سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 9 ساعات بۇرىن)
ماقال-ماتەلدەر ماتەماتيكا ساباقتارىندا
ماتەماتيكا كۋرسىندا ءتۇرلى شاما ولشەۋىشتەرى ءوتىلىپ، ولارعا ارنالعان كوپتەگەن ەسەپتەر شىعارتىلادى.
مۇنداي شامالار: ۇزىندىق، اۋدان، كولەم، ۋاقىت، جىلدامدىق.
مىنە وسى شامالار، ولاردىڭ ولشەۋىشتەرى تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋ كەزىڭدە، بۇل شامالاردى ولشەۋدىڭ بايىرعىدان قازاقتار اراسىندا كەڭىنەن قولدانىس تاپقان تۇرلەرى تۋرالى ايتۋعا بولادى. مىسالى ۇزىندىق ولشەۋىشتەرىن وتكەندە: شاقىرىم، قۇلاش، قادام، قارى، قارىس، سۇيەم، بارماق، بۋىن، ەلى، شىناشاق، كەز، كوش جەر تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، مولشەرلەپ بولسا دا 1شاقىرىم - 850 م، 1قارىس - 20 سم، 1قارى - 85 سم، 1قۇلاش - 142 سم، 1ەلى - 2سم، ەكەندىگىن ايتۋعا بولادى.
سول سياقتى ماسسا ولشەۋىشتەرى. 1 قاپ، 1 پۇت، 1ۇلكەن تاباق، 1مىسقال، 1شوكىم؛ ۋاقىت ولشەۋىشتەرى: بيە ساۋىم، ءسۇت ءپىسىرىم، قاس قاباعىم، ەت ءپىسىرىم؛ كولەم ولشەۋىشتەرى: كونەك، جانتورسىق تۋرالى مالىمەت بەرۋگە بولادى. كەيبىر ولشەۋ بىرلىكتەرىنىڭ ماعىناسىن، ءوزارا بايلانىسىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا، باسپا بەتتەرىندە جاريالانىپ جاتقان ماقالالاردى كەڭىنەن پايدالانۋعا بولادى. مىس: م. الىمبايەۆتىڭ «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانىپ «ەسكى ولشەمدەر» جيناعىن وقىپ ۇسىنۋعا بولادى. ونىڭ بىرنەشەۋىن قاز - قالپىندا بەرىپ وتىرامىز.
شاقىرىم: داۋىس جەتەر ارالىق
شاقىرىم دەپ اتالعان.
دالاداعى دانالىق -
قالعان ارعى اتاڭنان
سۇيەم: جۇرگەن ەلدىڭ ويىندا
ەسكى ولشەمدەر مول ەكەن.
ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا
سوزساق سۇق قول، بارماقتى -
سۇيەم دەگەن سول ەكەن.
شوكىم: ەسكى ولشەمدى ءبىلشى،
ۇمىتپاستان بەكەم بول.
ءۇش ساۋساقپەن شىمشى،
قانشا ىلىكسە - شوكىم سول.
قارىس: ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا
بارماقپەن ورتان قولىڭدى
سوزساڭ ولشەي قويۋعا -
قارىس دەگەن سول ەكەن.
ەكىنشىدەن، سانداردى وقىپ - ۇيرەنۋ بارىسىندا، ولاردى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن اراسىندا ساندار قولدانىس تاپقان ماقال - ماتەلدەردى كەڭىنەن پايدالانۋعا بولادى. بۇل، ساننىڭ ادامزات ومىرىندەگى ماڭىزىن انىقتاي وتىرىپ، سونىمەن قاتار ماقال - ماتەلدەردىڭ تاربيەلىك ءمانىن ءتۇسىنىپ - ۇيرەنۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. وسىنداي ماقالداردىڭ 3 - 4 - نەن مىسال كەلتىرەيىك.
