كيەلى ساندار سىرى
وقۋشىلاردىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسياسىنا قاتىسقان ماتەريال
تاقىرىبى: كيەلى ساندار سىرى
مازمۇنى
كىرىسپە
1. كيەلى ساندار سىرى تۋرالى
1. 1 كيەلى سانداردىڭ قاسيەتى
2. كيەلى ساندارىنىڭ زەرتتەلۋى
2. 1 زەرتتەۋشى عالىمدار
3. ساندار سويلەيدى
3. 1 زەرتتەۋ تۇجىرىمى
3. 2 جۇلدىزشىلار ەسەبى
4. قورىتىندى
4. 1 پراكتيكالىق كەزەڭ
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
قوسىمشا
كىرىسپە
عىلىمي جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى:
1. حالىق قازىناسىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، قاسيەتتى ساندار جايىندا ماعۇلماتتاردى كوپشىلىك قاجەتتىلىگىنە جاراتۋ.
2. قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتى مەن دارىندىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنگەنىن، قاسيەتتى ساندارعا ەرەكشە تاربيە كوزى رەتىندە پايداناعانىن دالەلدەۋ. وسى سانداردىڭ قاسيەتتىلىگى نەدە ەكەنىن ايقىنداي وتىرىپ، سان ەسىمدەر رەتىندە ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ.
وزەكتىلىگى: زامان وزگەرگەنمەن حالىقتىڭ سەنىمى، قۇپيالىلىققا قۇشتارلىق سەزىمى ورشىمەسە وشپەيدى. بۇل قوعامدا بولعان، بولا بەرەدى دە. ەندەشە حالىق ويىن ءتۇسىنىپ، اتا-بابادان كەلە جاتقان قاسەيتتى ساندارعا ءۇڭىلىپ، قۇپياسىن تۇسىنە ءبىلۋ قاشاندا وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ قالماق.
ماقساتقا جەتۋ جولىندا العا قويىلعان مىندەتتەر:
- كيەلى سانداردى زەرتتەگەن ەڭبەكتەردى وقىپ، تالداۋ؛
- زەرتتەۋشى عالىمداردى انىقتاۋ، سالىستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
- جينالعان ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ؛
- ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ؛
- ەلەكتروندى نۇسقاسىن ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
ءى – تەوريالىق. كوتەرىلگەن ماسەلە توڭىرەگىندەگى ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ. سايت، ينتەرنەتتەن قاراۋ.
ءىى – پراكتيكالىق. كەستە تولتىرۋ، دەرەك سوزدەرىن سالىستىرۋ.
ءىىى – بەكىتۋ. الىنعان مالىمەتتەردى جۇيەلەپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ، ناتيجەگە بايلانىستى بايانداما دايىنداۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
1. تاريحي - سالىستىرمالىق تالداۋ.
2. باقىلاۋ ءادىسى (انكەتا)
3. تىرەك سىزبالار مەن كەستەلەردى قۇرۋ ءادىسى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ تاجىريبەلىك قۇندىلىعى:
جينالعان ماتەريالدار جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەن وزگە ۇلت وكىلدەرى وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح پاندەرىندە ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە وقۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا قىزىقتى گرامماتيكا رەتىندە قولدانۋعا بولادى.
1. كيەلى ساندار سىرى تۋرالى
«ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى انىق» دەپ ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنى بارشاعا ايان. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءاربىر ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانسا، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.
ۇلى عالىم پيفوگور: «ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە» دەگەن ەكەن. عالىمداردىڭ بۇل تۇجىرىمدارىنا سەنۋ - سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. باسقا عىلىمدار مەن ءدىن قاعيدالارىنىڭ دا بولجامدارعا ساي كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. دەيتۇرعانمەن، ءار ساننىڭ ادام ومىرىندە بەلگىلى ءبىر ماڭىز ەكەنىن جوققا شىعارا الماسپىز.
1. 1 كيەلى سانداردىڭ قاسيەتى
قازاق كيەگە ۇلكەن ءمان بەرگەن حالىق. تابيعاتتىڭ كەيبىر اپاتتارىن، وتتى، كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەگەن. سونداي-اق قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە ءتۇرلى ءماندى ەرەكشە سيپات بەرە وتىرىپ ءجيى قولدانىلاتىن ساندار تىزبەگى كوپ. «3، 7، 9، 40» ساندار تىزبەگىن ءوزىمىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدەن، ىرىم - تىيىمدارىمىزدان، ناقىل سوزدەرىمىزدەن، ماقال-ماتەلدەرىمىزدەن انىق كورۋگە بولادى.
ءبىز بۇگىن ساندار الەمىنە ساياحات جاسايمىز. بۇل ساياحاتتا ءبىز كوپتەگەن سانداردىڭ سىرلارىن اشىپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىن تاماشالايمىز. جان جاعىمىزعا قاراساق ساندار تەك قانا ماتەماتيكا ەمەس، تاعى باسقا كوپتەگەن عىلىمداردا ماڭىزى زور. قاراپ وتىرساق، وسى قاراپايىم 10 سيفر بولماسا، ءبىز تەلەفون دا سوعا المايمىز. جالپى تانىم پروبلەماسىمەن بايلانىستى ەسكىلىكتى نانىم-سەنىم تۇرلەرىنىڭ تىلدىك كورىنىستەرى، اسىرەسە سان اتاۋلارىمەن كەلگەن تۇراقتى ءسوز ورالىمدارىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. بايىرعى كەزدەردە حالىق ءار الۋان قۇبىلىسقا نازىك باقىلاۋ جاساي كەلىپ، ولاردىڭ ورتاق قاسيەتتەرى مەن سيپاتتارىن سانمەن ءتۇيىپ، سانامالاپ ايتىپ وتىرعان.
نانىم-سەنىمگە قاتىستى «كيەلى ۇعىمدار» نەگىزىندە پايدا بولعان قۇبىلىس. سان اتاۋى ءسابيدىڭ انا قۇرساعىندا بولۋ ۋاقىتىمەن بايلانىستى ەرەكشە قولدانىسقا يە بولعان.
ساندار ادام بالاسىنىڭ ەرتەدەگى ومىرىندە ۋاقىت ولشەمى، كولەمدىك ولشەمى جاعىنان ەرەكشە قىزمەت اتقارعان. مىسالى، و باستا بەسكۇندىك اپتا، بەرتىن كەلە جەتى كۇندىك اپتا بولعان. سان ەسىمدەردىڭ فرازەولوگيالىق بىرلىك جاساۋداعى دەڭگەيى بىردەي ەمەس. بىرىنشىدەن، ەسەپتىك سان ەسىمدەر ءجيى قولدانىلادى. ەكىنشىدەن، سان اتاۋلىنىڭ ءبارى بىردەي قولدانىلمايدى. اتاپ ايتساق، ەرەكشە ماندە قولدانىلاتىن «ءتورت»، «جەتى»، «توعىز»، «قىرىق» ساندارى. سان ەسىمدەردىڭ ىشىندە كەيبىر ساندار ساندىق مانىمەن قاتار باسقا ماعىنادا قولدانىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇنداي جاعداي، اسىرەسە وسى سانداردىڭ تۇراقتى تىركەستەردە، اڭىز-اڭگىمەلەردە، جىر-داستانداردا، سالت-داستۇرلەردە جانە باسقا دۇنيەتانىمعا بايلانىستى قولدانىلعانى كوزگە انىق تۇسەدى. سونىمەن بىرگە بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحى دا ارىدا جاتقانى بايقالادى.
1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10 ساندارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلە وتىرىپ، ءاربىر سان جايلى وي تولعانىسىن تۋدىرۋ، بىلىمگە قۇشتارلىقتى وياتادى.
قازاق حالقىنىڭ كيەلى ساندارىن وقي وتىرىپ، ساندار مەن ولاردىڭ سىرلارىن تەرەڭ ۇعىندىرۋ ارقىلى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ءارى قاراي دامىتامىز. ال وسى كيەلى ساندار جاي ساندار قاتارىنان دا ورىن الادى.
وسى تۇستا گەنەالوگيالىق جىكتەۋ ارقىلى ساندار جۇيەسىن كەستەدەن كورۋگە بولادى. بۇل وندىق ساناۋ جۇيەسى سالىستىرمالى تاريحي ءادىس ارقىلى، گەنەالوگيالىق جىكتەلۋگە نەگىزدەلىپ جاسالىپ وتىر. سالىستارمالى - تاريحي ءادىس ماعىناسى جاعىنان ءبىر تەكتەس، دىبىستالۋى، جاعىنان ۇقساس سوزدەر توبىنا، ماتەريالدىق جاعىنان تۋىستاس.
№1 كەستە
سلاۆيان تىلدەرى تۇركى تىلدەرى
ورىسشا ودين، دۆا، تري، چەتىرە، پيات، شەست، سەم، ۆوسەم، ديەۆيات، دەسيات قازاقشا ءبىر ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس، التى، جەتى، سەگىز، توعىز، ون.
پولياكشا Jeber، dva، trzy، cziery، piec، szesc، siedem، ءوsiem، dziewies، dziesiec
وزبەك بير، يككي، ءۇچ، تۇرت، بيل، ولتي، ەتتي، ساككيز، تۇقيز، ۇن
چەح Ieden، dva، tri، ctyri، pet، sest، seclm، ءوsm، devet، deset تۋۆا بير، يكي، ءۇش، ءدورت، بەش، الدى، چەدي، سەس، توس، ون.
بولگار ەدين، دۆا، تري، چەتىري، پەت، شەست، سەدەم، وسەم، ديەۆەت، دەسەت حاقاس ءپىر، ءۇس، ءتورت، پيس، التى، ءچيتى، سيگىس، توعىس، ون
«ساندار الەمدى باسقارمايدى، ءبىراق قالاي باسقارۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى»، - دەپ ويشىل، ءارى اقىن گەتە ايتقانداي، ساندار توڭىرەگىندە ۇلكەن سىر بار ەكەنى و باستان-اق سەزىلگەن.
2. كيەلى ساندارىنىڭ زەرتتەلۋى
سوڭعى شيرەك عاسىردا تۇركى حالىقتارىنىڭ سان ەسىمدەرى جونىندە ءبىرتالاي ەڭبەكتەر جازىلىپ، ديسسەرتاسيالار قورعالدى. ماسەلەن، اكادەميك ۆ. ا. گوردليەۆسكييدىڭ «تۇركى تىلىندەگى ەلۋ سان ەسىمى» اتتى ارنايى ەڭبەگى بار، اۆتور تۇركى حالىقتارىنىڭ سان ەسىمدەرىن وزىنە دەيىن زەرتتەگەن ۆ. ۆ. رادلوۆ، ن. يا. مارر، ۆ. ۆ. بارتولد سياقتى اكادەميكتەردىڭ پىكىرلەرىن زەرتتەۋىنىڭ نەگىزىنە الادى. سونداي-اق گ. ن. ءپوتانيننىڭ جالپى فولكلور تۋرالى، تۇركى-مونعول، سلاۆيان، سكانديناۆيا، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ شىعارمالارى جايىندا جازعان ەڭبەكتەرىندە دە ساندار تۋرالى مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. عالىم وزىنە دەيىنگى ەڭبەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، 3، 7، 9 ساندارىن كيەلى، قاسيەتتى دەپ، فولكلوردا كوبىرەك ۇشىراساتىنىن ايتادى. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن گ. ن. پوتانين اسپانداعى جەتى پلانەتانى دارىپتەۋدەن ىزدەۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. مۇنداي پىكىردى باسقا دا كورنەكتى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. بۇل ەڭبەكتەردە جالپى سانداردىڭ بىلدىرەتىن ۇعىمدارى، ولاردىڭ ادامنىڭ قوعامدىق ساناسىمەن بايلانىسى قارالادى.
