لاتىن ءتىلىنىڭ پايداسى نەدە؟!
لاتىنعا ءوتۋدىڭ پايداسى مەن زيانى:
ءبىرىنشى، «قازىرگى قازاق الىپپەسىندە 42 ءارىپ بار، ورىستاردا – 33، ارابشادا 28 ءارىپ بولسا، لاتىندى يگەرسەك، بار بولعانى 25-26 ءارىپ بولار ەدى» دەلىنەدى. اقىلعا قونادى. رەفورما قاجەت.
ەكىنشى، كەيبىرەۋلەر «لاتىن الىپپەسى قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعارادى» دەيدى. ال بيلىك «ءبىز كيريلل ارىبىنەن باس تارتپايمىز. ءبىز ورىس مادەنيەتى مەن ورىس ءتىلىن ۇمىتپايمىز. ورىس ءتىلى ارقىلى الەمدىك مادەنيەت جايلى بىلدىك جانە ورىس ءتىلى ۇنەمى بىزبەن بولادى. ءبىزدىڭ كورشىمىز ءاردايىم قاسىمىزدا جانە ءبىز ءارقاشان بىرگە جۇمىس ىستەيتىن بولامىز"، - دەگەندى ايتادى.
ءۋاج: بىزگە ءقازىر نە ماڭىزدى؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءىس جۇزىندە ورناتۋ ما؟ الدە، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ مە؟ ەگەر مەمتىل ماڭىزدى بولسا، ەكىنشىسى ۇزاق جىلدار بويى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورناۋىن نەگە كەيىنگە ىعىستىردى.
ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيا – لاتينيساعا كوشۋ ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىلدى وزىنە تيەسىلى تۇعىرىنا ورناتۋ بولماعى ءتيىمدى. دەمەك، ءبىزدى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعاراتىن، لاتىن تاڭباسى ەمەس، ۇلتتىق سانامىز، ياعني مەملەكەت بيلىگى جۇرگىزۋگە ءتيىستى ۇلتتىق يدەولوگيا.
سانامىز وزگەرمەسە، لاتىن تاڭباسى ەلىمىزدىڭ ۇيىسۋىنا ەمەس، كەرىسىنشە ۇلتتاردىڭ اراجىگىن اجىراتۋعا قىزمەت ەتەدى. سەبەبى، لاتىنعا وتەتىندەر تەك قانا قازاقشا وقىپ، قازاقشا جازاتىندار بولادى. سەبەبى، بيلىكتىڭ باس جوسپارىندا ەلىمىزدە ءۇش ءتىل: اعىلشىن، ورىس جانە قازاق تىلدەرى قاتار قولدانىلۋعا ءتيىس. بۇكىل بيلىك ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەپ وتىرعاندا جانە «ورىس ءتىلى مەمتىلمەن قاتار قولدانىلادى» دەپ اتا زاڭىمىزدا جازۋلى تۇرعاندا ولارعا كيريلليسانى قولدانباڭدار دەپ قالاي ايتامىز؟
ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتا زاڭىمىزعا (كونستيتۋسيا) وزگەرىس ەنگىزىپ، 7-باپتىڭ 2ء-شى تارماعىنداعى «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاۋ قاجەت ەدى. بۇل باپتى الىپ تاستاۋ جونىندە 25 جىل بويى بيلىكتەن وتىنبەگەن، سۇراماعان، تالاپ قويماعان بىردە-بىر قازاق بولعان جوق. ءتىپتى اشتىق تا جاريالاندى. الايدا، ورىس ءتىلدى بيلىك بۇعان قۇلىقتى بولمادى. بيلىك بۇعان شىن نيەتتى بولعاندا كەشەگى سوڭعى رەفورما دا بۇل داۋلى ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشىپ، ەكىنشى باپتى الىپ تاستاۋى ءتيىس ەدى. دەمەك، بيلىكتىڭ باس جوسپارى مەمتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ەمەس.
ءبىلىم سالاسىنداعى بىتپەيتىن رەفورمالار، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى قازاق بالاسىنا ءۇي قويانى سياقتى تاجريبە جاساپ، ءۇش ءتىلدى بالاباقشادان باستاپ وقىتۋدىڭ توقتاتىلعانى دۇرىس. بۇل ءۇشىن قازاقستان بيلىگى باسىندا مەمتىلدى بىلمەيتىن ادام قىزمەت جاساماۋعا ءتيىس. 25 جىل از ۋاقىت ەمەس. 25 جىلدا مەمتىلدى مەڭگەرە الماعان مينيستر مەن دەپۋتات ەندى ەشقاشان مەڭگەرە المايدى.
لاتىن ءالىپبيى قازاقتى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعارا المايدى.
ءۇشىنشى، «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۋاقىت اعىمى. لاتىن ءالىپبيى عىلىمنىڭ، تەحنولوگيانىڭ، مەديسينانىڭ ءتىلى. جانە ءقازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى وسى ءالىپبيدى قولدانادى. بارلىق قازاق بالاسى حالىقارالىق اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك. سەبەبى، بارلىعىنا سول ءتىل قاجەت» دەلىنەد
ءۋاج: بىزگە مىنا جاعدايدى ەستە ۇستاعان ءجون. كيريليسا دا، لاتينيسا دا اپالى، ءسىڭلىلى دۇنيەلەر. ەكەۋىنىڭ دە باستاۋى انالىق تەككە جاتادى. بۇل ۇلى جاراتۋشى-اللانىڭ ون سەگىز مىڭ عالامدى، سونىڭ ءىشىن دە ادامزاتتى دا جاراتۋ قاعيداسىنا قايشى. اللاتاعالا ءبىرىنشى اۋا انانى ەمەس، ادام اتانى جاراتتى. ءبىز قابىلدايتىن تاڭبا دا وسى جاعداي ەسكەرىلىپ، ءتىلىمىز اتالىق تەككە ساي بولعانى ءجون.
جۇرتتىڭ ءبارى شەتەلدىكتەرمەن جۇمىس جاسامايدى. قازاقتىڭ ءبارى بۇگىنگى جەمقور، پاراقور شەنەۋنىكتەر سياقتى اتامەكەندەرىن تاستاپ امەريكا نەمەسە ەۋروپاعا قاشۋعا، نەمەسە سولاردىڭ ىقپالىنا وتۋگە دايىندالىپ جاتىرعان جوق. ەگەر بىرەۋلەر سولاي ويلايتىن بولسا، قاتتى قاتەلەسەدى. مىنا ەل مەن جەردى، ءتىل مەن ءدىندى اتالارىمىز قالاي قورعادى، بىزدە سولارداي قورعايتىن بولامىز. وعان ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماۋعا ءتيىس. اقيقاتىندا دا، قاراپايىم جۇمىسشىلارعا (قالا حالقىنىڭ ەڭ كوپ پايىزىن قۇرايدى)، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەگىنشىلىك، مال باعۋ كاسىبىمەن اينالىساتىن 43% قازاققا اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى قانشا؟ اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن ءپان رەتىندە 5 سىنىپتان وقىتقان دۇرىس. ارى قاراي بۇل ءتىلدى وقىتۋ ەرىكتى بولۋى كەرەك. بۇل تاجريبە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە قولدانىلادى. بەسىكتەن بەلى جاڭا شىققان سابيگە وزگە تىلدەردى ۇيرەتۋ ەشبىر ەلدىڭ تاجريبەسىندە جوق. ءسابيدىڭ ءتىلى انا تىلىمەن شىعىپ، انا تىلىمەن سۋسىنداپ، انا تىلىمەن بۇعاناسى بەكۋگە ءتيىس.
اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، لاتىن ءتىلى ساۋدانىڭ، ياعني ساتۋدىڭ ءتىلى. بۇل تىلدە ساتىلمايتىن دۇنيە جوق. ادام، ار، نامىس، ۇيات، جەر، ءتىل، ءدىن، ءتىپتى ءبارى، ءبارى ساتىلادى. ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ الىپپەنى (الىپ ءبيدى) الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا «ساۋات اشۋ» دەگەندى ۇسىنىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. ساۋات اشۋدىڭ تولىق ماعىناسى اۋا ساتۋدى ۇيرەنۋ. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي «س-اۋا-ت» دەگەنىمىزدە سات (ساتۋ) سىرتىندا اۋا قاق ورتاسىندا ايشىقتالىپ تۇر. قاعان - حانداردىڭ اعاسى، ساناق - ساقتاردىڭ اناسى، سەنەك – ساقتاردىڭ ەنەسى دەگەن سياقتى.
اتام قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا ۇلتتىق يدەولوگيامىز «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلىپ، بيلىكتە وسى قاعيدانى ۇستانۋعا ءتيىس ەدى. ءبىز ءقازىر ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ «ساتۋ» دەگەن قاعيدانى تولىق مەڭگەرگەنىن ايقىن كورىپ وتىرمىز. مىنا بارىستان جاقىن ماڭدا قازاقستان دا اۋادان باسقا ساتاتىن ەشتەڭە دە قالماۋى ابدەن مۇمكىن بولىپ وتىرعان جاعدايى بار.
ءتورتىنشى، ءالىپبيدى اۋىستىرساق، سينگارمونيزم زاڭدىلىعى ساقتالادى. سوزدەر قالاي دىبىستالۋى قاجەت بولسا، سولاي تاڭبالانۋى ءتيىس. مۇنداي تىلدىك ءتارتىپتى ەنگىزۋدىڭ ۇرىمتال تۇسى – وسى لاتىن ءالىپبيىنىڭ جاڭا ۇلگىسىن ەنگىزۋ ءساتى دەلىنىپ، قازىرگى تاڭدا ءتىل كوميسسياسىنا لاتىن ءالىپبيىنىڭ جۇزدەن اسا نۇسقاسى ۇسىنىلعان.
ءۋاج: الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ باسشىلىعىمەن جاسالعان الىپپە دە بۇل زاڭدىلىق تولىقتاي ساقتالعان. اتامىزدان «ءتىلى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن قاناتتى ءسوز قالعان. قازىرگى نۇسقا ۇسىنۋشىلاردا دىبىستىق تاڭبالاردىڭ باستى ماقساتى ۇلى اتالارىمىزدىڭ شەجىرە-تاريحىمەن جانە ونىڭ ساندىق جۇيەگە سايكەس كەلۋگە ءتيىس ەكەنى ويلارىنا كىرىپ تە شىقپاعان. ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قوسىپ، بەس جاسار بالانىڭ تىرلىگىن ىستەپ، ىسقىرتىپ باسىپ ءجۇر.
دىبىستىق تاڭبالار مەن ساندىق جۇيە شەجىرە-تاريحقا ساي بولماسا، كەلەر ۇرپاعىمىز تاپ-تازا ماڭگۇرتكە اينالىپ، مايمىلدى اتام دەپ (دارۆين)، مويىندايتىن بولادى. اتاڭ مايمىل دەپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا جازىپ بەرگەن ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ تاربيەسىن الىپ وسكەن بالا اتا مەن انانى، وزىنەن جاسى ۇلكەندەردى سيلامايتىن بولادى. ءبىز ءقازىر وسىنىڭ جەمىسىن جەپ جاتىرمىز. ەشكىمدە مايمىلدى تورىنە وتىرعىزىپ قويىپ، ولە-ولگەنشە باقپايدى. ەلىمىزدە قاپتاپ كەتكەن قارتتار ءۇيى وسىنىڭ ايعاعى. كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتاردا قارتتار ءۇيى تۇگىلى، مۇنداي ۇعىم دا بولماعان.
بەسىنشى، جاڭا ۇرپاق توتاليتارلىق كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ پسيحولوگياسىنان ارىلادى.
ءۋاج: ۇرپاقتى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ پسيحولوگياسىنان ءارىپ-تاڭبا اجىراتادى دەپ، ويلاۋدىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان بىلىمسىزدىك. ول، جۇيەدەن قازاقتى ۇلتتىق سانا مەن يدەولوگيا عانا اجىراتا الادى.
التىنشى، تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك لاتىن الىپبيىنە ءوتىپ بولدى.
ءۋاج: كەيبىرەۋلەر لاتىنعا وتسەك وركەندەپ، ەلدىڭ الدىنا شىعاتىنداي كورىپ وزبەكىستان، ءازىربايجان، تۇرىكمەنىستاندار كوشتى، بىزگە دە كوشۋ كەرەك دەيدى. ءبىز الدىمەن ءدال سولارداي ءوز انا ءتىلىمىزدى تورگە شىعارا الدىق پا؟ ورتالىق، سولتۇستىك، شىعىس قازاقستانداعى ورىس مەكتەپتەرىن نە ىستەيمىز؟ قازاقتىڭ مەمتىلىنە جول بەرمەي سىرەسىپ وتىرعان ورىس ءتىلدى بيلىكتى نە ىستەيمىز؟ ول جەرلەردەگى قازاق بالالارىنىڭ ورىس مەكتەپتەرىنە بارماسىنا قانداي كەپىلدىك بار؟ ورىس تىلىندەگى سۇراققا مەمتىلدە جاۋاپ بەرگەندەردى جۇمىستان شىعارىپ جۇرگەنىمىزدە، ءبىر لاتىنعا وتپەك تۇگىلى، ون لاتىنعا وتسەك تە بۇل ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپپايدى.
سول وتكەن ەلدەردىڭ قانداي رۋحاني بايلىققا كەنەلگەنىن نەگە سارالامايمىز؟ سوڭعى كەزدەرى سول ەلدەردەن الەمدى تاڭداندىرعان ۇلى عۇلامالار نەگە شىقپاي جاتىر؟ «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەگەندەي اتا تاريحتان سۋسىنداماعان ۇرپاقتىڭ قولىنان ونداي دۇنيەلەر كەلمەيتىنىنە قانداي داۋ بار؟ دەمەك، لاتىن گرافيكاسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە قىزمەت جاسايدى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى اقىلعا سيمايدى.
لاتىن تىلىنە وتكەن ەلدەردىڭ تاپقان پايداسى، اتا تاريحىنان ماقۇرىم قالىپ، ايداعان جاققا «جەل ايداعان قاڭباقتاي بولىپ، دومالاي بەرەتىن جاڭا ۇرپاق» پايدا بولادى. قازىرگى بيلىك باسىندا جۇرگەندەردىڭ ەڭ باستى كوزدەگەن ماقساتى دا وسى بولسا كەرەك.
جەتىنشى، «الىپپە اۋىستىرۋ ادامنىڭ ساناسىن جونگە كەلتىرەدى» دەلىنەدى.
ءۋاج: بۇل جاعداي كەرىسىنشە، الىپپە اۋىستىرۋ بىلىمگە ەمەس ساناسىزدىققا جەتەلەيدى. قازاقشا تەرميندەر (سوزدەر) جويىلىپ ونىڭ ورنىنا شەتەلدىڭ تۇسىنىكسىز تەرميندەرى (سوزدەرى) ەشبىر وزگەرتۋسىز، سول قالپىندا قابىلدانىپ، قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا ەنەتىن بولادى.
اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا لاتىنعا كوشۋ قازاقستانعا وراسان زور شىعىن الىپ كەلەدى. بارلىق اتاۋلاردى دا، تەرميندەردى دە، بارلىق قۇندى قاعازدار (ىشىندە تەڭگە دە بار) مەن ءىس-قاعازدارىن تۇگەل اۋىستىرىپ، وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ، وزگە دە وقۋ ورىندارى وقىتۋشىلارىنىڭ جاڭا كورپۋسىن دايىنداپ، ماتەريالدى-تەحنيكالىق بازاسىن جاساۋ قاجەت بولادى. دەمەك، ءالىپبي اۋىستىرۋعا ميلليونداعان ەمەس، ميللياردتاعان قارجى قاجەت بولادى.
سەگىزىنشى، تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 25 جىلدا قازاقتىڭ وتكەن ۇلى تاريحى جايلى سان ميلليونداعان كىتاپتار، ميللياردتاعان عىلىمي ەڭبەكتەر مەن ماقالالار جازىلدى. ءتىپتى، شەتەلدەردەگى قازاقتىڭ وتكەن تاريحى جايلى قانشاما دەرەكتەر ەلگە اكەلىنىپ، مەمتىلگە اۋدارىلدى. ەندى وسىلاردىڭ ءبارى لاتىن تىلىنە اۋدارىلادى جانە ولار ءتۇپنۇسقاعا ساي بولادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ سوندا وسىلاردىڭ ءبارى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن جاسالدى؟ ءتۇپنۇسقادان ەشكىم وقي المايتىنداي ەتىپ، قوقىسقا ىلاقتىرۋ ءۇشىن بە؟ الدە حالىقتىڭ تاريحي جادىن ءوشىرىپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ ءۇشىن بە؟
توعىزىنشى، لاتىنعا كوشۋدەگى سەنىمسىزدىك تۋعىزاتىن باستى سەبەپ، ءالىپبيدى اۋىستىرۋدى ناسيحاتتاۋشىلار قازاقشا بىلمەيتىن، بىلسە دە شالا - پۇلا ەجىكتەپ ارەڭ وقىپ، ارەڭ سويلەيتىن، قازاقشا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايتىن ادامداردان بولعانى. 25 جىلدا مەمتىلدى مەڭگەرۋگە ءبىلىمى جەتپەگەن ادامدار انا ءتىلىمىزدىڭ ماسەلەسىن قالاي شەشپەك. قاراباستارىنىڭ قامىنان باسقا ەشتەڭە ويلامايتىن، بويلارىن جەمقورلىق پەن پاراقورلىق جايلاعان بيلىككە وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى ويداعىداي شەشەدى دەپ، سەنە الامىز با؟ بولىنگەن قاراجات تاعى دا قولدى بولىپ كەتپەي مە؟ وسىلاردىڭ بارىنەن نەگىزگى زارداپ شەگەتىندەر تاعى دا جالاقىسى مەن زەينەتاقىلارى از، باسىندا باسپاناسى مەن ءۇي سالاتىن جەر تەلىمى دە جوق قاراپايىم قازاق بولىپ شىقپاي ما؟ ۇلتىمىزدىڭ جانى ءتىل تاعدىرىن كىمدەردىڭ قولىنا تاپسىرىپ جاتقاندارىمىزدى ويلانعاندارىمىز ءجون بولار.
جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى، ەگەر بيلىك اتام قازاقتىڭ «ءتىلى ەكەۋدىڭ، ءدىنى ەكەۋ، ءدىنى ەكەۋدىڭ سوڭى قۇردىم» دەگەن ۇلاعاتتى وسيەتىنەن باس تارتىپ، اتا زاڭىمىزدىڭ 7 بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىن قولدانىستان الماي، لاتىنعا ءوتۋدى ۇسىنۋى بۇل ءبىرتۇتاس قازاقتى تاعى دا بولشەكتەۋ بولىپ شىعادى. بىرەۋى لاتىندى، بىرەۋى كيريليسانى، بىرەۋى ارابيسانى پايدالانادى. قازاق بالاسى بىرنەشە (قازاق، ورىس، اعىلشىن) تىلدە سويلەپ، بىرنەشە دىندە، بىرنەشە ءدىني اعىمداردا (ءقازىردىڭ وزىندە سولاي بولىپ ءجۇر) جانە بىرنەشە الفاۆيتتە وقيتىن بولادى. انا ءتىلىمىزدىڭ تاربيەسىمەن سۋسىنداماي وسكەن قازاق بالاسى (باقشادان باستاپ زورلىقپەن ءۇش ءتىلدى ۇيرەتۋ ءبىزدى ونداي مۇمكىنشىلىكتەن ايىرىپ وتىر)، «بالا قاي