1 - سانىنا بايلانىستى:
«مال - ءبىر جۇتتىق، باتىر - ءبىر وقتىق، جەر - ماڭگىلىك»
«ءبىر جىلى ءسوز ءبىر كۇنگە ازىق»
«ءبىر قارلىعاش كەلگەنمەن جاز بولمايدى،
ءبىر ساۋىسقان كەلگەنمەن قىس بولمايدى»
2 - سانىنا بايلانىستى:
«ەكى جاقسى قاس بولماس؛ ەكى جامان دوس بولماس»
«ەركە بالا - ەكى جىلار»
«جەردى ەكى رەت جىرتقان، ءونىمدى ەكى ەسە كوپ الادى»
3 - سانىنا بايلانىستى:
«دوسىڭدى ءۇش كۇن سىناما، ءۇش جىل سىنا»
«جۇمىسقا ءۇش جىلدا ۇيرەنەدى، جالقاۋلىققا ءۇش كۇندە ۇيرەنەدى»
«ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى»
4 - سانىنا بايلانىستى:
«ءتورت كىسىگە ءشاي قۇيعانشا، تورتپەن بىرگە قوس ايدا»
«ءتورت اياقتى جىلقى دا سۇرىنەدى»
«ءتورت اياعى تەڭ جورعا سۇدىگەردە ساسپايدى»
5 - سانىنا بايلانىستى:
«بىرەۋگە بەس كۇن الدىن كەلسە، بىرەۋگە بەس كۇن كەيىن كەلەدى»
«بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»
«بەس بارماق جينالسا، جۇدىرىق بولادى»
6 - سانىنا بايلانىستى:
«التى جىل اش بولساڭ دا، اتاڭنان سالتىڭ ۇمىتپا»
«اعايىندى التى بولساڭ، ادام تيمەس»
«التى اعا بىرىگىپ اكە بولماس»
7 - سانىنا بايلانىستى:
«جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل، جەتى ءتۇرلى ءبىلىم ءبىل»
«جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى»
«جاقسىنى جەتى جىل جەتەلەسەڭ، ادام بولادى»
«جاماندى جەتى جىل جەتەلەسەڭ، نادان بولادى»
8 - سانىنا بايلانىستى:
«دوس ەگىز بولسا، دۇشپان سەگىز»
«جاماننىڭ اياعى سەگىز، ءبىرى شالماسا ءبىرى شالادى»
«ساناق ساناماي سەگىز دەمە؛ سىناپ – سىناماي دوس دەمە»
9 - سانىنا بايلانىستى:
«تويعان جەرگە توعىز كەل»
«توعىز ايەلدىڭ تولعاعى ءبىر كەلەدى»
«توعىز توڭقىلداق، ءبىر شىڭكىلدەك»
10 - سانىنا بايلانىستى:
«ون ساۋساقتىڭ سانى بىردەي بولعانىمەن، تۇرقى بىردەي ەمەس»
«ون رەت ايتقانىنان ءبىر رەت كورسەتكەن ارتىق»
«ون بالا ءبىر اكەگە جۇك بولمايدى،
ءبىر اكە ون بالاعا جۇك بولادى»
12 - سانىنا بايلانىستى:
«سۋ كەزەگىنەن قالعان، ون ەكى اي اش قالادى»
«ون ەكى دە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان»
«شىندىق ون ەكى قابات شىنجىردى ۇزەدى»
15 - سانىنا بايلانىستى:
«بولار بالا ون بەسىندە باسپىن دەيدى،
بولماس بالا جيىرما بەستە جاسپىن دەيدى»
«ۇل ون بەسكە كەلگەنشە، قولىنداعى قوبىزىن،
ون بەس جاستان اسقان سوڭ، ءتىل الماسا دوڭىزىڭ،»
«ون بەستە وتاۋ يەسى»
30 - سانىنا بايلانىستى:
«وتىز تىستەن شىققان ءسوز، وتىز رۋلى ەلگە تارايدى»
«وتىز كۇن ورازانىڭ ءبىر كۇن ايتى بار،
ءار قىلعان جاقسىلىقتىڭ ءبىر قايتۋى بار»
«وتىز ۇلىن بولعانشا، ءبىر جامان شالىڭ بولسىن»
40 - سانىنا بايلانىستى:
«جاقسى كىسى قىرىق جاسىندا تولادى،
جامان كىسى قىرىق جاسىندا سولادى»
«جاقسى اكە جامان بالاعا قىرىق جىل ريزىق»
سول سياقتى، كەيبىر ساننىڭ قولدانىستاعى بالاماسى بولىپ كەلەتىن سوزدەردى ۇيرەتۋ ماقساتىندا مىنا تومەندەگىدەي ماقالداردى پايدالانۋعا بولادى.