2. 1 زەرتتەۋشى عالىمدار
قازاق تىلىندە سانداردى ءار ءتۇرلى قىرىنان زەرتتەۋ ءۇردىسى بايقالادى. ماسەلەن سانداردىڭ ىشىنەن كيەلى سانداردى ءبولىپ الىپ قاراستىرۋ ءۇردىسى بار، سونداي-اق سان توڭىرەگىندە شوعىرلانعان ويلاردىڭ ماعىناسى مەن تاريحى، سانداردىڭ جالپى فولكلورداعى نەمەسە ادەبيەتتەگى قىزمەتى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى، سانداردىڭ ەتنولينگۆيستيكالىق سيپاتى، لينگۆومادەني ماندىلىگى دە قارالىپ كەلەدى. وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ باستاماسى رەتىندە ءى. كەڭەسبايەۆتىڭ ەڭبەگىن ايتۋعا بولادى. عالىم ءبىرشاما فرازەولوگيزمدەرگە ۇيتقى بولعان سانداردىڭ سەمانتيكالىق قىزمەتىن اشا وتىرىپ، ولار كونە زامانداعى ءدىني سەنىمدەرمەن بايلانىستى بولىپ شىققان كيەلى ساندار دەپ قورىتىندى جاسايدى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا ساندارعا قاتىستى ءار ءتۇرلى ماقساتتاعى لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى: بازەن ل. ، تەنيشيەۆ ە. ر. ، چەرنىشيەۆ ۆ. ي. ، ۋماروۆ ە. ا. ، ۋاڭكى م. جانە ت. ب.
سان ەسىم ماسەلەسىنە ارناپ 1927 جىلى لەنينگراد قالاسىندا «ساندارعا قاتىستى تىلدىك ماسەلەلەر» اتتى ۇلكەن كونفەرەنسيا ءوتتى. بۇل كونفەرەنسيا عالىمداردى سانداردى تەك گرامماتيكالىق تۇرعىدا عانا ەمەس، باسقا جاقتان دا، اتاپ ايتقاندا، دۇنيەتانىممەن بايلانىستى زەرتتەۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەنىدىگىن كورسەتتى. كونفەرەنسيا نەگىزىندە جارىق كورگەن ماقالالاردا «سانعا بايلانىستى ماسەلەلەر شەشۋى قيىن، وزەكتى، بولاشاقتا تىنىمسىز ىزدەنۋدى تالاپ ەتەتىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاساتىن زەرتتەۋ جۇمىسىن قاجەت ەتەدى» دەگەن قورىتىندى ويلار ءجيى ۇشىراسادى. بۇعان دەيىن رەسەيدە سانداردى تىلدىك تۇرعىدا زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ «ساندار توبى» قۇرىلعان. بۇل توپتىڭ مۇشەلەرى: سلاۆيان-البان تىلدەرىنىڭ مامانى ن. س. دەرجاۆين، سلاۆيست م. پ. دولوبكو، ۋرال-التايست ن. ن. پوپپە (فينتانۋشى، مونگوليست)، تۇركىتانۋشى ا. ن. سامويلوۆيچ، ۇندى-ەۋروپاتانۋشى ل. پ. ياكۋبينسكيي، ەگيپەت سان ەسىمى بويىنشا پ. ي. ۆوروبيەۆ، ۆ. پ. توماشيەۆسكيي، يا. مارر.
جالپى تۇركى تىلدەرىندەگى سان ەسىمدەر حVءىى عاسىردان بەرى قارالىپ كەلەدى: ۆ. ۆ. بارتولد. «سيستەما سچيسلەنيا ورحونسكيح نادپيسەي ۆ سوۆرەمەننوم ديالەكتە». ءحىح عاسىردا جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن گ. ي. رامستەدتىڭ ەڭبەكتەرىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. رامستەدتىڭ ساندار ساۋساققا قاتىستى شىققان دەگەن تۇجىرىمىن اسىرەسە بەس سان ەسىمىنىڭ ەتيمولوگياسىن بىلەكپەن بايلانىستىرۋىن سول تۇستا عالىمدار جوعارى باعالاپ، وسى باعىتتا ىزدەنىستەر جۇرگىزدى.
قازاق ءتىل بىلىمىندە ساندار جوعارىدا كورسەتكەن ءى. كەڭەسبايەۆتىڭ، سونىمەن بىرگە ءا. حاسەنوۆ، ءا. قايدار، ن. ءۋالي ۇلى، ت. جانۇزاقوۆ، ە. قويشىبايەۆ، ن. ورالبايەۆا، ت. سايرامبايەۆ، ج. بايزاقوۆ، ا. ماشانوۆ، ا. ەلەشيەۆا، ق. عابيتحان ۇلى، گ. شاھارمان، ق. تاجييەۆ، ق. دۇسىپبايەۆانىڭ ەڭبەكتەرىندە ءار ءتۇرلى اسپەكتىلەردە قاراستىرىلدى.
3. ساندار سويلەيدى
قازاق حالقى تىلگە باي. ءار ءسوزىن تالداي بىلگەن، ءار سوزىنە ءمان بەرگەن حالىق. قازاق ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى، شاريعاتقا قاتىسى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان. راسىندا قازاق ءبىر سانىنان باستاپ، ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك يە بولاتىنىن ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن.
ماسەلەن 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10 ساندارىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن بىلەمىز بە؟ بىلسەك ايتقانىمىز ارتىق بولماس، بىلمەسەك، قۇلاق سالعانىمىز ءجون بولار.
ءبىر ساننىڭ كيەلىگى:
1. اللا جالعىز. اللادان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق.
كۇنى-تۇنى دەم المايتىن ەكەۋ:
1. اي. 2. كۇن.
پاتشالىق قۇرعان ەكى مۇسىلمان، ەكى كاپىر:
مۇسىلمانداردان: 1. سۇلەيمەن. 2. ەسكەندىر زۇلقارنايىن.
كاپىرلەردەن: 1. نالەرۋت. 2. شيددات.
پەيىشتە كورىنبەيتىن:
1. كۇندىز. 2. ءتۇن.
پەيىشتە بولمايتىن:
1. اۋرۋ-سىرقاۋ. 2. ۇيقى
ەكى نارسەمەن دوس بولۋ:
1. ايەلىڭمەن. 2. باستىعىڭمەن.
جاقسى دوس پەن جامان دوس:
1. مال-مۇلىك. 2. ۇل-قىزى
حالىق قاشادى، ءبىراق قۇتىلا المايدى:
1. ءناپسى. 2. شاكۋات ( ءجۇرىس ءجۇرۋ).
مىسالى قازاق 3 سانىنىڭ بايلامدارىن بىلاي تۇيىندەگەن:
ءۇش كوز: سۋ اناسى – بۇلاق، جول اناسى – تۇياق، ءسوز اناسى – قۇلاق
ءۇش توقتام: اقىل – ارقان، وي - ءورىس، ادام – قازىق
ءۇش قاسيەت: ولىدە – ارۋاق، مالدا – كيە، استا – كەپيەت
ءۇش تالعام: مەيىرىم – ساۋاپ، جاقسىلىقتان شاراپات، جاماندىقتان كەسەپات
ءۇش ءجۇز: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز
ءۇش ءتاتتى: جان ءتاتتى، جار ءتاتتى، مال ءتاتتى
ءۇش قۋات: اقىل، جۇرەك، ءتىل:
ءۇش جۇرت: ءوز جۇرتىڭ – كۇنشىل، قايىن جۇرتىڭ – ءمىنشىل، ناعاشى جۇرتىڭ - سىنشىل
ەندى وسىلاردى تاراتىپ ايتساق:
قايىن جۇرتىڭ قولىڭنىڭ ۇزىندىعىنا قارايدى،
جاعاڭنىڭ قىزىلدىعىنا قارايدى.
بەرسەڭ جاعاسىڭ،
بەرمەسەڭ داۋعا قالاسىڭ
ءوز جۇرتىڭ – اعايىن،
بار بولساڭ كورە المايدى
جوق بولساڭ ءبولىپ بەرە المايدى.
جاقسى بولساڭ كۇندەيدى،
جامان بولساڭ جۇندەيدى.
ناعاشى جۇرتىڭ:
جاقسىلىعىڭا سۇيىنەدى،
جاماندىعىڭا كۇيىنەدى.
ءارقاشان تىلەۋىڭدى تىلەيدى،
تىلەۋقورلىق نيەتى بيلەيدى.
ءۇش ءىز: بالا، بايلىق، باقىت – ءبىلىم
ءۇش عايىپ: قوناق نەسىبە، اجال
ءۇش الىس: جەر مەن كوك، جاس پەن كارى، جاقسى مەن جاماننىڭ اراسى
ءۇش ارسىز: كۇلكى، ۇيقى، تاماق
ءۇش بايلىق: دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق
ءۇش قازىنا: ەر قازىناسى – جۇرگەن ءىز،
ەل قازىناسى – كونە ءسوز،
ءتىل قازىناسى – ەسكى ءسوز
ءۇش ماقسات: ساۋداگەر ماقساتى – ۇتۋ، جول مۇراتى – جەتۋ، داۋ مۇراتى – ءبىتۋ
ءۇش ءۇمىت: جازىلام دەپ ناۋقاس ءۇمىتتى، باييمىن دەپ كەدەي ءۇمىتتى، كەتەم دەپ قىز ءۇمىتتى
ءۇش ءقادىرلى: ىرىس، ب ا ق، داۋلەت
ءۇش ءقادىرسىز: جاستىق، دەنساۋلىق، جاقسى جار
ءۇش كەمشىلىك: اتىڭ شابان بولسا – جالعاننىڭ ازابى، العانىڭ جامان بولسا – دۇنيەنىڭ توزاعى، بالاڭ جامان بولسا – كورىنگەننىڭ مازاعى
ءۇش بي
ءۇش جۇزدە بولسا دا ولار باستى كiسi،
قازىبەك، تولە، ايتەكە مەنەن كiشi.
سولارعا جول كورسەتكەن ۇستاز ەدiم،
ساردار دەپ قۇرمەتتەيiن ۇلكەن-كiشi.
جەڭiس جوق سوعىستاردا شاباندارعا،
جاعداي جوق تاعات قىلىپ امالدارعا.
جەڭiسكە جەتۋ ءۇشiن قايرات قىلىپ،
ات قويدىم اسكەر باستاپ قامالدارعا.
ءمالiم عوي، ەلگە اسكەر باسقارعانىم،
بولدىم دەپ ورداباسى ماستانبادىم.
مىلتىعى كوپ بولسا دا كاپiر جاۋدىڭ،
قالماقتىڭ اسكەرiنەن جاسقانبادىم.
باسقارىپ ءۇش ءجۇز قولىن جيىرما بەس جىل،
ورنىمدى بوگەنبايعا بەردiم بيىل.
ەش ساردار جارلىعىمدى قايتا قىلعان جوق،
كەزiندە ۇزاق سوعىس كۇندەر قيىن.
4 سانىنىڭ قادىر-قاسيەتتەرى:
ءتورت مۇلىك: باس ساندىق، ءتىل كىلت، قول مۇلىك، اياق-تاباق
ءتورت حاليفا: ابۋباكىر، ومار، وسپان، ءالي
ءتورت قىلىش: ءحام حام، ءسام سام، زۇلپحار، زۋلقاجا
ءتورت پەرىشتە: جەبىرەيىل، ازىرەيىل، مەكەيىل، يسرافيل
ءتورت كىتاپ: ءتارات، ءزابۋر، ءىنجىل، قۇران
ءتورت ءپىر: جارلىنىڭ ءپىرى – قالتاق اتا،
ۇرىنىڭ ءپىرى – جالتاق اتا
شەبەردىڭ ءپىرى – تەپشەن اتا
كارىنىڭ ءپىرى – كەكشىل اتا
ءتورت تۇلعا: وت، سۋ، جەل، جەر
ءتورت قۇبىلا: شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك
ءتورت ماۋسىم: كوكتەم، جاز، كۇز، قىس
ءتورت توقسان: قىستوقسان، جازتوقسان، شىلدەتوقسان، كۇزتوقسان
ءتورت بۇرىش: شىن-ماشىن، مىسىر، ريم، ەۋروپا ەلدەرى
ءتورت تۇلىك: تۇيە ءپىرى – ويسىلقارا
جىلقى ءپىرى – قامبار اتا
سيىر ءپىرى – زەڭگى بابا
قوي، ەشكى ءپىرى – شوپان، شەكشەك اتا
ءتورت كۇنا: اللاعا كۇمان كەلتىرۋ، ناقاقتان قان توگۋ، اتا-اناعا ءتىل تيگىزۋ، وتىرىك كۋا بولۋ.
ءتورت تۇرمان:
1. ەر تۇرمانى. 2. مۇكاممالى. 3. جاۋجاراعى. 4. بەس قارۋى.
ءتورت پايعامبار ءتىرى:
1. يسا. 2. ىدىرىس. 3. قىدىر. 4. ءىلياس. ىدىرىس پەن يسا 4-قات كوكتە، ولار پەرىشتەلەرمەن بىرگە قۇلشىلىق جاسايدى. قىدىر شولدەگەندەرگە سۋسىن بەرەدى. ءىلياس سۋ اپاتىنا ۇشىراعاندارعا قول ۇشىن بەرەدى.
ءتورت نارسەنى ادام اتانى جاراتقاندا جىبەرەدى:
1. ءولىم. 2. ءلاپسى. 3. اشۋ. 4. ءناپسى.
ءتورت اسىل:
1. يمان. 2. ناماز. 3. ءىلىم. 4. مەيىر-شاپاعات.
ءتورت ۇرى:
1. ازعىرۋشى شايتان. 2. كۇپىرلىك. 3. تاكاپپارلىق. 4. مەيىرىمسىزدىك.
ءتورت داريا:
1. ءنىل. 2. فيرات. 3. جەيحۋن (امۋداريا) . 4. سەيحۋن (سىرداريا).
ءتورت بەيعامسىزدىق:
1. ءولىمدى ويلاۋ. 2. زالىم اداممەن وتىرماۋ . 3. ونىمەن سويلەسپەۋ. 4. اۋلاق ءجۇرۋ.
5 سانىنا بايلانىستى:
بەس پارىز: تاڭ نامازى، بەسىن نامازى، ەكىندى نامازى، اشام نامازى، جاشيىق نامازى
بەس قارۋ: ساداق، مىلتىق، نايزا، قىلىش، ايبالتا
بەس بورىش: اللاعا، پايعامبارعا بايلانىستى بورىش، ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى بورىش، مەملەكەت پەن حالىققا بورىش، ءۇي-ىشى جاقىندارىنا بورىش، ادامگەرشىلىك الەمىنە بورىش
بەس جاراتىلىس: كۇن، اي، جۇلدىز، كۇندىز، ءتۇن
بەس وسيەت: توپاسقا سەنبە، جاۋعا يىلمە، ءارقاشان ساق ءجۇر، اش ۇيگە قونبا، جارلىدان سىي الما
بەس قاتەر: وت، جاۋ، بورىش، اۋرۋ، ءسوز
6 سانى بەرەكەنى بىلدىرەدى. ەرتەدە قۇلعا التى ءسوزدى بىلسە بولعان ەكەن. ولار: وتىر، تۇر، جات، ءجۇر، اتقار، دەمال
التى الاش: قازاق، قاراقالپاق، وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىز، جايىلما
التى پارىز: ادامداردىڭ بىر-بىرىنە التى پارىزى بار:
1. بىر-بىرىنە سالەم بەرۋگە
2. شاقىرسا بارۋعا
3. كەڭەس سۇراسا اقىل قوسۋعا
4. سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە
5. اۋىرىپ قالسا كوڭىل سۇراۋعا
6. قايتىس بولسا جەرلەۋگە قاتىسۋعا
التى پارىز:
1. بiر-بiرiنە سالەم بەرۋ. 2. شاقىرسا بارۋ. 3. كەڭەس سۇراسا - اقىل قوسۋ. 4. سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋ. 5. اۋىرىپ قالسا - كوڭiل سۇراۋ. 6. قايتىس بولسا جەرلەۋگە قاتىسۋ.
التى اسقار:
1. اقىل. 2. ءبىلىم. 3. جومارتتىق. 4. ادىلدىك. 5. شىنشىلدىق. 6. كەڭ پەيىل.
التى تويمايتىن نارسەلەر:
1. كوز قاراۋدان تويمايدى. 2. ەركەك ايەلدەن ءلاززات الۋدان تويمايدى. 3. وت وتىنان تويمايدى. 4. عالىم عىلىمنان تويمايدى. 5. باي مالعا تويمايدى. 6. ادام ومىرگە تويمايدى.
ال 7 سانى وتە كيەلى. 7 جاستا بالا مەكتەپكە بارادى.
جەتى كۇن: دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما، سەنبى، جەكسەنبى.
جەتى امال: توقساننىڭ كىرۋى، كيىكتىڭ ماتاۋى، مۇزدىڭ قاتۋى، ايدىن توعامى، ۇركەردىڭ باتۋى، قاراشانىڭ باتۋى، كۇننىڭ توقىراۋى
جەتى قازىنا: ەر جىگىت، سۇلۋ ايەل، بەرەن مىلتىق، ، اقىل، ءبىلىم، جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، جۇيرىك تازى
جەتى جوق: اللادا باۋىر جوق، تاستا تامىر جوق، اسپاندا تىرەۋ جوق، جەردە ولشەۋىش جوق، تاسباقادا تالاق جوق، اققۋدا ءسۇت جوق، جىلقىدا ءوت جوق
جەتى جۇت: قۇرعاقشىلىق، مال قىرىلۋ، ءورت، وبا، سوعىس، توپان سۋ، ءزىلزالا
جەتى اتا: اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات
جەتى قۇبىلىس: كۇنشىعىس، كۇنباتىس، تۇستىك، تەرىستىك، اسپان الەمى، جەر ورتا، جەر استى
جەتى جەتىم: تىڭداماعان ءسوز جەتىم،
كيۋسىز توزعان ءبوز جەتىم،
يەسىز قالعان جەر جەتىم،
باسشىسى جوق ەل جەتىم،
اققۋ-قازسىز كول جەتىم،
جەرىنەن ايىرىلعان ەر جەتىم،
زامانداسى قالماسا –
بارىنەن دە سول جەتىم.
جەتى نارسەنى جۇيكەنى توزدىرادى:
1. ەڭ جەگەن نان. 2. ءزىمادان بولعان جان. 3. بويامالى ءتان. 4. ناشادان بۇزىلعان قان. 5. تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى. 6. اراقتىڭ جۇتىمى. 7. اقشالى ويىننىڭ ۇتىمى.
ءمولدىر تاۋىنداعى جەتى اۋليە انالار:
1. ءشۇمىش اۋليە انا. 2. ماريا اۋليە انا. 3. راحيما اۋليە انا. 4. گۋلفايرۋز اۋليە انا. 5. زاۋرە اۋليە انا. 6. حاديشا اۋليە انا. 7. راينامۋ اۋليە انا.
جەتى عاشىق:
1. ءلايلى – ءماجنۇن. 2. فارحاد – شىرىن. 3. تاھير – زۋحرا. 4. ارزۋ – كامبار. 5. ۋاليك – عاررا. 6. ۋاكي – كۇلشاھ. 7. ءجۇسىپ – زىليقا.
جان-جۇيەنى جادىراتاتىن جەتى ءجايىت:
1. اكىمدەردىڭ شاراپاتى. 2. عۇلامالاردىڭ شاريعاتى. 3. بايلاردىڭ سالاۋاتى. 4. كەدەيلەردىڭ قاناعاتى. 5. ۇلكەندەردىڭ ۇلاعاتى. 6. جاستاردىڭ يناباتى.
7. ازاماتتاردىڭ ار-ۇياتى.
جەگىدەي جەگەن جەتى كەسەل:
1. كوررۋپسيا. 2. مافيا. 3. پاراقورلىق. 4. بيۋروكراتتىق. 5. رەكەتەرلىك.
6. ماسكۇنەمدىك. 7. جەزوكشەلىك.
جەتى اتا:
1. تەك اتا. 2. ءتۇپ اتا. 3. بابا. 4. ارعى اتا. 5. اتا. 6. اكە. 7. بالا.
جىگىتتىڭ جەتى قازىناسى
جۇردەك اتى –جىگىت قانى، قاناتى
قىران بۇركىت – قارىم كۇشى، قۋاتى.
قۇماي تازى - باستان بەرىك سەنىمى،
اق مىلتىعى – سونبەس وتى، سەرىگى
الماس كەزدىك – جىگىت سۋسى، ءھام مىسى
اۋ جىلىمى – امال، ايلا، ءادىسى
قارا قاقپان سەرتى سەبى تىرلىكتىڭ
وسى جەتى قازىناسى جىگىتتىڭ
پەيىش سەگىز ءتۇرلى نارسەدەن تۇرادى:
1. ءدارىسلام – قىزىل جاقۇتتان. 2. ءدارىل قارار – ككۇمىستەن. 3. ءجانناتىل ناعيم – زامرۋتتان. 4. ءجانناتىل عادين – لاعىلدان. 5. ءجانناتىل ءماعۋي – گاۋھاردان. 6. ءدارىن ناقار – نۇردان. 7. ءجانناتىل فەرداۋىس – زۇبارجاتتان. 8. ءجانناتىل اعلا – التىننان.
سەگىز ادامعا جۇماق لايىق:
1. ورازا ۇستاعاندارعا. 2. جامان سوزدەن ساقتانعاندارعا. 3. قۇران وقىعاندارعا. 4. اش ادامعا تاماق بەرگەندەرگە. 5. جاس ۋاقىتىندا ناماز وقىعاندارعا. 6. سيقىردان اۋلاق بولعاندارعا. 7. وزىنە جاقسىلىق بولسىن دەگەندەرگە.
8. وزگەگەدە جاقسىلىق بولسىن دەگەندەرگە.
ءجانناتتىڭ سەگىز ەسىگىنە كىرەتىندەر:
1. «ءلا يلاھا يللا اللاھ مۇحاممادۋر راسۋللاھ» كليماسى جازىلعان ەسىكتەن پايعامبارلار، شەيىت بولعاندار، جومارتتار كىرەدى. 2. نامازدى، دارەتى تولىق ورىنداعاندار ەسىگى. 3. مالدارىنان زەكەت بەرگەندەردىڭ ەسىگى. 4. اللانىڭ ۇكىمىن ورىنداعاندار ەسىگى. 5. ءناپسىسىن تىيعاندار كىرەدى. 6. حاج امالىن ورىنداعاندار كىرەدى. 7. اللاھ جولىندا سوعىسقا شىعۋشىلار. 8. ارام نارسەلەرگە كوزدەرىن جۇمىپ، جاقسى ىستەردى ورىنداعاندار.