تىلدە ءبىلىم السا، ونىڭ ۇلتى سول» دەپ ۇلى عۇلامالار ايتقانداي، نان تاۋىپ جەپ جۇرگەن ءتىلىنىڭ «ارىن ارلاپ، مۇڭىن مۇڭدايتىن» بولادى. قازاقتىڭ ءبىر بولىگى، اسىرەسە بيلىكتە جۇرگەندەر بۇرىننان مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى. ەجەلدەن قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتار قازاقشادان باس تارتىپ، ورىسشا وقيتىن بولادى. بارشامىزعا بەلگىلى ورىس ءتىلدى بيلىك مەملەكەتتىك ءتىلدى ەشقاشان قولداعان ەمەس. قولداسا، 25 جىلدا ءبىر ەمەس، ون ءتىلدى مەڭگەرەتىن ۋاقىتتارى بولدى. مىنە وسى بيلىك بىزگە مەمتىلدى وزدەرى مەڭگەرۋدىڭ ورنىنا لاتىن ارىپتەرىن ەنگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر. الىپپەسى وزگەرگەن ورىس ءتىلدى قازاعى دا، شالا قازاعى دا ۇيرەنشىكتى ورىس تىلىنە بەت بۇراتىن بولادى. مىنە وسى وتپەلى كەزەڭدە ورىس ءتىلى تاعى دا الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، مەملەكەتتىك تىلگە ءوتۋ جوسپارى ورىندالماي قالادى. اشىعىن ايتقاندا لاتىن جازباسىنا ءوتۋ، قازاقتىڭ تىلدىك دامۋىن توقتاتىپ، ورىسشاعا جانە اعىلشىنشاعا وتۋگە ماجبۇرلەيدى. ميللياردتاعان قارجى جۇمسالادى. سوندا مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ ءبىز بۇرىندا «توتە جازۋدا» بولدىق، ەندى مىنە كيريليسانى دا تاستاپ بارامىز. بۇرىنعىمىز ءسىرا، بۇرىنعى عوي. زورلىقپەن بولدى، دەيمىز. ەندى مىنە سوڭعى كيريلدە جازىلىپ جيناقتالعان، ءبىر عاسىر بويى ەجەلگى جازبالاردان اۋدارىلعان ادەبي، تاريحي مۇرالاردا جوق بولىپ، وقۋسىز قالادى. ءبىز وسىلاي تامىرىمىزدان اجىراپ، اداسامىز. لاتىنعا وتەمىز دەپ، ونى تۇسىنە الماي، ورىسشاسىن وقيتىن بولامىز. بۇل جەردە قازاق ءتىلى امالسىز كەرى شەگىنەتىن بولادى. قازاقتىڭ تۇپكى ماقساتى مەمتىلدى نىعايتۋ ەدى. مەمتىلدى نىعايتۋعا قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن ءالىپبيىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىگى دە مول ەدى. ەندى ورىس ءتىلدى قازاقتى قازاقشا ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا، وزىمىزگە لاتىندى ۇيرەنۋگە تۋرا كەلىپ، باسىمىزبەن قايعى بولىپ كەتەتىن بولىپ تۇرمىز. ءبىز بۇل جەردە انا ءتىلىمىزدى نىعايتۋعا جۇمسايتىن ۋاقىتتان ۇتىلامىز. قوعامداعى ەڭ وتكىر ۇلتتىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋدان دا ۇتىلامىز. ۇرپاعىمىزعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدەن دە ۇتىلامىز. شاماسى، ورىس ءتىلدى بيلىككە دە كەرەگى وسى بولار. ايتپەسە، ولار بىزگە لاتىنشانى تىقپالاپ، قالعاندارى قوس قولدارىن كوتەرىپ قولداماس ەدى.