«ءبىر - جالعىز - ءبۇتىن» سوزدەرى:
«جالعىز اعاش ورمان ەمەس، جالعىز كىرپىش قورعان ەمەس».
«قايىر قىلساڭ ءبۇتىن قىل»
«ەكى – ەگىز - قوس» سوزدەرى:
«قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى»
«تاباقتى ءۇيدىڭ تاۋىعى – قوس جۇمىرتقا تابادى»
سونىمەن بىرگە، سالىستىرۋ ماقساتىندا قولدانىس تاپقان ساندار كەزدەسەتىن ماقال - ماتەلدەردى ايتقىزىپ، ولاردىڭ ءمانىن تالداپ تۇسىندىرۋگە بولادى:
مىس: ءبىر جانە ەكى ساندارى:
«وقىماعان ءبىر بالا، وقىسا ەكى بالا»
ءبىر جانە ءۇش ساندارى:
«ءبىر كۇندىك جولعا شىقساڭ، ءۇش كۇندىك جولعا ازىق ال»
ءبىر جانە جەتى ساندارى:
«ءبىر تۇلكى جەتى ءبورىنى الدايدى»
ءبىر جانە ون ساندارى:
«ءبىر تال كەسسەڭ ون تال ەك»
ءبىر جانە قىرىق ساندارى:
«ءبىر كۇن تۇزىڭ تاتقانعا قىرىق كۇن سالەم»
ءبىر جانە ءجۇز ساندارى:
«ءبىر جاقسى دوس، ءجۇز تۋىستان ارتىق»
ءبىر جانە مىڭ ساندارى:
«ءبىر كىسى قازعان قۇدىقتان مىڭ كىسى سۋ ىشەدى»
اتالعان ادىستەردى ساباق بارىسىندا عانا پايدالانىپ قويماي، سونى -
مەن قاتار كلاسارالىق جارىستاردا، ساباقتان تىس جۇمىستار ۇيىمداستىرعاندا كەڭىنەن قولدانۋعا بولادى.
مىسالى، مىنانداي ماتەماتيكالىق ويىن وتكىزۋگە بولادى. بۇكىل كلاسس وقۋشىلارى ءۇش نەمەسە ءتورت توپقا بولىنەدى. ءار توپتىڭ باسشىسى، ۇستەل ۇستىندە جاتقان تومەنگى بەتىندە جاسىرىن سانى بار شارشى قاعازدى كەزەك - كەزەگىمەن الادى. ايتالىق شارشى قاعازدا «3» سانى جازىلعان.
ەندى، توپ مۇشەلەرى، ارنايى بولىنگەن ۋاقىت ىشىندە ءوز ارا اقىلداسىپ،
3 سانىنا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەردى ايتىپ، ونىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك. نەعۇرلىم، ايتىلعان ماقال سانى كوپ بولسا، ولارعا بەرىلەتىن ۇپاي سانى دا ارتىق بولادى. شارشى قاعازدا «1»-«10» دەپ جازىلۋى دا مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا، ايتىلاتىن ماقالدا 1 مەن10 سانى قاتار كەلۋى شارت.
مىسالى: «ءبىر ادامنىڭ جاققان وتى ون ادامدى جىلىتادى». ەگەر توپ مۇشەلەرى تاپسىرماعا جاۋاپ بەرە الماعان جاعدايدا قارسى توپتىڭ مۇشەلەرى تاپقىرلىق كورسەتىپ ۇپاي ولجالاۋلارى مۇمكىن. مۇنداي وتكىزىلەتىن شارلارعا، اتا - انالاردى، وزگە كلاسس وقۋشىلارىن شاقىرىپ، قاتىستىرۋعا ابدەن بولادى، بۇل جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى.

ويىل اۋدانى جاقسىبايكول نەگىزگى مەكتەبىنىڭ
7 كلاسس وقۋشىسى يماشوۆا ەرسۇلۋ يماش قىزى

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما