ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قالالارى
عىلىمي جۇمىس.ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قالالارى
ءى. كىرىسپە.
ماڭعىستاۋ - رەسپۋبليكامىزدىڭ داڭقىن الەمگە ايگىلەپ وتىرعان قازىنا قويماسى، مۇنايدىڭ ولكەسى، كول - كوسىر تاريحى مول ولكە. ونىڭ دارحان ولكەسى اۆستريا، شۆەيساريا، نيدەرلاندى جانە ليۋكسەمبۋرگ تەكتەس بىرنەشە مەملەكەت تۇگەلىمەن سيىپ كەتەر 8 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتقان كەڭ ايماق. قويناۋى - كەنگە، قىرى – مىڭعىرعان مالعا تولى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن ايگىلەيتىن ارحيتەكتۋرالىق تاريحي جانە مادەني، ادەبي مۇرالار مول ساباقتالعان وسى ايماق تۋرالى ەرتەلى - كەشتى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جارىق كورگەن.
ماڭعىستاۋ – ەرتە داۋىردەن توعىز جولدىڭ تورابى. X - XII عاسىرلاردا ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ساۋدا پورتتارى مەن قالالارىن قامتىعان ينديا – ورتا ازيا – ەۋروپا ساۋدا جولىنىڭ ءبىرى وسى تۇبەك ارقىلى وتكەن. ءبىرقاتار ەڭبەكتەردە ماڭعىستاۋ – كونە كەزدەن ەۋروپا – ورتا ازيا، ورتا ازيا – كاۆكاز قاقپاسى كوپتەگەن ەلدەردى بايلانىستىرعان، وسىنداي ماڭىزدى جولدىڭ بويىندا بولۋى ماڭعىستاۋدىڭ مادەني ەكونوميكالىق ساياسي ومىرىنە ەلەۋلى اسەر ەتكەن ونىڭ داۋىرىنە ساي ۇلكەن سيۆيليزاسيا ورتالىقتارىنىڭ دارەجەسىنە جەتۋىنە اكەلگەن.
ماڭعىستاۋ تۋرالى دەرەكتەردى ەجەلگى گرەك عۇلامالارى گەرودوت پەن سترابوننان باستاپ، ەل - يستراحي، ماكسيدي، ءال - فادلان، يبن - فادلالاح، يبن - باتۋتا، ماحمۋد قاشقاري، ابۋلعازى ءباھادۇر ەڭبەكتەرىنىڭ قاي - قايسىسىنان دا كەزدەستىرەمىز. ءار داۋىردە ولكە توپىراعىن باسقان گ. س. كارەلين، ە. ا. ەۆەرسمان، ن. ي. اندرۋسوۆ تاعى باسقا عالىمدار مەن ساياحاتشىلار وسى ايماقتىڭ ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى باعالى پىكىرلەر ايتقان.
مەنىڭ عىلىمي جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى «ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قالالارى» بولعاندىقتان، ولكەمىزدى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ دەرەكتەرىن پايدالاندىم. ماڭعىستاۋدا ەجەلگى قالالار كوپ، ءبىراق كوپشىلىگىنىڭ تاريحى بىزگە بەيمالىم. ولاردىڭ ىشىندە ماڭقىستاۋ، التىنقازعان، ءۋالى، اققاۋىم، كەرزى سەكىلدى قالالار “عايىپ بولعان شاحارلار” اتانىپ كەتكەن. زەرتتەۋىمنىڭ تۇپكى ماقساتى - ولكەدەگى ەجەلگى قالالار مەن كامالداردىڭ تاريحىنا توقتالىپ، زامانداستارىمىزعا ناسيحاتتاپ، ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
مەنىڭ العاش زەرتتەگەن قالالارىمنىڭ ءبىرى - ماڭقىستاۋ قالاسى. ول تۋرالى شاھماردان ەسەنوۆتىڭ “ماڭقىستاۋ” (1973 ج) كىتابىندا: “ءۇII عاسىردا بولگار ساكسينگە جەتىپ، كاسپييدىڭ شىعىس بەتىندەگى ماڭقىستاۋ قالاسىنا وتەتىن. وسى جول XII عاسىردا پولوۆسىلاردىڭ قولىندا بولدى، ولارمەن جاقسى ارالاسقان رۋس فلوتى تەڭىزدى شارلاي باستادى. حازار مەملەكەتىنىڭ قيراۋى (X ع). ماڭقىستاۋعا دەربەستىك الىپ بەردى.