اللاھ تاعالانىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتپەي ورىندايتىن توعىز پەرىشتەلەر:
1. جابىرەيىل – پايعامبارلارعا اللاھ تاعالانىڭ ءسوزىن حابارلاۋشى.
2. مەكايىل – بارلىق ادامعا، ماقۇلىققا بەرىلەتىن ىرىستىڭ ۋاكىلى.
3. ازىرەيىل – بارلىق ادامنىڭ، جان-جانۋارلاردىڭ جانىن الاتىن قۇداي ۋاكىلى. 4. ىسىرايىل – اقىرىزامانعا دەيىن سۇلىنى الىپ جۇرەتىن پەرىشتە.
5. داردايىل – اي، كۇن، جۇلدىزداردىڭ ۋاكىلى. 6. ىسمايىل – جەر بەتىندەگى كيەلىلەردىڭ جەبەۋشىسى. 7. زۇلقايىل – قيامەت كۇنىندە ادامداردى الىپ باراتىن پەرىشتە. 8. احرايىل – بارلىق داريا، كول، وزەن بۇلاق سۋلاردىڭ پەرىشتەسى. 9. مالىك – جەتى توزاقتىڭ ۋاكىلى.
توعىز-قۇمالاق — قازاق ۇلتتىق ءداستۇرلى ويىندارىنىڭ ءبىرى، اقىل-وي ويىنى.
سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ونىڭ شىعۋ تاريحى 4 مىڭ جىلدىق كەزەڭدى قامتيدى. ال كەيبىر مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ پايدا بولعان كەزى بۇدان دا كوپ ۋاقىت بولۋى ابدەن مۇمكىن. توعىز-قۇمالاق وتكەن عاسىرلاردا قازاق دالاسىنداعى ەڭ كەڭ تاراعان ويىن بولاتىن.
ون ءتۇرلى جامان:
تاۋكە حان «نە جامان؟» دەگەن سۇراققا ءبىر جاۋاپ بەرسە، ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرىنىڭ ءبىرى جاۋاپ بەرەر دەپ، ءۇش پاراق قاعازعا بىردەن ونعا دەيىن سانداردى جازىپ، ءۇش بيگە جىبەرىپتى، «سىزدەن رۇحسات بولسا، جاۋاپ بەرەمىز» - دەپ قاعازدى قازىبەك بيگە جىبەرىپتى.
سوندا قازىبەك بي بىردەن مىنا تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرىپتى.
1. بىرلىگى كەتكەن ەل جامان. 2. ەگەسىپ وتكەن ەر جامان. 3. توسەكتەن قاشقان ەر جامان. 4. شىدىردەن شوشىعان ات جامان. 5. بىلىك ادامنان بەلگىلى بالا تۋماعان جامان. 6. ايماعىن بيلەي الماعان ادام جامان. 7. جەتەم دەگەن ماقساتىنا جەتە الماعان جامان. 8. سەركەسىز باستاعان قوي جامان. 9. توسكەيگە شىعا الماعان كارىلىك جامان. 10. 60-تان قىزداي قوسىلعان بايبىشەدەن ايىرىلعان ءتىپتى جامان.
3. 1 زەرتتەۋ تۇجىرىمى
سانداردى زەرتتەۋگە جاڭا باعىت تۇرعىسىنان كەلگەن ىزدەنىستەرگە توقتالاتىن بولساق ولاردىڭ لينگۆوكۋلتۋرولوگيا، ەتنولينگۆيستيكا، كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا اسپەكتىسىندە جۇرگىزىلىپ كەلەتىنىن ايتۋ كەرەك. وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ بىرىندە مىناداي تۇجىرىمدار جاسالعان:
- ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، جەتى سان اتاۋلارىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى عالامدىق مودەل تۋرالى كونە ميفولوگيادان باستاۋ الادى؛
- جەتى، توعىز، قىرىق سان اتاۋلارىنىڭ سيمۆولدىق قاسيەتى ماگيا ونەرىنىڭ تۋۋىمەن بىرگە قالىپتاسقان؛
- ساندار العاشىندا ەرەكشە قولدانىلىپ، سونىڭ بارىسىندا، كەيىننەن سيقىرلى ساندار، كيەلى ساندار، تۇرلاۋلى ساندار رەتىندە سەمانتيكالىق جاعىنان دامىعان؛
- ساندىق سيمۆولدار جۇيەسىندە قالىپتاسىپ، فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق، پسيحولوگيالىق ت. ب. نەگىزدەرمەن ساباقتاسىپ، ساندار ارقىلى كورنەكتەنگەن ەتنومادەني، رۋحاني ەسكىلىكتەردىڭ كۇردەلى دە، كەشەندى مازمۇنى – تىلدىك سانانىڭ ءتۇپ نەگىزدەرى؛
- ساندار جۇيەسىندە قالىپتاسقان قازاق ەسكىلىكتەرىنىڭ پايدا بولۋى ۇلتتىق تانىمعا ساي و باستاعى ساندارعا تاعىلعان ەرەكشە قاسيەت پەن جۇمباق ۇعىمدارعا بايلانىستى؛
- قازاق تىلىندەگى ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، توعىز، ون ەكى، قىرىق ساندارى ادامزاتتىق جالپى دۇنيەتانىم جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن.
3. 2 جۇلدىزشىلار ەسەبى
عىلىمنىڭ بىلايعى كوپشىلىككە بەيمالىم سالالارى از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە نۋمەرولوگيا عىلىمىن ايتۋعا بولادى.
كوپشىلىك قاي ساننىڭ قانداي ماعىناعا يە ەكەندىگىن وسى ەجەلگى عىلىمنىڭ بولجامدارى ارقىلى انىقتاپ جاتادى. مىسالى: 1 سانى باتىلدار سانى، قاشاندا تىنىش ءجۇرىپ اسىقپاۋعا تىرىسادى. 2 سانى سەنىمسىزدىكتى بىلدىرەدى، قورقاق بولعانىمەن ءوز ىسىنە ۇقىپتى جاندارعا ءتان. 3 سانى اشىق، كوڭىلدى ورتانى قالايتىندار مەن شىمىرلار سانى.
4 سانى جۇمباق سان. 5 سانى تاۋەكەلگە بەل بۋعىش، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋدى قالايتىن، شىتىرمان وقيعانى ۇناتاتىندار سانى. 6 سانى ايەلگە ءتان، وتە ءساتتى سان، جان-جاعىن باعامداي الاتىن، مىنەزى سالماقتىلارعا سايكەس. 7 سانى اسەرشىل، ارمانشىل ادامدارعا سايكەس كەلەدى، ولارمەن جولدا تىرەسپەگەن ابزال. 8 سانى باسشىلىققا ۇمتىلاتىندار سانى.
بۇل ساننىڭ يەلەرى ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىكتەرىن كورسەتىپ، جاريا ەتكىسى كەلىپ تۇراتىندار. 9 سانى قاشان دا كومەككە ۇمتىلىپ تۇراتىن، ەشقاشان جارتى جولدا تاستامايتىن، جاقسى جولداس بولا الاتىندارعا ءتان سان. بۇل كەلتىرىلگەن ساندار مەن ولارعا قاتىستى بولجامداردىڭ بارلىعى ومىردە كەزدەسەتىن بەلگىلى ءبىر سايكەستىكتەر، نۋمەرولوگتار مەن جۇلدىزشىلاردىڭ ەسەبى ناتيجەسىندە انىقتالعان دۇنيەلەر.
سان قۇدىرەتىنە قاتىستى مىنا جايدى دا ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. قازاقتىڭ جاڭا جىلى ناۋرىز ايىنان باستالادى. ناۋرىز كوجەدە 7 ءتۇرلى تاعام بار. سونداي-اق 13 جاس ءبىرىنشى مۇشەل، 25 جاس ەكىنشى مۇشەل، 40 جاسى كەمەل جاس، - دەپ ەسەپتەلەدى. ەرتەگىلەردە «قىرىق ءۋازىر» ايتىلادى، ونىڭ ۇستىنە «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار»، «قىرىق كىسى ءبىر جاق – قىڭىر كىسى ءبىر جاق»، «قىرقىندا – قىرى كەتكەن» دەگەن اتالى سوزدەر بار.
4. قورىتىندى
قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتى مەن دارىندىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنگەن. قاسيەتتى ساندار ارقىلى تاربيە بەرگەن ءسالت-داستۇرىن سول قالپىندا ساقتاپ قالۋ. سونىمەن قاتار بۇل كيەلى ساندار جاي ساندار تەورياسىنا قاتىسى بار ەڭ ماڭىزدى، قىزىقتى جانە تۇسىنىكتى ناتيجەلەر جيناقتاۋ ارقىلى سالىستىرىپ كورسەتۋ.
قازىرگى جاستاردىڭ قاسيەتتى ساندار تۋرالى بىلەتىندىكتەرىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن مىنانداي جۇمىستار جۇرگىزدىم.
1- جۇمىس. ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان سىنىپ ساعاتىندا سىنىپتاستارىمدى ءوز جوباممەن تانىستىردىم. بىلەتىن قاسيەتتى ساندارى ساناۋلى عانا ەكەن. ءوز جوبامداعى سىنىپتاستارىم بىلمەيتىن قاسيەتتى ساندارمەن تانىستىردىم، تۇسىنىك بەردىم. قاسيەتتى ساندار تۋرالى دەرەكتەر جيناۋعا قۇلشىنىس ءبىلدىردى.
2- جۇمىس. ءوزىم وقيتىن سىنىپتان «قاسيەتتى ساندار» تاقىرىبىندا ساۋالناما العان ەدىم. ەندى وسى ساۋالناما قورتىندىسىن كورسەتپەكپىن.
قاتىسقان 9 سىنىبى، بارلىعى 20 وقۋشى.
4. 1 پراكتيكالىق كەزەڭ
ساۋالناما:
1. قاسيەتتى ساندار تۋرالى بىلەسىڭ بە؟
ا) ءيا ءا) جوق
2. قاسيەتتى ساندار تۋرالى كىمنەن ەستىدىڭ؟
ا) اتا-انادان ءا) مۇعالىمنەن
ب) اعا-اپكەلەردەن
3. قاسيەتتى ساندار جايىندا مالىمەت جينار ما ەدىڭ ؟
ا) ءيا ءا) جوق
4. قاسيەتتى ساندار استارىندا نە جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟
ا) ءيا ءا) جوق
5. قانداي قاسيەتتى ساندار بىلەسىڭ؟
ساۋالناما: قاسيەتتى ساندار تۋرالى بارلىق وقۋشىلاردىڭ بار ەكەن، ال ءبىراق، اتا-انالار قاسيەتتى ساندار تۋرالى كوپ ايتا قويمايتىن بولىپ شىقتى.
ال بالاردىڭ بىلەتىن قاسيەتتى ساندارى 7، 4، 3 ساندارى ەكەن. ال باسقا قاسيەتتى سانداردى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. بارلىق وقۋشى قاسيەتتى ساندار تۋرالى جيناۋعا قارسى ەمەستىكتەرىن قۋانا ءبىلدىردى
تاقىرىبى: كيەلى ساندار سىرى
مازمۇنى
كىرىسپە
1. كيەلى ساندار سىرى تۋرالى
1. 1 كيەلى سانداردىڭ قاسيەتى
2. كيەلى ساندارىنىڭ زەرتتەلۋى
2. 1 زەرتتەۋشى عالىمدار
3. ساندار سويلەيدى
3. 1 زەرتتەۋ تۇجىرىمى
3. 2 جۇلدىزشىلار ەسەبى
4. قورىتىندى
4. 1 پراكتيكالىق كەزەڭ
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
قوسىمشا
كىرىسپە
عىلىمي جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى:
1. حالىق قازىناسىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، قاسيەتتى ساندار جايىندا ماعۇلماتتاردى كوپشىلىك قاجەتتىلىگىنە جاراتۋ.
2. قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتى مەن دارىندىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنگەنىن، قاسيەتتى ساندارعا ەرەكشە تاربيە كوزى رەتىندە پايداناعانىن دالەلدەۋ. وسى سانداردىڭ قاسيەتتىلىگى نەدە ەكەنىن ايقىنداي وتىرىپ، سان ەسىمدەر رەتىندە ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ.
وزەكتىلىگى: زامان وزگەرگەنمەن حالىقتىڭ سەنىمى، قۇپيالىلىققا قۇشتارلىق سەزىمى ورشىمەسە وشپەيدى. بۇل قوعامدا بولعان، بولا بەرەدى دە. ەندەشە حالىق ويىن ءتۇسىنىپ، اتا-بابادان كەلە جاتقان قاسەيتتى ساندارعا ءۇڭىلىپ، قۇپياسىن تۇسىنە ءبىلۋ قاشاندا وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ قالماق.
ماقساتقا جەتۋ جولىندا العا قويىلعان مىندەتتەر:
- كيەلى سانداردى زەرتتەگەن ەڭبەكتەردى وقىپ، تالداۋ؛
- زەرتتەۋشى عالىمداردى انىقتاۋ، سالىستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
- جينالعان ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ؛
- ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ؛
- ەلەكتروندى نۇسقاسىن ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
ءى – تەوريالىق. كوتەرىلگەن ماسەلە توڭىرەگىندەگى ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ. سايت، ينتەرنەتتەن قاراۋ.
ءىى – پراكتيكالىق. كەستە تولتىرۋ، دەرەك سوزدەرىن سالىستىرۋ.
ءىىى – بەكىتۋ. الىنعان مالىمەتتەردى جۇيەلەپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ، ناتيجەگە بايلانىستى بايانداما دايىنداۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
1. تاريحي - سالىستىرمالىق تالداۋ.
2. باقىلاۋ ءادىسى (انكەتا)
3. تىرەك سىزبالار مەن كەستەلەردى قۇرۋ ءادىسى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ تاجىريبەلىك قۇندىلىعى:
جينالعان ماتەريالدار جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەن وزگە ۇلت وكىلدەرى وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح پاندەرىندە ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە وقۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا قىزىقتى گرامماتيكا رەتىندە قولدانۋعا بولادى.
1. كيەلى ساندار سىرى تۋرالى
«ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى انىق» دەپ ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنى بارشاعا ايان. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءاربىر ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانسا، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.
ۇلى عالىم پيفوگور: «ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە» دەگەن ەكەن. عالىمداردىڭ بۇل تۇجىرىمدارىنا سەنۋ - سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. باسقا عىلىمدار مەن ءدىن قاعيدالارىنىڭ دا بولجامدارعا ساي كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. دەيتۇرعانمەن، ءار ساننىڭ ادام ومىرىندە بەلگىلى ءبىر ماڭىز ەكەنىن جوققا شىعارا الماسپىز.
1. 1 كيەلى سانداردىڭ قاسيەتى
قازاق كيەگە ۇلكەن ءمان بەرگەن حالىق. تابيعاتتىڭ كەيبىر اپاتتارىن، وتتى، كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەگەن. سونداي-اق قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە ءتۇرلى ءماندى ەرەكشە سيپات بەرە وتىرىپ ءجيى قولدانىلاتىن ساندار تىزبەگى كوپ. «3، 7، 9، 40» ساندار تىزبەگىن ءوزىمىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدەن، ىرىم - تىيىمدارىمىزدان، ناقىل سوزدەرىمىزدەن، ماقال-ماتەلدەرىمىزدەن انىق كورۋگە بولادى.
ءبىز بۇگىن ساندار الەمىنە ساياحات جاسايمىز. بۇل ساياحاتتا ءبىز كوپتەگەن سانداردىڭ سىرلارىن اشىپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىن تاماشالايمىز. جان جاعىمىزعا قاراساق ساندار تەك قانا ماتەماتيكا ەمەس، تاعى باسقا كوپتەگەن عىلىمداردا ماڭىزى زور. قاراپ وتىرساق، وسى قاراپايىم 10 سيفر بولماسا، ءبىز تەلەفون دا سوعا المايمىز. جالپى تانىم پروبلەماسىمەن بايلانىستى ەسكىلىكتى نانىم-سەنىم تۇرلەرىنىڭ تىلدىك كورىنىستەرى، اسىرەسە سان اتاۋلارىمەن كەلگەن تۇراقتى ءسوز ورالىمدارىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. بايىرعى كەزدەردە حالىق ءار الۋان قۇبىلىسقا نازىك باقىلاۋ جاساي كەلىپ، ولاردىڭ ورتاق قاسيەتتەرى مەن سيپاتتارىن سانمەن ءتۇيىپ، سانامالاپ ايتىپ وتىرعان.
نانىم-سەنىمگە قاتىستى «كيەلى ۇعىمدار» نەگىزىندە پايدا بولعان قۇبىلىس. سان اتاۋى ءسابيدىڭ انا قۇرساعىندا بولۋ ۋاقىتىمەن بايلانىستى ەرەكشە قولدانىسقا يە بولعان.
ساندار ادام بالاسىنىڭ ەرتەدەگى ومىرىندە ۋاقىت ولشەمى، كولەمدىك ولشەمى جاعىنان ەرەكشە قىزمەت اتقارعان. مىسالى، و باستا بەسكۇندىك اپتا، بەرتىن كەلە جەتى كۇندىك اپتا بولعان. سان ەسىمدەردىڭ فرازەولوگيالىق بىرلىك جاساۋداعى دەڭگەيى بىردەي ەمەس. بىرىنشىدەن، ەسەپتىك سان ەسىمدەر ءجيى قولدانىلادى. ەكىنشىدەن، سان اتاۋلىنىڭ ءبارى بىردەي قولدانىلمايدى. اتاپ ايتساق، ەرەكشە ماندە قولدانىلاتىن «ءتورت»، «جەتى»، «توعىز»، «قىرىق» ساندارى. سان ەسىمدەردىڭ ىشىندە كەيبىر ساندار ساندىق مانىمەن قاتار باسقا ماعىنادا قولدانىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇنداي جاعداي، اسىرەسە وسى سانداردىڭ تۇراقتى تىركەستەردە، اڭىز-اڭگىمەلەردە، جىر-داستانداردا، سالت-داستۇرلەردە جانە باسقا دۇنيەتانىمعا بايلانىستى قولدانىلعانى كوزگە انىق تۇسەدى. سونىمەن بىرگە بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحى دا ارىدا جاتقانى بايقالادى.
1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10 ساندارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلە وتىرىپ، ءاربىر سان جايلى وي تولعانىسىن تۋدىرۋ، بىلىمگە قۇشتارلىقتى وياتادى.
قازاق حالقىنىڭ كيەلى ساندارىن وقي وتىرىپ، ساندار مەن ولاردىڭ سىرلارىن تەرەڭ ۇعىندىرۋ ارقىلى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ءارى قاراي دامىتامىز. ال وسى كيەلى ساندار جاي ساندار قاتارىنان دا ورىن الادى.
وسى تۇستا گەنەالوگيالىق جىكتەۋ ارقىلى ساندار جۇيەسىن كەستەدەن كورۋگە بولادى. بۇل وندىق ساناۋ جۇيەسى سالىستىرمالى تاريحي ءادىس ارقىلى، گەنەالوگيالىق جىكتەلۋگە نەگىزدەلىپ جاسالىپ وتىر. سالىستارمالى - تاريحي ءادىس ماعىناسى جاعىنان ءبىر تەكتەس، دىبىستالۋى، جاعىنان ۇقساس سوزدەر توبىنا، ماتەريالدىق جاعىنان تۋىستاس.
№1 كەستە
سلاۆيان تىلدەرى تۇركى تىلدەرى
ورىسشا ودين، دۆا، تري، چەتىرە، پيات، شەست، سەم، ۆوسەم، ديەۆيات، دەسيات قازاقشا ءبىر ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس، التى، جەتى، سەگىز، توعىز، ون.
پولياكشا Jeber، dva، trzy، cziery، piec، szesc، siedem، ءوsiem، dziewies، dziesiec
وزبەك بير، يككي، ءۇچ، تۇرت، بيل، ولتي، ەتتي، ساككيز، تۇقيز، ۇن
چەح Ieden، dva، tri، ctyri، pet، sest، seclm، ءوsm، devet، deset تۋۆا بير، يكي، ءۇش، ءدورت، بەش، الدى، چەدي، سەس، توس، ون.
بولگار ەدين، دۆا، تري، چەتىري، پەت، شەست، سەدەم، وسەم، ديەۆەت، دەسەت حاقاس ءپىر، ءۇس، ءتورت، پيس، التى، ءچيتى، سيگىس، توعىس، ون
«ساندار الەمدى باسقارمايدى، ءبىراق قالاي باسقارۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى»، - دەپ ويشىل، ءارى اقىن گەتە ايتقانداي، ساندار توڭىرەگىندە ۇلكەن سىر بار ەكەنى و باستان-اق سەزىلگەن.
2. كيەلى ساندارىنىڭ زەرتتەلۋى
سوڭعى شيرەك عاسىردا تۇركى حالىقتارىنىڭ سان ەسىمدەرى جونىندە ءبىرتالاي ەڭبەكتەر جازىلىپ، ديسسەرتاسيالار قورعالدى. ماسەلەن، اكادەميك ۆ. ا. گوردليەۆسكييدىڭ «تۇركى تىلىندەگى ەلۋ سان ەسىمى» اتتى ارنايى ەڭبەگى بار، اۆتور تۇركى حالىقتارىنىڭ سان ەسىمدەرىن وزىنە دەيىن زەرتتەگەن ۆ. ۆ. رادلوۆ، ن. يا. مارر، ۆ. ۆ. بارتولد سياقتى اكادەميكتەردىڭ پىكىرلەرىن زەرتتەۋىنىڭ نەگىزىنە الادى. سونداي-اق گ. ن. ءپوتانيننىڭ جالپى فولكلور تۋرالى، تۇركى-مونعول، سلاۆيان، سكانديناۆيا، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ شىعارمالارى جايىندا جازعان ەڭبەكتەرىندە دە ساندار تۋرالى مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. عالىم وزىنە دەيىنگى ەڭبەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، 3، 7، 9 ساندارىن كيەلى، قاسيەتتى دەپ، فولكلوردا كوبىرەك ۇشىراساتىنىن ايتادى. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن گ. ن. پوتانين اسپانداعى جەتى پلانەتانى دارىپتەۋدەن ىزدەۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. مۇنداي پىكىردى باسقا دا كورنەكتى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. بۇل ەڭبەكتەردە جالپى سانداردىڭ بىلدىرەتىن ۇعىمدارى، ولاردىڭ ادامنىڭ قوعامدىق ساناسىمەن بايلانىسى قارالادى.
2. 1 زەرتتەۋشى عالىمدار
قازاق تىلىندە سانداردى ءار ءتۇرلى قىرىنان زەرتتەۋ ءۇردىسى بايقالادى. ماسەلەن سانداردىڭ ىشىنەن كيەلى سانداردى ءبولىپ الىپ قاراستىرۋ ءۇردىسى بار، سونداي-اق سان توڭىرەگىندە شوعىرلانعان ويلاردىڭ ماعىناسى مەن تاريحى، سانداردىڭ جالپى فولكلورداعى نەمەسە ادەبيەتتەگى قىزمەتى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى، سانداردىڭ ەتنولينگۆيستيكالىق سيپاتى، لينگۆومادەني ماندىلىگى دە قارالىپ كەلەدى. وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ باستاماسى رەتىندە ءى. كەڭەسبايەۆتىڭ ەڭبەگىن ايتۋعا بولادى. عالىم ءبىرشاما فرازەولوگيزمدەرگە ۇيتقى بولعان سانداردىڭ سەمانتيكالىق قىزمەتىن اشا وتىرىپ، ولار كونە زامانداعى ءدىني سەنىمدەرمەن بايلانىستى بولىپ شىققان كيەلى ساندار دەپ قورىتىندى جاسايدى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا ساندارعا قاتىستى ءار ءتۇرلى ماقساتتاعى لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى: بازەن ل. ، تەنيشيەۆ ە. ر. ، چەرنىشيەۆ ۆ. ي. ، ۋماروۆ ە. ا. ، ۋاڭكى م. جانە ت. ب.
سان ەسىم ماسەلەسىنە ارناپ 1927 جىلى لەنينگراد قالاسىندا «ساندارعا قاتىستى تىلدىك ماسەلەلەر» اتتى ۇلكەن كونفەرەنسيا ءوتتى. بۇل كونفەرەنسيا عالىمداردى سانداردى تەك گرامماتيكالىق تۇرعىدا عانا ەمەس، باسقا جاقتان دا، اتاپ ايتقاندا، دۇنيەتانىممەن بايلانىستى زەرتتەۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەنىدىگىن كورسەتتى. كونفەرەنسيا نەگىزىندە جارىق كورگەن ماقالالاردا «سانعا بايلانىستى ماسەلەلەر شەشۋى قيىن، وزەكتى، بولاشاقتا تىنىمسىز ىزدەنۋدى تالاپ ەتەتىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاساتىن زەرتتەۋ جۇمىسىن قاجەت ەتەدى» دەگەن قورىتىندى ويلار ءجيى ۇشىراسادى. بۇعان دەيىن رەسەيدە سانداردى تىلدىك تۇرعىدا زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ «ساندار توبى» قۇرىلعان. بۇل توپتىڭ مۇشەلەرى: سلاۆيان-البان تىلدەرىنىڭ مامانى ن. س. دەرجاۆين، سلاۆيست م. پ. دولوبكو، ۋرال-التايست ن. ن. پوپپە (فينتانۋشى، مونگوليست)، تۇركىتانۋشى ا. ن. سامويلوۆيچ، ۇندى-ەۋروپاتانۋشى ل. پ. ياكۋبينسكيي، ەگيپەت سان ەسىمى بويىنشا پ. ي. ۆوروبيەۆ، ۆ. پ. توماشيەۆسكيي، يا. مارر.
جالپى تۇركى تىلدەرىندەگى سان ەسىمدەر حVءىى عاسىردان بەرى قارالىپ كەلەدى: ۆ. ۆ. بارتولد. «سيستەما سچيسلەنيا ورحونسكيح نادپيسەي ۆ سوۆرەمەننوم ديالەكتە». ءحىح عاسىردا جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن گ. ي. رامستەدتىڭ ەڭبەكتەرىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. رامستەدتىڭ ساندار ساۋساققا قاتىستى شىققان دەگەن تۇجىرىمىن اسىرەسە بەس سان ەسىمىنىڭ ەتيمولوگياسىن بىلەكپەن بايلانىستىرۋىن سول تۇستا عالىمدار جوعارى باعالاپ، وسى باعىتتا ىزدەنىستەر جۇرگىزدى.
قازاق ءتىل بىلىمىندە ساندار جوعارىدا كورسەتكەن ءى. كەڭەسبايەۆتىڭ، سونىمەن بىرگە ءا. حاسەنوۆ، ءا. قايدار، ن. ءۋالي ۇلى، ت. جانۇزاقوۆ، ە. قويشىبايەۆ، ن. ورالبايەۆا، ت. سايرامبايەۆ، ج. بايزاقوۆ، ا. ماشانوۆ، ا. ەلەشيەۆا، ق. عابيتحان ۇلى، گ. شاھارمان، ق. تاجييەۆ، ق. دۇسىپبايەۆانىڭ ەڭبەكتەرىندە ءار ءتۇرلى اسپەكتىلەردە قاراستىرىلدى.
3. ساندار سويلەيدى
قازاق حالقى تىلگە باي. ءار ءسوزىن تالداي بىلگەن، ءار سوزىنە ءمان بەرگەن حالىق. قازاق ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى، شاريعاتقا قاتىسى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان. راسىندا قازاق ءبىر سانىنان باستاپ، ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك يە بولاتىنىن ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن.
ماسەلەن 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10 ساندارىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن بىلەمىز بە؟ بىلسەك ايتقانىمىز ارتىق بولماس، بىلمەسەك، قۇلاق سالعانىمىز ءجون بولار.
ءبىر ساننىڭ كيەلىگى:
1. اللا جالعىز. اللادان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق.
كۇنى-تۇنى دەم المايتىن ەكەۋ:
1. اي. 2. كۇن.
پاتشالىق قۇرعان ەكى مۇسىلمان، ەكى كاپىر:
مۇسىلمانداردان: 1. سۇلەيمەن. 2. ەسكەندىر زۇلقارنايىن.
كاپىرلەردەن: 1. نالەرۋت. 2. شيددات.
پەيىشتە كورىنبەيتىن:
1. كۇندىز. 2. ءتۇن.
پەيىشتە بولمايتىن:
1. اۋرۋ-سىرقاۋ. 2. ۇيقى
ەكى نارسەمەن دوس بولۋ:
1. ايەلىڭمەن. 2. باستىعىڭمەن.
جاقسى دوس پەن جامان دوس:
1. مال-مۇلىك. 2. ۇل-قىزى
حالىق قاشادى، ءبىراق قۇتىلا المايدى:
1. ءناپسى. 2. شاكۋات ( ءجۇرىس ءجۇرۋ).
مىسالى قازاق 3 سانىنىڭ بايلامدارىن بىلاي تۇيىندەگەن:
ءۇش كوز: سۋ اناسى – بۇلاق، جول اناسى – تۇياق، ءسوز اناسى – قۇلاق
ءۇش توقتام: اقىل – ارقان، وي - ءورىس، ادام – قازىق
ءۇش قاسيەت: ولىدە – ارۋاق، مالدا – كيە، استا – كەپيەت
ءۇش تالعام: مەيىرىم – ساۋاپ، جاقسىلىقتان شاراپات، جاماندىقتان كەسەپات
ءۇش ءجۇز: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز
ءۇش ءتاتتى: جان ءتاتتى، جار ءتاتتى، مال ءتاتتى
ءۇش قۋات: اقىل، جۇرەك، ءتىل:
ءۇش جۇرت: ءوز جۇرتىڭ – كۇنشىل، قايىن جۇرتىڭ – ءمىنشىل، ناعاشى جۇرتىڭ - سىنشىل
ەندى وسىلاردى تاراتىپ ايتساق:
قايىن جۇرتىڭ قولىڭنىڭ ۇزىندىعىنا قارايدى،
جاعاڭنىڭ قىزىلدىعىنا قارايدى.
بەرسەڭ جاعاسىڭ،
بەرمەسەڭ داۋعا قالاسىڭ
ءوز جۇرتىڭ – اعايىن،
بار بولساڭ كورە المايدى
جوق بولساڭ ءبولىپ بەرە المايدى.
جاقسى بولساڭ كۇندەيدى،
جامان بولساڭ جۇندەيدى.
ناعاشى جۇرتىڭ:
جاقسىلىعىڭا سۇيىنەدى،
جاماندىعىڭا كۇيىنەدى.
ءارقاشان تىلەۋىڭدى تىلەيدى،
تىلەۋقورلىق نيەتى بيلەيدى.
ءۇش ءىز: بالا، بايلىق، باقىت – ءبىلىم
ءۇش عايىپ: قوناق نەسىبە، اجال
ءۇش الىس: جەر مەن كوك، جاس پەن كارى، جاقسى مەن جاماننىڭ اراسى
ءۇش ارسىز: كۇلكى، ۇيقى، تاماق
ءۇش بايلىق: دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق
ءۇش قازىنا: ەر قازىناسى – جۇرگەن ءىز،
ەل قازىناسى – كونە ءسوز،
ءتىل قازىناسى – ەسكى ءسوز
ءۇش ماقسات: ساۋداگەر ماقساتى – ۇتۋ، جول مۇراتى – جەتۋ، داۋ مۇراتى – ءبىتۋ
ءۇش ءۇمىت: جازىلام دەپ ناۋقاس ءۇمىتتى، باييمىن دەپ كەدەي ءۇمىتتى، كەتەم دەپ قىز ءۇمىتتى
ءۇش ءقادىرلى: ىرىس، ب ا ق، داۋلەت
ءۇش ءقادىرسىز: جاستىق، دەنساۋلىق، جاقسى جار
ءۇش كەمشىلىك: اتىڭ شابان بولسا – جالعاننىڭ ازابى، العانىڭ جامان بولسا – دۇنيەنىڭ توزاعى، بالاڭ جامان بولسا – كورىنگەننىڭ مازاعى
ءۇش بي
ءۇش جۇزدە بولسا دا ولار باستى كiسi،
قازىبەك، تولە، ايتەكە مەنەن كiشi.
سولارعا جول كورسەتكەن ۇستاز ەدiم،
ساردار دەپ قۇرمەتتەيiن ۇلكەن-كiشi.
جەڭiس جوق سوعىستاردا شاباندارعا،
جاعداي جوق تاعات قىلىپ امالدارعا.
جەڭiسكە جەتۋ ءۇشiن قايرات قىلىپ،
ات قويدىم اسكەر باستاپ قامالدارعا.
ءمالiم عوي، ەلگە اسكەر باسقارعانىم،
بولدىم دەپ ورداباسى ماستانبادىم.
مىلتىعى كوپ بولسا دا كاپiر جاۋدىڭ،
قالماقتىڭ اسكەرiنەن جاسقانبادىم.
باسقارىپ ءۇش ءجۇز قولىن جيىرما بەس جىل،
ورنىمدى بوگەنبايعا بەردiم بيىل.
ەش ساردار جارلىعىمدى قايتا قىلعان جوق،
كەزiندە ۇزاق سوعىس كۇندەر قيىن.
4 سانىنىڭ قادىر-قاسيەتتەرى:
ءتورت مۇلىك: باس ساندىق، ءتىل كىلت، قول مۇلىك، اياق-تاباق
ءتورت حاليفا: ابۋباكىر، ومار، وسپان، ءالي
ءتورت قىلىش: ءحام حام، ءسام سام، زۇلپحار، زۋلقاجا
ءتورت پەرىشتە: جەبىرەيىل، ازىرەيىل، مەكەيىل، يسرافيل
ءتورت كىتاپ: ءتارات، ءزابۋر، ءىنجىل، قۇران
ءتورت ءپىر: جارلىنىڭ ءپىرى – قالتاق اتا،
ۇرىنىڭ ءپىرى – جالتاق اتا
شەبەردىڭ ءپىرى – تەپشەن اتا
كارىنىڭ ءپىرى – كەكشىل اتا
ءتورت تۇلعا: وت، سۋ، جەل، جەر
ءتورت قۇبىلا: شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك
ءتورت ماۋسىم: كوكتەم، جاز، كۇز، قىس
ءتورت توقسان: قىستوقسان، جازتوقسان، شىلدەتوقسان، كۇزتوقسان
ءتورت بۇرىش: شىن-ماشىن، مىسىر، ريم، ەۋروپا ەلدەرى
ءتورت تۇلىك: تۇيە ءپىرى – ويسىلقارا
جىلقى ءپىرى – قامبار اتا
سيىر ءپىرى – زەڭگى بابا
قوي، ەشكى ءپىرى – شوپان، شەكشەك اتا
ءتورت كۇنا: اللاعا كۇمان كەلتىرۋ، ناقاقتان قان توگۋ، اتا-اناعا ءتىل تيگىزۋ، وتىرىك كۋا بولۋ.
ءتورت تۇرمان:
1. ەر تۇرمانى. 2. مۇكاممالى. 3. جاۋجاراعى. 4. بەس قارۋى.
ءتورت پايعامبار ءتىرى:
1. يسا. 2. ىدىرىس. 3. قىدىر. 4. ءىلياس. ىدىرىس پەن يسا 4-قات كوكتە، ولار پەرىشتەلەرمەن بىرگە قۇلشىلىق جاسايدى. قىدىر شولدەگەندەرگە سۋسىن بەرەدى. ءىلياس سۋ اپاتىنا ۇشىراعاندارعا قول ۇشىن بەرەدى.
ءتورت نارسەنى ادام اتانى جاراتقاندا جىبەرەدى:
1. ءولىم. 2. ءلاپسى. 3. اشۋ. 4. ءناپسى.
ءتورت اسىل:
1. يمان. 2. ناماز. 3. ءىلىم. 4. مەيىر-شاپاعات.
ءتورت ۇرى:
1. ازعىرۋشى شايتان. 2. كۇپىرلىك. 3. تاكاپپارلىق. 4. مەيىرىمسىزدىك.
ءتورت داريا:
1. ءنىل. 2. فيرات. 3. جەيحۋن (امۋداريا) . 4. سەيحۋن (سىرداريا).
ءتورت بەيعامسىزدىق:
1. ءولىمدى ويلاۋ. 2. زالىم اداممەن وتىرماۋ . 3. ونىمەن سويلەسپەۋ. 4. اۋلاق ءجۇرۋ.
5 سانىنا بايلانىستى:
بەس پارىز: تاڭ نامازى، بەسىن نامازى، ەكىندى نامازى، اشام نامازى، جاشيىق نامازى
بەس قارۋ: ساداق، مىلتىق، نايزا، قىلىش، ايبالتا
بەس بورىش: اللاعا، پايعامبارعا بايلانىستى بورىش، ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى بورىش، مەملەكەت پەن حالىققا بورىش، ءۇي-ىشى جاقىندارىنا بورىش، ادامگەرشىلىك الەمىنە بورىش
بەس جاراتىلىس: كۇن، اي، جۇلدىز، كۇندىز، ءتۇن
بەس وسيەت: توپاسقا سەنبە، جاۋعا يىلمە، ءارقاشان ساق ءجۇر، اش ۇيگە قونبا، جارلىدان سىي الما
بەس قاتەر: وت، جاۋ، بورىش، اۋرۋ، ءسوز
6 سانى بەرەكەنى بىلدىرەدى. ەرتەدە قۇلعا التى ءسوزدى بىلسە بولعان ەكەن. ولار: وتىر، تۇر، جات، ءجۇر، اتقار، دەمال
التى الاش: قازاق، قاراقالپاق، وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىز، جايىلما
التى پارىز: ادامداردىڭ بىر-بىرىنە التى پارىزى بار:
1. بىر-بىرىنە سالەم بەرۋگە
2. شاقىرسا بارۋعا
3. كەڭەس سۇراسا اقىل قوسۋعا
4. سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە
5. اۋىرىپ قالسا كوڭىل سۇراۋعا
6. قايتىس بولسا جەرلەۋگە قاتىسۋعا
التى پارىز:
1. بiر-بiرiنە سالەم بەرۋ. 2. شاقىرسا بارۋ. 3. كەڭەس سۇراسا - اقىل قوسۋ. 4. سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋ. 5. اۋىرىپ قالسا - كوڭiل سۇراۋ. 6. قايتىس بولسا جەرلەۋگە قاتىسۋ.
التى اسقار:
1. اقىل. 2. ءبىلىم. 3. جومارتتىق. 4. ادىلدىك. 5. شىنشىلدىق. 6. كەڭ پەيىل.
التى تويمايتىن نارسەلەر:
1. كوز قاراۋدان تويمايدى. 2. ەركەك ايەلدەن ءلاززات الۋدان تويمايدى. 3. وت وتىنان تويمايدى. 4. عالىم عىلىمنان تويمايدى. 5. باي مالعا تويمايدى. 6. ادام ومىرگە تويمايدى.
ال 7 سانى وتە كيەلى. 7 جاستا بالا مەكتەپكە بارادى.
جەتى كۇن: دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما، سەنبى، جەكسەنبى.
جەتى امال: توقساننىڭ كىرۋى، كيىكتىڭ ماتاۋى، مۇزدىڭ قاتۋى، ايدىن توعامى، ۇركەردىڭ باتۋى، قاراشانىڭ باتۋى، كۇننىڭ توقىراۋى
جەتى قازىنا: ەر جىگىت، سۇلۋ ايەل، بەرەن مىلتىق، ، اقىل، ءبىلىم، جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، جۇيرىك تازى
جەتى جوق: اللادا باۋىر جوق، تاستا تامىر جوق، اسپاندا تىرەۋ جوق، جەردە ولشەۋىش جوق، تاسباقادا تالاق جوق، اققۋدا ءسۇت جوق، جىلقىدا ءوت جوق
جەتى جۇت: قۇرعاقشىلىق، مال قىرىلۋ، ءورت، وبا، سوعىس، توپان سۋ، ءزىلزالا
جەتى اتا: اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات
جەتى قۇبىلىس: كۇنشىعىس، كۇنباتىس، تۇستىك، تەرىستىك، اسپان الەمى، جەر ورتا، جەر استى
جەتى جەتىم: تىڭداماعان ءسوز جەتىم،
كيۋسىز توزعان ءبوز جەتىم،
يەسىز قالعان جەر جەتىم،
باسشىسى جوق ەل جەتىم،
اققۋ-قازسىز كول جەتىم،
جەرىنەن ايىرىلعان ەر جەتىم،
زامانداسى قالماسا –
بارىنەن دە سول جەتىم.
جەتى نارسەنى جۇيكەنى توزدىرادى:
1. ەڭ جەگەن نان. 2. ءزىمادان بولعان جان. 3. بويامالى ءتان. 4. ناشادان بۇزىلعان قان. 5. تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى. 6. اراقتىڭ جۇتىمى. 7. اقشالى ويىننىڭ ۇتىمى.
ءمولدىر تاۋىنداعى جەتى اۋليە انالار:
1. ءشۇمىش اۋليە انا. 2. ماريا اۋليە انا. 3. راحيما اۋليە انا. 4. گۋلفايرۋز اۋليە انا. 5. زاۋرە اۋليە انا. 6. حاديشا اۋليە انا. 7. راينامۋ اۋليە انا.
جەتى عاشىق:
1. ءلايلى – ءماجنۇن. 2. فارحاد – شىرىن. 3. تاھير – زۋحرا. 4. ارزۋ – كامبار. 5. ۋاليك – عاررا. 6. ۋاكي – كۇلشاھ. 7. ءجۇسىپ – زىليقا.
جان-جۇيەنى جادىراتاتىن جەتى ءجايىت:
1. اكىمدەردىڭ شاراپاتى. 2. عۇلامالاردىڭ شاريعاتى. 3. بايلاردىڭ سالاۋاتى. 4. كەدەيلەردىڭ قاناعاتى. 5. ۇلكەندەردىڭ ۇلاعاتى. 6. جاستاردىڭ يناباتى.
7. ازاماتتاردىڭ ار-ۇياتى.
جەگىدەي جەگەن جەتى كەسەل:
1. كوررۋپسيا. 2. مافيا. 3. پاراقورلىق. 4. بيۋروكراتتىق. 5. رەكەتەرلىك.
6. ماسكۇنەمدىك. 7. جەزوكشەلىك.
جەتى اتا:
1. تەك اتا. 2. ءتۇپ اتا. 3. بابا. 4. ارعى اتا. 5. اتا. 6. اكە. 7. بالا.
جىگىتتىڭ جەتى قازىناسى
جۇردەك اتى –جىگىت قانى، قاناتى
قىران بۇركىت – قارىم كۇشى، قۋاتى.
قۇماي تازى - باستان بەرىك سەنىمى،
اق مىلتىعى – سونبەس وتى، سەرىگى
الماس كەزدىك – جىگىت سۋسى، ءھام مىسى
اۋ جىلىمى – امال، ايلا، ءادىسى
قارا قاقپان سەرتى سەبى تىرلىكتىڭ
وسى جەتى قازىناسى جىگىتتىڭ
پەيىش سەگىز ءتۇرلى نارسەدەن تۇرادى:
1. ءدارىسلام – قىزىل جاقۇتتان. 2. ءدارىل قارار – ككۇمىستەن. 3. ءجانناتىل ناعيم – زامرۋتتان. 4. ءجانناتىل عادين – لاعىلدان. 5. ءجانناتىل ءماعۋي – گاۋھاردان. 6. ءدارىن ناقار – نۇردان. 7. ءجانناتىل فەرداۋىس – زۇبارجاتتان. 8. ءجانناتىل اعلا – التىننان.
سەگىز ادامعا جۇماق لايىق:
1. ورازا ۇستاعاندارعا. 2. جامان سوزدەن ساقتانعاندارعا. 3. قۇران وقىعاندارعا. 4. اش ادامعا تاماق بەرگەندەرگە. 5. جاس ۋاقىتىندا ناماز وقىعاندارعا. 6. سيقىردان اۋلاق بولعاندارعا. 7. وزىنە جاقسىلىق بولسىن دەگەندەرگە.
8. وزگەگەدە جاقسىلىق بولسىن دەگەندەرگە.
ءجانناتتىڭ سەگىز ەسىگىنە كىرەتىندەر:
1. «ءلا يلاھا يللا اللاھ مۇحاممادۋر راسۋللاھ» كليماسى جازىلعان ەسىكتەن پايعامبارلار، شەيىت بولعاندار، جومارتتار كىرەدى. 2. نامازدى، دارەتى تولىق ورىنداعاندار ەسىگى. 3. مالدارىنان زەكەت بەرگەندەردىڭ ەسىگى. 4. اللانىڭ ۇكىمىن ورىنداعاندار ەسىگى. 5. ءناپسىسىن تىيعاندار كىرەدى. 6. حاج امالىن ورىنداعاندار كىرەدى. 7. اللاھ جولىندا سوعىسقا شىعۋشىلار. 8. ارام نارسەلەرگە كوزدەرىن جۇمىپ، جاقسى ىستەردى ورىنداعاندار.
اللاھ تاعالانىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتپەي ورىندايتىن توعىز پەرىشتەلەر:
1. جابىرەيىل – پايعامبارلارعا اللاھ تاعالانىڭ ءسوزىن حابارلاۋشى.
2. مەكايىل – بارلىق ادامعا، ماقۇلىققا بەرىلەتىن ىرىستىڭ ۋاكىلى.
3. ازىرەيىل – بارلىق ادامنىڭ، جان-جانۋارلاردىڭ جانىن الاتىن قۇداي ۋاكىلى. 4. ىسىرايىل – اقىرىزامانعا دەيىن سۇلىنى الىپ جۇرەتىن پەرىشتە.
5. داردايىل – اي، كۇن، جۇلدىزداردىڭ ۋاكىلى. 6. ىسمايىل – جەر بەتىندەگى كيەلىلەردىڭ جەبەۋشىسى. 7. زۇلقايىل – قيامەت كۇنىندە ادامداردى الىپ باراتىن پەرىشتە. 8. احرايىل – بارلىق داريا، كول، وزەن بۇلاق سۋلاردىڭ پەرىشتەسى. 9. مالىك – جەتى توزاقتىڭ ۋاكىلى.
توعىز-قۇمالاق — قازاق ۇلتتىق ءداستۇرلى ويىندارىنىڭ ءبىرى، اقىل-وي ويىنى.
سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ونىڭ شىعۋ تاريحى 4 مىڭ جىلدىق كەزەڭدى قامتيدى. ال كەيبىر مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ پايدا بولعان كەزى بۇدان دا كوپ ۋاقىت بولۋى ابدەن مۇمكىن. توعىز-قۇمالاق وتكەن عاسىرلاردا قازاق دالاسىنداعى ەڭ كەڭ تاراعان ويىن بولاتىن.
ون ءتۇرلى جامان:
تاۋكە حان «نە جامان؟» دەگەن سۇراققا ءبىر جاۋاپ بەرسە، ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرىنىڭ ءبىرى جاۋاپ بەرەر دەپ، ءۇش پاراق قاعازعا بىردەن ونعا دەيىن سانداردى جازىپ، ءۇش بيگە جىبەرىپتى، «سىزدەن رۇحسات بولسا، جاۋاپ بەرەمىز» - دەپ قاعازدى قازىبەك بيگە جىبەرىپتى.
سوندا قازىبەك بي بىردەن مىنا تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرىپتى.
1. بىرلىگى كەتكەن ەل جامان. 2. ەگەسىپ وتكەن ەر جامان. 3. توسەكتەن قاشقان ەر جامان. 4. شىدىردەن شوشىعان ات جامان. 5. بىلىك ادامنان بەلگىلى بالا تۋماعان جامان. 6. ايماعىن بيلەي الماعان ادام جامان. 7. جەتەم دەگەن ماقساتىنا جەتە الماعان جامان. 8. سەركەسىز باستاعان قوي جامان. 9. توسكەيگە شىعا الماعان كارىلىك جامان. 10. 60-تان قىزداي قوسىلعان بايبىشەدەن ايىرىلعان ءتىپتى جامان.
3. 1 زەرتتەۋ تۇجىرىمى
سانداردى زەرتتەۋگە جاڭا باعىت تۇرعىسىنان كەلگەن ىزدەنىستەرگە توقتالاتىن بولساق ولاردىڭ لينگۆوكۋلتۋرولوگيا، ەتنولينگۆيستيكا، كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا اسپەكتىسىندە جۇرگىزىلىپ كەلەتىنىن ايتۋ كەرەك. وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ بىرىندە مىناداي تۇجىرىمدار جاسالعان:
- ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، جەتى سان اتاۋلارىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى عالامدىق مودەل تۋرالى كونە ميفولوگيادان باستاۋ الادى؛
- جەتى، توعىز، قىرىق سان اتاۋلارىنىڭ سيمۆولدىق قاسيەتى ماگيا ونەرىنىڭ تۋۋىمەن بىرگە قالىپتاسقان؛
- ساندار العاشىندا ەرەكشە قولدانىلىپ، سونىڭ بارىسىندا، كەيىننەن سيقىرلى ساندار، كيەلى ساندار، تۇرلاۋلى ساندار رەتىندە سەمانتيكالىق جاعىنان دامىعان؛
- ساندىق سيمۆولدار جۇيەسىندە قالىپتاسىپ، فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق، پسيحولوگيالىق ت. ب. نەگىزدەرمەن ساباقتاسىپ، ساندار ارقىلى كورنەكتەنگەن ەتنومادەني، رۋحاني ەسكىلىكتەردىڭ كۇردەلى دە، كەشەندى مازمۇنى – تىلدىك سانانىڭ ءتۇپ نەگىزدەرى؛
- ساندار جۇيەسىندە قالىپتاسقان قازاق ەسكىلىكتەرىنىڭ پايدا بولۋى ۇلتتىق تانىمعا ساي و باستاعى ساندارعا تاعىلعان ەرەكشە قاسيەت پەن جۇمباق ۇعىمدارعا بايلانىستى؛
- قازاق تىلىندەگى ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، توعىز، ون ەكى، قىرىق ساندارى ادامزاتتىق جالپى دۇنيەتانىم جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن.
3. 2 جۇلدىزشىلار ەسەبى
عىلىمنىڭ بىلايعى كوپشىلىككە بەيمالىم سالالارى از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە نۋمەرولوگيا عىلىمىن ايتۋعا بولادى.
كوپشىلىك قاي ساننىڭ قانداي ماعىناعا يە ەكەندىگىن وسى ەجەلگى عىلىمنىڭ بولجامدارى ارقىلى انىقتاپ جاتادى. مىسالى: 1 سانى باتىلدار سانى، قاشاندا تىنىش ءجۇرىپ اسىقپاۋعا تىرىسادى. 2 سانى سەنىمسىزدىكتى بىلدىرەدى، قورقاق بولعانىمەن ءوز ىسىنە ۇقىپتى جاندارعا ءتان. 3 سانى اشىق، كوڭىلدى ورتانى قالايتىندار مەن شىمىرلار سانى.
4 سانى جۇمباق سان. 5 سانى تاۋەكەلگە بەل بۋعىش، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋدى قالايتىن، شىتىرمان وقيعانى ۇناتاتىندار سانى. 6 سانى ايەلگە ءتان، وتە ءساتتى سان، جان-جاعىن باعامداي الاتىن، مىنەزى سالماقتىلارعا سايكەس. 7 سانى اسەرشىل، ارمانشىل ادامدارعا سايكەس كەلەدى، ولارمەن جولدا تىرەسپەگەن ابزال. 8 سانى باسشىلىققا ۇمتىلاتىندار سانى.
بۇل ساننىڭ يەلەرى ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىكتەرىن كورسەتىپ، جاريا ەتكىسى كەلىپ تۇراتىندار. 9 سانى قاشان دا كومەككە ۇمتىلىپ تۇراتىن، ەشقاشان جارتى جولدا تاستامايتىن، جاقسى جولداس بولا الاتىندارعا ءتان سان. بۇل كەلتىرىلگەن ساندار مەن ولارعا قاتىستى بولجامداردىڭ بارلىعى ومىردە كەزدەسەتىن بەلگىلى ءبىر سايكەستىكتەر، نۋمەرولوگتار مەن جۇلدىزشىلاردىڭ ەسەبى ناتيجەسىندە انىقتالعان دۇنيەلەر.
سان قۇدىرەتىنە قاتىستى مىنا جايدى دا ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. قازاقتىڭ جاڭا جىلى ناۋرىز ايىنان باستالادى. ناۋرىز كوجەدە 7 ءتۇرلى تاعام بار. سونداي-اق 13 جاس ءبىرىنشى مۇشەل، 25 جاس ەكىنشى مۇشەل، 40 جاسى كەمەل جاس، - دەپ ەسەپتەلەدى. ەرتەگىلەردە «قىرىق ءۋازىر» ايتىلادى، ونىڭ ۇستىنە «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار»، «قىرىق كىسى ءبىر جاق – قىڭىر كىسى ءبىر جاق»، «قىرقىندا – قىرى كەتكەن» دەگەن اتالى سوزدەر بار.
4. قورىتىندى
قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتى مەن دارىندىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنگەن. قاسيەتتى ساندار ارقىلى تاربيە بەرگەن ءسالت-داستۇرىن سول قالپىندا ساقتاپ قالۋ. سونىمەن قاتار بۇل كيەلى ساندار جاي ساندار تەورياسىنا قاتىسى بار ەڭ ماڭىزدى، قىزىقتى جانە تۇسىنىكتى ناتيجەلەر جيناقتاۋ ارقىلى سالىستىرىپ كورسەتۋ.
قازىرگى جاستاردىڭ قاسيەتتى ساندار تۋرالى بىلەتىندىكتەرىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن مىنانداي جۇمىستار جۇرگىزدىم.
1- جۇمىس. ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان سىنىپ ساعاتىندا سىنىپتاستارىمدى ءوز جوباممەن تانىستىردىم. بىلەتىن قاسيەتتى ساندارى ساناۋلى عانا ەكەن. ءوز جوبامداعى سىنىپتاستارىم بىلمەيتىن قاسيەتتى ساندارمەن تانىستىردىم، تۇسىنىك بەردىم. قاسيەتتى ساندار تۋرالى دەرەكتەر جيناۋعا قۇلشىنىس ءبىلدىردى.
2- جۇمىس. ءوزىم وقيتىن سىنىپتان «قاسيەتتى ساندار» تاقىرىبىندا ساۋالناما العان ەدىم. ەندى وسى ساۋالناما قورتىندىسىن كورسەتپەكپىن.
قاتىسقان 9 سىنىبى، بارلىعى 20 وقۋشى.
4. 1 پراكتيكالىق كەزەڭ
ساۋالناما:
1. قاسيەتتى ساندار تۋرالى بىلەسىڭ بە؟
ا) ءيا ءا) جوق
2. قاسيەتتى ساندار تۋرالى كىمنەن ەستىدىڭ؟
ا) اتا-انادان ءا) مۇعالىمنەن
ب) اعا-اپكەلەردەن
3. قاسيەتتى ساندار جايىندا مالىمەت جينار ما ەدىڭ ؟
ا) ءيا ءا) جوق
4. قاسيەتتى ساندار استارىندا نە جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟
ا) ءيا ءا) جوق
5. قانداي قاسيەتتى ساندار بىلەسىڭ؟
ساۋالناما: قاسيەتتى ساندار تۋرالى بارلىق وقۋشىلاردىڭ بار ەكەن، ال ءبىراق، اتا-انالار قاسيەتتى ساندار تۋرالى كوپ ايتا قويمايتىن بولىپ شىقتى.
ال بالاردىڭ بىلەتىن قاسيەتتى ساندارى 7، 4، 3 ساندارى ەكەن. ال باسقا قاسيەتتى سانداردى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. بارلىق وقۋشى قاسيەتتى ساندار تۋرالى جيناۋعا قارسى ەمەستىكتەرىن قۋانا ءبىلدىردى
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءى. جانسۇگىروۆ. «كوكتەمدە». م. حاكىمجانوۆا «كوكتەم جىرى»
-
شەتەل ءتىلىن وقىتۋدا ينتەراكتيۆتى ءتاسىلدى قولدانۋ