الايدا، قازىرگى الىپپەگە رەفورما اسا قاجەت. بىزگە ەڭ جەڭىلى جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، الىپپەنى شەجىرەلىك جۇيەگە سايكەستەندىرىپ، قازىرگى 42 ارىپتەن، كىرمە 12 ءارىپتى الىپ تاستاۋ. قالعان 30 ءارىپتىڭ ورنالاسۋى قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحىنا ساي بولۋعا ءتيىس. بۇل ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايدى. ۋاقىت ۇنەمدەلەدى. شىعىن دا شىقپايدى. ارىپتەرىمىزدىڭ 28،5% كەمۋى بالالارىمىزدىڭ ۇيرەنۋلەرىنە دە جەڭىل بولادى. ەڭ باستىسى، الاش ارىستارى اڭساعانداي، ارىپتەر شەجىرە-تاريحقا دا ساي بولىپ، اتا جۇرتتا (قاراشاڭىراق، قازىق جۇرتتا) وتىرعانىمىزدى بۇكىل الەمگە ايعاقتايتىن بولامىز. بۇل جاعداي دا قازاق الىپپەسى – الىپ بي، قازاقتىڭ انا ءتىلى بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن اتىنا ساي بولىپ شىعادى. اقيقاتى دا وسى. سەبەبى، بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتامايدى. وزگەلەردىڭ ولاي اتاۋعا قۇقىقتارى دا جوق. اتامىز قازاقتىڭ «اپتىرلىق قۇقىن» ەشكىم ەشقاشان تارتىپ الا المايدى.
قازاقستان بيلىگىنىڭ «بولاشاققا باعدارى: ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى» ارقىلى بولاتىن بولسا، وندا الىپپە رەفورماسى جوعارىدا كورسەتىلگەندەي بولعانى ءجون. بۇل ەلباسىمىزدىڭ «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي» دەگەن تۇجىرىمىنا تولىقتاي ساي بولادى. ال، تەك مىنا كورشى وزبەكىستان سياقتى اعىلشىننىڭ 26 تاڭباسىن سول كۇيى كوشىرە سالساق، وندا مۇنىڭ كەرىسىنشە بولعانى. بايگە جاقىن.
وكىنىشكە وراي ب ا ق اقپاراتتارىنا سۇيەنسەك، قازاق الىپپەسىن رەفورمالاۋ لاتىن ءالىپبيىن پايدالانۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى كوزدەلىپ وتىرعانى ءمالىم بولىپ وتىر. وسى رەتتە لاتىن ارىپتەرىنىڭ سانى جانە ونىڭ دىبىستالۋ نۇسقالارى ەشقانداي نەگىزسىز، قالاي بولسا، سولاي ءارتۇرلى نۇسقادا ۇسىنىلۋدا. مۇنىڭ ءوزى ءبىرىنشى نۇسقادا اتاپ وتكەندەي، قازاق ءالىپبيىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ، وركەندەۋ تاريحىن جانە ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن تۇگەلدەي جوققا شىعارادى. وسى جاعدايعا بايلانىستى، لاتىن نۇسقاسىن دا قوسا ۇسىنىپ وتىرمىن.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، 12 ءارىپ: ا،ءا،ە،ي،و،ءو،ءۇ،ۇ،ۋ،ھ،ى،ءى تىكەلەي دىبىستالادى، بى، عى، دى، جى، زى، قى، مى، نى، پى، سى، تى، شى دەگەن 12 ارىپكە «ى» دىبىسى قوسىلا دىبىستالادى. گى، كى، دەگەن ەكى دىبىسقا «ءى» جالعانىپ، قازاقتىڭ ساندىق اتاۋىن بەرسە، ىي، ىل، ىڭ، ىر دەگەن ءتورت بۋىن ۇرپاق الاشتىڭ بالاسى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.
لاتىن الىپبيىندە قازاقتىڭ ي،ي، ھ دىبىس-تاڭبالارى جوق. ەسەسىنە ف،ح سياقتى ەكى ارتىق ءارىپ بار. دەمەك، ءبىز لاتىن الىپپەسىن وسى تۇرعان كۇيىندە قابىلداي المايمىز.
You Might Also Like