ءۇستىرت پەن جەمنىڭ بويىن مەكەندەيتىن سولتۋستىك وعىزدارمەن بىرگە ماڭعىستاۋ تۇرىكمەندەرى ءبىراز ۋاقىت ەشكىمگە باعىنباي، ماڭقىستاۋ قالاسىن اكىمشىلىك ورتالىق ەتىپ، اۆتونوميا بولدى، بۇل كەزدە ماڭقىستاۋدى حورەزم السىرەڭكىرەپ باعىندىرا الماسا كەرەك” |1| دەگەن ۇزىندىدەن ءبىز ماڭقىستاۋدىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىسىنداعى جاعالارىنا جاقىن ورنالاسقان، سەبەبى مۇندا رۋستاردىڭ كەمە قاتىناسى تۋرالى ايتىلعانىن جانە دە ماڭقىستاۋ قالاسى X عاسىرعا دەيىن حورەزمنىڭ قولاستىندا بولعانىن ءبىلدىم.
گەوگراف بەكراننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ماڭقىستاۋداعى كۇشتى تايپالاردى باعىندىرىپ الۋعا حورەزم ەڭ تاڭداۋلى دەگەن جالدامالى ارمياسىن ۇستايدى، جويقىن جورىق جاساپ، ماڭقىستاۋ قالاسىن باسىپ الىپ، سولتۇستىك تۇركمەندەردى كونۋگە ءماجبۇر ەتەدى. حورەزمنىڭ قاتال ساياساتشىل پاتشاسى اتسىز 1155 جىلى حورەزم قالاسىن كۇشتى قامالعا اينالدىردى.
ال، تەكەشىنىڭ بالاسى ءاللاديننىڭ باسقارۋى كەزىندە (1200 - 1220جج) ۇلى حورەزم داۋىرلەۋ شەگىنە جەتتى. باعداتتان قىپشاق دالاسىنا دەيىن ۇلان عايىر كوپ ۇلتتى جاۋىنگەر حالىقتاردى تىزە بۇكتىرىپ، باس ءيدىردى. ەدىل مەن جايىق، ماڭعىستاۋ جەرىندەگى تايپالاردى جاۋلاپ الدى. ماڭقىستاۋ ەۋروپاعا وتەتىن ماڭىزدى ساۋدا جولى بولعاندىقتان، مۇحاممەد ەكىنشى بۇل قالالاردى ماڭقىستاۋ حوررەزمنىڭ ءبىر وتاۋىنا اينالدىردى. |1| ەجەلگى مادەنيەت ورنى - ماڭقىستاۋ ايماعى ەۋروپا مەن ورتا ازيانىڭ مادەنيەتى توعىسقان مەكەنگە اينالدى.
ماڭقىستاۋ قالاسى تاريحشىلاردىڭ جوبالاۋىنشا، X - XII عاسىرلارعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. ال ەندى بۇل قالا كايدا كەتكەن، الدە مونعول شابۋىلىنان كەيىن وتىرار مەن تاراز سەكىلدى جويىلىپ كەتتى مە؟ ايتەۋىر مونعول جورىعىنان كەيىنگى دوكۋمەنتتەردە ماڭقىستاۋ قالاسى كەزدەسپەيدى. بۇل كوپ بولجامىمنىڭ ءبىرى عانا. مەنىڭ تومەندەگىدەي بولجامىم بار: ماڭقىستاۋ كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا جاقىن ورنالاسقان. ال، كاسپيي ءار داۋىردە ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايتىنى بىزگە ءمالىم. سوندىقتان بۇل قالا تابيعات اپاتىنا دا ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. قاراعان مەن سارتاس پريستانى ءسوز بولادى. سارتاستىڭ كۇنشىعىس جاعالاۋىندا 10 كم جەردە شىتشا دەگەن مول سۋلى قۇدىق بار. وسى قۇدىقتان 1 كم شىقپاي - اق ەمبى تاۋى. تاۋى اعىپ جاتقان تۇششى بۇلاق.
ءى. كىرىسپە.
ماڭعىستاۋ - رەسپۋبليكامىزدىڭ داڭقىن الەمگە ايگىلەپ وتىرعان قازىنا قويماسى، مۇنايدىڭ ولكەسى، كول - كوسىر تاريحى مول ولكە. ونىڭ دارحان ولكەسى اۆستريا، شۆەيساريا، نيدەرلاندى جانە ليۋكسەمبۋرگ تەكتەس بىرنەشە مەملەكەت تۇگەلىمەن سيىپ كەتەر 8 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتقان كەڭ ايماق. قويناۋى - كەنگە، قىرى – مىڭعىرعان مالعا تولى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن ايگىلەيتىن ارحيتەكتۋرالىق تاريحي جانە مادەني، ادەبي مۇرالار مول ساباقتالعان وسى ايماق تۋرالى ەرتەلى - كەشتى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جارىق كورگەن.
ماڭعىستاۋ – ەرتە داۋىردەن توعىز جولدىڭ تورابى. X - XII عاسىرلاردا ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ساۋدا پورتتارى مەن قالالارىن قامتىعان ينديا – ورتا ازيا – ەۋروپا ساۋدا جولىنىڭ ءبىرى وسى تۇبەك ارقىلى وتكەن. ءبىرقاتار ەڭبەكتەردە ماڭعىستاۋ – كونە كەزدەن ەۋروپا – ورتا ازيا، ورتا ازيا – كاۆكاز قاقپاسى كوپتەگەن ەلدەردى بايلانىستىرعان، وسىنداي ماڭىزدى جولدىڭ بويىندا بولۋى ماڭعىستاۋدىڭ مادەني ەكونوميكالىق ساياسي ومىرىنە ەلەۋلى اسەر ەتكەن ونىڭ داۋىرىنە ساي ۇلكەن سيۆيليزاسيا ورتالىقتارىنىڭ دارەجەسىنە جەتۋىنە اكەلگەن.
ماڭعىستاۋ تۋرالى دەرەكتەردى ەجەلگى گرەك عۇلامالارى گەرودوت پەن سترابوننان باستاپ، ەل - يستراحي، ماكسيدي، ءال - فادلان، يبن - فادلالاح، يبن - باتۋتا، ماحمۋد قاشقاري، ابۋلعازى ءباھادۇر ەڭبەكتەرىنىڭ قاي - قايسىسىنان دا كەزدەستىرەمىز. ءار داۋىردە ولكە توپىراعىن باسقان گ. س. كارەلين، ە. ا. ەۆەرسمان، ن. ي. اندرۋسوۆ تاعى باسقا عالىمدار مەن ساياحاتشىلار وسى ايماقتىڭ ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى باعالى پىكىرلەر ايتقان.
مەنىڭ عىلىمي جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى «ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قالالارى» بولعاندىقتان، ولكەمىزدى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ دەرەكتەرىن پايدالاندىم. ماڭعىستاۋدا ەجەلگى قالالار كوپ، ءبىراق كوپشىلىگىنىڭ تاريحى بىزگە بەيمالىم. ولاردىڭ ىشىندە ماڭقىستاۋ، التىنقازعان، ءۋالى، اققاۋىم، كەرزى سەكىلدى قالالار “عايىپ بولعان شاحارلار” اتانىپ كەتكەن. زەرتتەۋىمنىڭ تۇپكى ماقساتى - ولكەدەگى ەجەلگى قالالار مەن كامالداردىڭ تاريحىنا توقتالىپ، زامانداستارىمىزعا ناسيحاتتاپ، ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
مەنىڭ العاش زەرتتەگەن قالالارىمنىڭ ءبىرى - ماڭقىستاۋ قالاسى. ول تۋرالى شاھماردان ەسەنوۆتىڭ “ماڭقىستاۋ” (1973 ج) كىتابىندا: “ءۇII عاسىردا بولگار ساكسينگە جەتىپ، كاسپييدىڭ شىعىس بەتىندەگى ماڭقىستاۋ قالاسىنا وتەتىن. وسى جول XII عاسىردا پولوۆسىلاردىڭ قولىندا بولدى، ولارمەن جاقسى ارالاسقان رۋس فلوتى تەڭىزدى شارلاي باستادى. حازار مەملەكەتىنىڭ قيراۋى (X ع). ماڭقىستاۋعا دەربەستىك الىپ بەردى.
