مىنە، وسىدان كەيىن قورقىت دۇنيەنىڭ  كوپ ويلاپ، ولمەۋدىڭ جولىن ىزدەستىرەدى، تۇيەسى جەلماياعا ءمىنىپ، الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالايدى. ول قايدا بارسا دا، قازۋلى كوردى كورەدى... بۇل كىمنىڭ كورى، -  دەپ سۇراعاندا «قورقىتتىڭ كورى» دەپ جاۋاپ الادى. اقىرىندا ءوزىنىڭ تۋعان جەرى سىرداريا بويىنا كەلەدى، قاراعايدان قوبىز جاساپ، ولمەس ءومىر كۇيىن تارتادى. قازاقتا «كۇي اتاسى – قورقىت» دەگەن اڭىز وسىلايشا پايدا بولادى. ول سىرداريا سۋىنىڭ بەتىنە كىلەم توسەپ، كۇي تارتقاندا دۇنيەدەگى جان يەسىنىڭ ءبارى دە قۇلاعىن ەلجىرەتىپ تىڭداعان.

1. قورقىت پەن قوبىز

قورقىت جاسىنان وتە ۇعىمتال، قۇيما قۇلاق بولىپ وسەدى. سول كەزدەگى اسپاپتاردىڭ بارىندە دە كەرەمەت وينايدى ەكەن. الايدا، ول وعان قاناعاتتانباي، ادام جانە جانۋارلاردىڭ ءۇنىن، تابيعاتتاعى قۇبىلىستار مەن دىبىستاردى جەتكىزەتىن جاڭا ءبىر اسپاپ جاساعىسى كەلەدى. ون ويلانىپ، توعىز تولعاندى. قارعاي اعاشىن كەسىپ اكەلىپ، ودان ءبىر نارسەنىڭ جوباسىن جاسايدى. ءبىراق ارى قاراي قالاي، نە ىستەرىن بىلمەي قينالادى. كۇندەر وسىلاي وتە بەرەدى. ءبىر كۇنى شارشاپ وتىرىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتىپ، ءتۇس كورەدى. تۇسىنە پەرىشتە ەنەدى. ول بالاعا: «قورقىت، جاساپ جاتقان قوبىزىڭ التى جاسار نار اتاننىڭ جىلىگىندەي ەكەن. ەندى وعان تۇيەنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان شاناق، ورتەكەنىڭ مۇيىزىنەن ويىلعان تيەك، بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىنان تارتىلعان قىل ىشەك جەتپەي تۇر. وسىلار بولسا، اسپابىڭ سايراعالى تۇر ەكەن»، - دەپ كەڭەس بەرەدى. قورقىت ۇيقىسىنان ويانا سالا، وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن جاساپ

                   „قاراعايدىڭ تۇبىنەن

                   قايىرىپ العان قوبىزىم،

                   ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن

                   ءۇيىرىپ العان قوبىزىم،

                   جەلمايانىڭ تەرىسىن

                   شىناق قىلعان قوبىزىم،

       ورتەكەنىڭ ءمۇيىزىن

                   تيەك قىلعان قوبىزىم،

                   بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىن

                   ىشەك قىلعان قوبىزىم،

                   قۇلاعىڭدى بۇرايىن،

                   وسى ايتقانىم بولماسا،

                   قايىرىپ جەرگە ۇرايىن“ – دەپ جىرلايدى.

سىردارياعا كىلەم جايىپ، ۇستىنە وتىرادى دا قوبىزىن كۇندىز-تۇنى تارتا بەرەدى. سول ۋاقىتتا بۇكىل جەر-جيھان، جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس، ءبارى-بارى داريانىڭ جاعاسىنا انتالاپ كەلىپ، كۇي تىڭداپ تۇرادى ەكەن. قورقىتتىڭ قوبىزى كۇي توگىپ تۇرعان كەزدە وعان اجال دا باتىپ كەلە الماپتى. بىردە شارشاعاننان كوزى ءىلىنىپ كەتكەن كەزىندە سۋدان كىشكەنتاي جىلان شىعىپ، دانا قارتتى شاعىپ الادى. ءسويتىپ، قورقىت 95 جاسىندا ءجانتاسىلىم ەتەدى. ەل اۋزىنداعى «اجال ايتىپ كەلمەيدى» دەگەن ناقىل وسىدان قالسا كەرەك... بۇگىنگى كۇنى قورقىت بابامىزدىڭ وننان استام كۇيلەرى بەلگىلى بولىپ وتىر.

2.3. قورقىت تۋرالى زەرتتەۋلەر

• حVءىى عاسىرلىق تاريحشى ءابىلعازى ءباحادۇر حان ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» بايات رۋىنان شىققان قورقىت اتانىڭ وعىزداردىڭ ەلبەگى (ەل ءمينيسترى) قىزمەتىن اتقارعاندىعىن جانە 95 جاسىندا قايتىس بولعاندىعىن جازادى.
• شوقاننىڭ كوزقاراسىنشا، «قورقىت – قازاقتاردىڭ ءبىرىنشى باقسى-شامانى، ەلگە قوبىز ۇيرەتۋشى ۇستاز، كۇيشى، ولەڭ سازىنىڭ شەبەرى».
• «قورقىت اتا كىتابى» 1815 جىلى نەمىس عالىمى ح.ف.ديس درەندەن كىتاپحاناسىنان «قورقىت اتا كىتابىنىڭ»  12 جىردان تۇراتىن نۇسقاسىن تاۋىپ باستىردى.
• يتالياندىق عالىم ە.ر.ءروسسيدىڭ دە ەڭبەگى ەرەكشە. ول ۆاتيكان كىتاپحاناسىنان «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» تاعى ءبىر نۇسقاسىن تاۋىپ، 1956 جىلى ونى يتاليان تىلىنە اۋداردى. ەپوستىڭ اۋدارمالارى جانە ماتىندەرى لوندوندا، بەلگرادتا، باكۋدە، ماسكەۋدە، انكارادا، ستامبۇلدا، پراگادا، الماتىدا ت.ب. قالالاردا جارىق كوردى. 1999 جىلى «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» 1300 جىلدىعى دۇنيە جۇزىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتىلدى.
• قورقىت اتا مازارى - ءىح-حى عاسىرلاردا تۇرعىزىلعان كۇمبەز. قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى قورقىت تەمىرجول ستانسياسىنان 3 شاقىرىم جەردە بولعان. ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا سۇيەگى باسقا جەرگە كوشىرىلگەن. سىرداريا ارناسىنىڭ اۋىتقۋىنان قورقىت مازارىنىڭ قالدىعى 1960 جىلدارى شايىلىپ كەتكەن.
• «قورقىت اتا كەشەنى» - 1980 جىلى بەك ىبىرايەۆ اەروديناميكالىق ەففەكتىنى پايدالانىپ تۇرعىزعان. دالا جەلىنىڭ ەكپىنىمەن قوبىزدىڭ ءۇنى ەستىلىپ تۇرادى. ىشكى جاعى “تۇيەتابان” ورنەكتەرىمەن ناقىشتالعان. قازاقستانداعى ەڭ ۇزدىك تاريحي ەسكەرتكىش.

 

1. قوبىزدىڭ قۇدىرەتى

قىپشاق قويلىباي ءابدۋراحپان ۇلى – اتاقتى باقسى، تاڭعاجايىپ ءتاۋىپ، كەرەمەت كورىپكەل، تەڭدەسى جوق قوبىزشى بولعان. اڭىزداردا دا، تاريحي شىعارمالاردا دا قورقىتتان كەيىن قويلىبايدىڭ ەسىمى اتالادى. اقىن حاميتبەك مۇساباي ءوزىنىڭ «قويلىبايدىڭ قوشتاسۋ كۇيى» دەگەن داستانىندا قويلىبايدىڭ قوبىزى مەن كيەلى قاسيەتتەرى تۋرالى بىلاي جىر تولعايدى:

قارت قويلىباي – قوبىزشىنىڭ ابىزى،
شەجىرەدەي سايراپ جاتىر ءارىزى.
قاتار جۇرەر قوس انارداي قاشاندا،
زامانانىڭ اقيقاتى، اڭىزى.
ول قوبىزبەن – قارا تاستى سويلەتكەن،
ول قوبىزبەن – تال بەسىكتى تەربەتكەن.
ول قوبىزبەن – سەلدى بۋىپ سۇراپىل،
ول قوبىزبەن – شۋ اساۋدى ۇيرەتكەن.
ول قوبىزبەن – قارا بۇلتتى قاق تىلگەن،
ول قوبىزبەن – اقبوز ءۇيدى تىكتىرگەن.
ول قوبىزبەن – ءتىلىن كەسىپ جىلاننىڭ،
ول قوبىزبەن – حانعا تىزە بۇكتىرگەن.
ول قوبىزبەن – جانعان ءورتتى وشىرگەن،
جونگە سالعان ەسسىزدەردى ەسىرگەن.
كيىز ءۇيدى جيھازىمەن جيۋلى،
ارعى بەتتەن – بەرگى بەتكە كوشىرگەن.
ول قوبىزبەن – قارا نوسەر جاۋدىرعان،
ول قوبىزبەن – جان ءلاززاتىن قاندىرعان.
ول قوبىزبەن – توقسان توعىز كۇي شالىپ،
ول قوبىزبەن – ماڭگىگە اتىن قالدىرعان.

ۇلتىمىزدىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، تۇسىندە قورقىت اتادان باتا العان قىپشاق قويلىباي باقسى شامامەن XIV عاسىردىڭ اياق شەنىندە ومىرگە كەلگەن. ونىڭ اتاقتى باقسى، ءتاۋىپ، ساۋەگەي، قوبىزشى رەتىندە ەسىمىنىڭ التى الاشقا كەڭىنەن تانىلعان كەزى – XV عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى. ول قويلىبايدى «باقسىلاردىڭ باقسىسى ءارى ءپىرى» دەپ باعالاسا، الكەي مارعۇلان: «قورقىتتىڭ قوبىزىن، ونىڭ سارىنىن ەڭ العاش رەت ميراس ەتكەن كىسى – قويلىباي باقسى. ول قورقىتتىڭ شاكىرتى بولىپ سانالادى» دەپ جازادى. قويلىباي ءبىر ۇلكەن بايگەگە قوبىزىن قوسىپ، جارىس باستالاتىن جەرگە الدىن الا قوبىزدى ءبىر ۇلكەن سەكسەۋىلگە بايلاتادى. بايگەدەن كەلە جاتقانداردىڭ شاڭى كورىنگەندە، قويلىباي قولىنا قىلىشىن الىپ، باقسىلىق ويىنىن باستاپ، سارىن ايتادى. كەنەت، بايگە اتتارى كەتكەن جاقتان قاتتى داۋىل تۇرىپ، ىسقىرعان قىزىل جەل سوعادى. كوپ ۇزاماي، داۋىلدىڭ ورتاسىنان اتتار كورىنە باستايدى. ال ءبارىنىڭ الدىندا سەكسەۋىل سۇيرەتكەن قويلىبايدىڭ قوبىزى كەلە جاتادى. وسىلايشا قويلىباي قوبىزىن بايگەگە قوسىپ باس بايگەنى جەڭىپ الادى. ماعجان جۇمابايەۆ شوقاننىڭ زەرتتەۋلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ «قويلىبايدىڭ قوبىزى» اتتى داستانىن جازعان.

قوبىزدىڭ تاعدىرى باقسىلاردىڭ تاعدارىمەن بىرگە. بۇل جونىندە الكەي مارعۇلاننىڭ ءوزى بىلاي دە پجازادى: «ۇلى باقسى، جىراۋلاردىڭ، قوبىزشىلاردىڭ كوپ شىققان ورتاسى، اسىرەسە، قىپشاقتار اراسى (ءحىىى –ءحىحعاسىر). ولاردىڭ ىشىندە 1299 جىلى ۆيزانتيا تاريحىندا جازىلعان كوكەم باقسى، ريمعا، مىسىرعا ەلشى بولىپ بارعان. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋى مىسىرعا قوبىزىن الا بارىپ، مىسىردىڭ سۋرەتشىلەرى ولاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان. قىپشاقتىڭ ەڭ اتاقتى قوبىزشىلارىنىڭ ءبىرى – باراق باقسى. قوبىز تارتۋمەن بىرگە ول قىپشاق تىلىندە ەپيكالىق جىر ايتىپ، كەيدە ولەڭدەر جازىپ ءجۇردى». راشيد اد – ءديننىڭ شەجىرەسىندە قوبىز ءسوزىنىڭ ارعى ءتۇبىرىنىڭ «قىپشاق» سوزىمەن توركىندەس ەكەندىگى ايتىلادى.

3.1 نارقوبىزدىڭ تاعدىرى.

قوبىز اسپابى كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا كوپتەگەن قۋدالاۋشىلىق كورگەن، باقسى اسپابى دەپ، ويناۋعا تىيىم سالىنعان اسپاپ. دەگەنمەن دە ونەر ادامدارىنىڭ، حالىقتىڭ اراقاسىندا 20 عاسىردىڭ 70 جىلدارىندا قايتادان جاڭعىرعان.

3.2 قوبىز تۇرلەرى

نارقوبىز، قىلقوبىز، شاڭقوبىز بولىپ بولىنەدى. قىلقوبىز - ەرتە زاماننان كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ەكى ىشەكتى ىسقىشپەن وينالاتىن اسپابىنىڭ ءبىرى. وزىندىك جاسىرىن سىرى مول، ادامنىڭ ەركىنە كونە قويمايتىن، كۇردەلى اسپاپ. ىشەگى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى. قوبىز اسپابىنىڭ ەكى ىشەكتىسىمەن بىرگە – ءۇش، ءتورت ىشەكتىلەر جانە «نارقوبىز»، «جەزقوبىز» دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە بار. قوبىزدى اعاشتان شاۋىپ نەمەسە قۇراپ جاسايدى. بەتى جارتىلاي تەرىمەن قاپتالادى. ول دىبىستىڭ جاڭعىرىپ شىعۋى ءۇشىن كەرەك.

1. قوبىزدىڭ وركەستردە قولدانىلاتىن تۇرلەرى

قوبىز-باس، قوبىز-پريما، قوبىز-كونتراباس،  4 ىشەكتى پريما قوبىز، قوبىز-الت.III. قورىتىندى

ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، ۇلتتىق ونەردى قادىرلەيىك.

قازاق مۋزىكاسىنا ارقاۋ بولعان ءار ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتار زامانىمىزعا ساي تۇرلەنىپ، جاڭا ۇعىمدا، جاڭا مازمۇندا پايدالانىلىپ، قازاق ونەرىن الەمگە تانىتىپ كەلەدى. دەمەك، قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپابىنىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن كونەرمەيدى دەگەن ءسوز، كەرىسىنشە ول زامان اعىمىنا ساي وزگەرىپ، جاڭارىپ، جاڭا تۋىندى رەتىندە ءومىر سۇرەدى.

قازىرگى كەزدە مۋزىكا ارلەۋشىلەرى ءتۇرلى مۋزىكا جانرلارىن دومبىراعا، قوبىزعا جانە ت.ب. مۋزىكا اسپاپتارىنا سايكەستەندىرىپ، ۇلتتىق ناقىشتا، جاڭا ءار بەرىپ، جوعارى تالعامدا ورىندالۋىن كوزدەيدى.

بۇگىنگى تاڭدا قايتا كوركەيگەن، جاڭا مازمۇنعا يە بولعان، ومىرىمىزدەن ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن العان بۇل مۋزىكالىق اسپاپ، وتكەننىڭ ەسكەرتكىشى عانا  ەمەس، كۇندەلىكتى  مادەنيەتىمىزدى دامىتاتىن، اجارىن اشاتىن، رۋحاني قۇندىلىق رەتىندە  ساقتاۋىمىز كەرەك.

سانالى ادام بالاسى تابيعي دارىنىمەن ەرەكشەلەنسە، اسىل مۇرالارامىز اتا – بابالارىمىزدىڭ ونەرىمەن، ونەگەسىمەن باعالى.

بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا قورقىت اتانىڭ ءىزباسارلارى از ەمەس. بابالار مۇراسىن جالعاستىرۋشىلار قورقىتتىڭ كۇيلەرىن بىزگە جەتكىزىپ وتىر. قورقىتتىڭ «قوبىزىم» ءانى ءانشى جانار ايجانوۆانىڭ ورىندالۋىندا ءوز تىڭداۋشىلارىن تاپقان. گۇلنۇر ورازىمبەتوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى قورقىتقا ارنايى جازىلعان «قورقىت - قوبىز» ءانىنىڭ ءوزى ءبىر تاريح. ەل ىشىندە «قورقىت كۇيى»، «قورقىت سارىنى»، «قوڭىر»، «ءتاڭىر كۇي»، «قورقىتتىڭ ەلمەن قوشتاسۋى» دەپ كەلەتىن قوبىز كۇيلەرى، بايىرعى سارىندار كۇنى بۇگىنگە دەيىن تارتىلادى.

سكريپكانىڭ ارعى اتاسى – قازاقتىڭ قارا قوبىزى ەكەنىن الەم مۋزىكانتتارى مويىنداپ تا، دالەلدەپ تە ۇلگەردى. دالەلدەگەن – ەۋروپالىقتار. مويىنداتقان – قازاقتىڭ ارۋ قىزدارى. بۇل ۇمىتىلۋعا جاقىن قالىپ، قۋدالاۋ كورگەن اسپاپى ەۋروپاعا حالقىمىزدى سوعىس جىلدارى قازاقتىڭ تۇڭعىش سكريپكاشىسى ايتكەش تولعانبايەۆ تانىتتى. ءقازىر دۇنيە جۇزىنە تانىلىپ وتىرعان قىل ىشەكتىڭ شەبەرلەرى - مارات بيسەنعالييەۆ، ارمان مىرزاعالييەۆ، اقان مەيىربەكوۆ، ايمان مۇساقوجايەۆا، گاۋھار مىرزابەكوۆا، مەرۋەرت تۇياقبايەۆا، ءجاميلا سەركەبايەۆا، لانا، بۇل ورىنداۋشىلاردىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جوعارى ورىنداۋ مانەرىنە شتراۋس، برامس، شۋبەرتتەردىڭ وتانى الاقاندارى قىزارعانشا قول سوعىپ، جوعارعى مارتەبەلى حانشايىمدار، كورولدەر، يمپەراتورلار مەن گرافتار ارنايى شاقىرتۋلار جىبەرەتىن، قازاقستاندىق مۋزىكانتتاردىڭ گاسترولدىك ساپارىن اسىعا كۇتەتىن بولدى. ۇلىبريتانيانىڭ،  پاگانينيدىڭ وتانى قورقىتتىڭ وتانىنا جول بەرە باستادى.

ۇسىنىسىم

مىنا ءبىز جاستار اتا-بابامىز قالدىرىپ كەتكەن مادەني  مۇرالارىمىزدى قادىرلەپ، باعالاي ءبىلۋىمىز قاجەت. ول ۇشىندە قالامىزدا نەمەسە مەكتەبىمىزدە ارنايى مادەني مۇرالاردى ساقتايتىن مۇراجايلار  بولسا دەيمىن. ول جەرگە سىنىپتاستارىمىزبەن بارىپ سول مادەني مۇرالارىمىزدى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ ولاردىڭ قادىر-قاسيەتىن سىنىپتاس دوستارىم تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن.سونىمەن قاتار، مادەني-مۇرانى جاڭعىرتۋ جانە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا مەكتەبىمىزدە ۇيىرمە ساباقتارى وتىلسە ەكەن دەيمىن.

تەرميندەر

1. توتەم - رۋلىق قوعامداعى دامدار توبىنىڭ شىعۋ تەگىن جانۋارلارعا، وسىمدىكتەرگە نەمەسە تابيعات قۇبىلىستارىنا بايلانىستىرۋى.

2. باقسى – جەكە ادامنىڭ بويىندا ءبىر بەيمالىم كۇشتىڭ اسەرىنەن كەنەتتەن پايدا بولاتىن بىزگە كورىنبەيتىن، سىرتقى بەلگىسىز «رۋحتارمەن» بايلانىس جاساپ، نەشە ءتۇرلى كورىپكەلدىك، بولجاعىش، ساۋەگەيلىك، ەمشىلىك ت.ب. قۇپيالى سيقىرلى جۇمباق كۇش يەسى.

3. كونتراباس - ىسقىمەن  تارتىلاتىن ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1.  مادەني مۇرا /№4 (31) الماتى 2010
2.  «پاگانيني قورقىتقا جول بەرە باستادى» مۇرات اۋەزوۆ
3.  «قورقىتتىڭ قوبىزى» م.م.اۋەزوۆ
4.  «قىپشاق قويلىباي باقسى» ماقسۇتبەك سۇلەيمەن
5.  ءال-فارابي. مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى. – استانا، 2008
6.  سارىبايەۆ ب. قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارى. - الماتى، 1980
7.  ج.تەمىرعالييەۆ. قازاق وركەسترىن اسپاپتاندىرۋ.- الماتى، 2010
8. «قورقىتناما»  رايىمبەرگەنوۆ. الماتى.1980       
9. «قويلىبايدىڭ قوبىزى» ماعجان جۇمابايەۆ

قوسىمشا ماتەريالدار

قورقىت پەن قوبىز
	قورقىت – بايات رۋىنان شىققان وعىزداردىڭ ەلبەگى (ەل ءمينيسترى)                             ءابىلعازى ءباحادۇر
2. قورقىت اتا كىتابى
	قورقىت تۋرالى ەڭ العاشقى حاتقا تۇسكەن ايعاق «قورقىت اتا كىتابى»بولسا، مۇنىڭ ءوزى XV عاسىردا جازىلعان. بۇل كىتاپتىڭ ازىرشە ەكى نۇسقاسى بەلگىلى. ءبىرى - 12 تاراۋدان تۇراتىن درەزدەن نۇسقاسى، ەكىنشىسى - 6 تاراۋدان تۇراتىن ۆاتيكان نۇسقاسى. بۇل ەڭبەكتەر وعىزداردىڭ اتا جۇرتىندا جازىلماعان، ءار تاراپقا شاشىراعان وعىز ۇرپاعىنىڭ ەسىندە قالعان ەستەلىك ىسپەتتەس.
3. قورقىت اتا كۇمبەزى
	ءىح-حى عاسىرلاردا تۇرعىزىلعان كۇمبەز. قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى قورقىت تەمىرجول ستانسياسىنان 3 شاقىرىم جەردە بولعان. ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا سۇيەگى باسقا جەرگە كوشىرىلگەن. سىرداريا ارناسىنىڭ اۋىتقۋىنان قورقىت مازارىنىڭ قالدىعى 1960 جىلدارى شايىلىپ كەتكەن.
4. قورقىت اتا كەشەنى
	1980 جىلى بەك ىبىرايەۆ اەروديناميكالىق ەففەكتىنى پايدالانىپ تۇرعىزعان. دالا جەلىنىڭ ەكپىنىمەن قوبىزدىڭ ءۇنى ەستىلىپ تۇرادى. ىشكى جاعى “تۇيەتابان” ورنەكتەرىمەن ناقىشتالعان. قازاقستانداعى ەڭ ۇزدىك تاريحي ەسكەرتكىش.
5. قىلقوبىز
	قىلقوبىز - ەرتە زاماننان كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ەكى ىشەكتى ىسقىشپەن وينالاتىن اسپابىنىڭ ءبىرى.
	وزىندىك جاسىرىن سىرى مول، ادامنىڭ ەركىنە كونە قويمايتىن، كۇردەلى اسپاپ. ىشەگى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى. قوبىز اسپابىنىڭ ەكى ىشەكتىسىمەن بىرگە – ءۇش، ءتورت ىشەكتىلەر جانە «نار قوبىز»، «جەز قوبىز» دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە بار.قوبىزدى اعاشتان شاۋىپ نەمەسە قۇراپ جاسايدى. بەتى جارتىلاي تەرىمەن قاپتالادى. ول دىبىستىڭ جاڭعىرىپ شىعۋى ءۇشىن كەرەك.
نارقوبىز، قىلقوبىز، جەزقوبىز
	1-3 – حالىق اراسىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان قوبىز تۇرلەرى؛   4 – قوبىز-باس؛   5 – قوبىز-پريما؛   6 – قوبىز-كونتراباس؛   7 – 4 ىشەكتى پريما قوبىز؛   8 – قوبىز-الت
6. شاڭقوبىز
	شاڭقوبىز – ءبىتىمى بولەك، وينالۋى ەرەكشە قازاق حالقىنىڭ كونە مۋزىكالىق اسپابى. اسپاپتا ويناۋ ەرىن مەن ءتىستىڭ اراسىنداعى قۋىسقا تىكەلەي بايلانىستى.  ويناۋ كەزىندە ورىنداۋشى وڭ قولىمەن تىلشەنىڭ ۇشىن شالىپ وتىرىپ، شاپشاڭداتا دىبىستايدى. بۇل اسپاپ «شاڭقوبىز» دەپ اتالعانىمەن  قورقىتتىڭ قوبىزىنا ەشقانداي قاتىسى  جوق.

 

---