ءۇستىرت پەن جەمنىڭ بويىن مەكەندەيتىن سولتۋستىك وعىزدارمەن بىرگە ماڭعىستاۋ تۇرىكمەندەرى ءبىراز ۋاقىت ەشكىمگە باعىنباي، ماڭقىستاۋ قالاسىن اكىمشىلىك ورتالىق ەتىپ، اۆتونوميا بولدى، بۇل كەزدە ماڭقىستاۋدى حورەزم السىرەڭكىرەپ باعىندىرا الماسا كەرەك” |1| دەگەن ۇزىندىدەن ءبىز ماڭقىستاۋدىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىسىنداعى جاعالارىنا جاقىن ورنالاسقان، سەبەبى مۇندا رۋستاردىڭ كەمە قاتىناسى تۋرالى ايتىلعانىن جانە دە ماڭقىستاۋ قالاسى X عاسىرعا دەيىن حورەزمنىڭ قولاستىندا بولعانىن ءبىلدىم.
گەوگراف بەكراننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ماڭقىستاۋداعى كۇشتى تايپالاردى باعىندىرىپ الۋعا حورەزم ەڭ تاڭداۋلى دەگەن جالدامالى ارمياسىن ۇستايدى، جويقىن جورىق جاساپ، ماڭقىستاۋ قالاسىن باسىپ الىپ، سولتۇستىك تۇركمەندەردى كونۋگە ءماجبۇر ەتەدى. حورەزمنىڭ قاتال ساياساتشىل پاتشاسى اتسىز 1155 جىلى حورەزم قالاسىن كۇشتى قامالعا اينالدىردى.
ال، تەكەشىنىڭ بالاسى ءاللاديننىڭ باسقارۋى كەزىندە (1200 - 1220جج) ۇلى حورەزم داۋىرلەۋ شەگىنە جەتتى. باعداتتان قىپشاق دالاسىنا دەيىن ۇلان عايىر كوپ ۇلتتى جاۋىنگەر حالىقتاردى تىزە بۇكتىرىپ، باس ءيدىردى. ەدىل مەن جايىق، ماڭعىستاۋ جەرىندەگى تايپالاردى جاۋلاپ الدى. ماڭقىستاۋ ەۋروپاعا وتەتىن ماڭىزدى ساۋدا جولى بولعاندىقتان، مۇحاممەد ەكىنشى بۇل قالالاردى ماڭقىستاۋ حوررەزمنىڭ ءبىر وتاۋىنا اينالدىردى. |1| ەجەلگى مادەنيەت ورنى - ماڭقىستاۋ ايماعى ەۋروپا مەن ورتا ازيانىڭ مادەنيەتى توعىسقان مەكەنگە اينالدى.
ماڭقىستاۋ قالاسى تاريحشىلاردىڭ جوبالاۋىنشا، X - XII عاسىرلارعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. ال ەندى بۇل قالا كايدا كەتكەن، الدە مونعول شابۋىلىنان كەيىن وتىرار مەن تاراز سەكىلدى جويىلىپ كەتتى مە؟ ايتەۋىر مونعول جورىعىنان كەيىنگى دوكۋمەنتتەردە ماڭقىستاۋ قالاسى كەزدەسپەيدى. بۇل كوپ بولجامىمنىڭ ءبىرى عانا. مەنىڭ تومەندەگىدەي بولجامىم بار: ماڭقىستاۋ كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا جاقىن ورنالاسقان. ال، كاسپيي ءار داۋىردە ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايتىنى بىزگە ءمالىم. سوندىقتان بۇل قالا تابيعات اپاتىنا دا ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. قاراعان مەن سارتاس پريستانى ءسوز بولادى. سارتاستىڭ كۇنشىعىس جاعالاۋىندا 10 كم جەردە شىتشا دەگەن مول سۋلى قۇدىق بار. وسى قۇدىقتان 1 كم شىقپاي - اق ەمبى تاۋى. تاۋى اعىپ جاتقان تۇششى بۇلاق.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
توپتاماداعى ساباقتار ءتىزىمى:1. ۋاقىت جانە ونى ولشەۋ (ماتەماتيكا)2. قىردىڭ جاس تۇلەگى ساپارعالي بەگالين (سلايدىمەن)3. ەتىستىك (سلايدىمەن)4. ج.سماقوۆ وتان (سلايدىمەن)
