InfoHub Logo

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ شەجىرەسى – قازاق تاريحىنىڭ قاينار كوزى

قازاق ەلىنىڭ تاريحى شەجىرەدەن باستاۋ الادى. حالىققا اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ جەتكەن قازاق شەجىرەلەرىنىڭ قاتارىنا زاحيراددين بابىردىڭ – «بابىرناماسىن»، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «ءتاريح-ي-راشيديىن»، بەيبارىس پەن حالدۋننىڭ «قىپشاق شەجىرەسىن»، ءابىلعازى ءباحادۇر حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسىن»، ۇلىقبەكتىڭ «سۇلتاندار شەجىرەسىن» جانە تاعى دا باسقالارىن جاتقىزۋعا بولادى.

ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، قازاق تاريحىن قايتا جازۋعا ۇمتىلعان تۇستا قازاق شەجىرەسىنىڭ تاريحىمىزدىڭ نەگىزگى دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى دالەلدەنە ءتۇستى. ولاردىڭ قاتارىندا كەيىنگى جىلدارى باسىلىپ شىققان ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ «قازاق شەجىرەسىن»، نۇرجان ناۋشابايەۆتىڭ «مانزۋمات قازاقياسىن»، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىن» جاتقىزامىز.

جەكەلەگەن قاھارمان تۇلعالاردى سيپاتتاۋ بارىسىندا ەل تاريحىن شەجىرە سيپاتىندا بايانداعان ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور. ءماشھۇر ءجۇسىپ تاريحتى جازۋدا جەر تاريحىن، ەل تاريحىن، جەكە ادام تاريحىن ءبىرتۇتاس سيپاتتا قاراستىرىپ، ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناستار جۇيەسىندە باياندايدى. م.ج.كوپەيەۆ قولجازباسى – حالقىمىزدىڭ تاريحىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان قاھارمان تۇلعالار حاقىندا فولكلورلىق نۇسقالاردىڭ، جازبا زەرتتەۋلەردىڭ، زەرتتەۋشى اۆتوردىڭ ءوز وي-پىكىرلەرىنىڭ ءوزارا بايلانىستىرىلعان ماعلۇماتتارىنىڭ اسا مول كازىناسى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ «قازاق شەجىرەسىندە» قازاقتىڭ شەجىرەسىن بىلايشا تارقاتادى: الاشتان سەيىلحان، جايىلحان اتتى ەكى بالا تارايدى. سونىڭ سەيىلحانىنان سەگىز ارىس تۇركىمەن تاراتىلادى دا، جايىلحاننىڭ ۇرپاعى تۋرالى شەجىرەشىلەر ەكى ءتۇرلى پىكىر تاراتادى. سونىڭ بىرىندە جايىلحاننان قازاق، سوزاق، ۇزاق دەگەن ءۇش بالا دۇنيەگە كەلەدى. وسىنىڭ سوزاعى قاراقالپاقتاردىڭ، ۇزاعى قىرعىزدار مەن حاكاستاردىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ ەسەپتەيدى. ال قازاعىنان كەلىپ اقارىس، جانارىس، بەكارىس دەگەن بالالار دۇنيەگە كەلەدى. ولاردان ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز تاراسا كەرەك.

ەكىنشى نۇسقادا الاشتىڭ ەكىنشى بالاسى جايىلحاننان ءۇش بالا ەمەس، ءبىر عانا ۇل مايقى بولادى. مايقىدان وزبەك جانە سىبان دەگەن ەكى ۇل تۋادى. سىباننان ايىرقالپاق، ايىرقالپاقتان قازاق پەن سوزاق، سوزاقتان قاراقالپاق، ال قاراقالپاقتان اقارىستى تاراتادى. قىرعىزداردىڭ اق ايىر قالپاق كيەتىندىگى وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك[1،81ب.].

قازاق حالقىنىڭ قايدان شىققانى، ونىڭ جۇزدەرگە ءبولىنۋى تۋرالى ماسەلە كەيىنگى كەزەڭدەردە دە كوپ تولعانتقان. وسى ماسەلە بويىنشا شاكارىم ءوز شەجىرەسىندە «قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگى، ءناسىلى ارابتاردان ەمەس، ءتۇپ توركىنى كونە تۇرىك الەمىندە جاتىر» دەپ تۇجىرىم جاساسا[2،12ب.]، ال ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ «بۇل قازاق دەگەن كەشە مەن بۇگىن قويىلعان ات ەمەس، زامان-زاماننان ايتىلىپ كەلە جاتقان ات. اراب تىلىندە «ۇعىزاق» دەپ جازىلعان، شاعاتاي تۇركىسىندە «حازاع» دەپ، ءوزىمىزدىڭ جۋان تىلدە «قازاق» دەپ جازىلعان»دەپ قازاق ەتنونيمىنە قىسقاشا شولۋ جاساپ، قازاقتىڭ شىعۋ تەگىن قازاقتاردىڭ العاشقى حانى-الاش پەن ونىڭ بالالارىمەن بايلانىستىرىپ سولاردىڭ ۇرپاعى دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرادى[2،10-11بب.].

باسپا بەتىندە جاريالانعان “قازاق شەجىرەسى” تۋىندىسىن زەردەلەي قاراستىرساق تا، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جەكە ادامدار تاريحىن جەر تاريحىمەن، ەل تاريحىمەن بايلانىستىرا بايانداعانىن كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە م.ج. كوپەيەۆ جالعىز قازاققا عانا ەمەس، تۇركى حالىقتارىنا دا ورتاق تاريحي تۇلعالار: نارىك ۇلى شورا (قازان)، ءامىر تەمىر (سامارقان)، ەر ەدىگە (التىن وردا) تۋرالى شەجىرە نۇسقالارىن جازىپ الىپ، ارا - اراسىندا ولارعا دەگەن ءوز كوزقاراس-پىكىرىن كەلتىرەدى [1،99ب.].

ءماشھۇر قولجازباسىنداعى ەل بيلەۋشىلەرى (XV ع.-حVءپى ع.ع. ارالىعى) كازاق حاندارى تاريحى ءسوز بولادى. شەجىرەلىك-جىلنامالىق سيپاتتا جازىلعان بۇل شىعارمالاردا اتاقتى بيلەۋشىلەردىڭ ىس-ارەكەتى قىسقاشا، تارتىمدى باياندالىنىپ، شەجىرەشىنىڭ ءوز پىكىرلەرى دە قاتار بەرىلەدى. كەرىسىنشە، تاريحي دەرەگى جۇتاڭ، بەلگىسىز حانداردىڭ ەسىمدەرى عانا اتالىنىپ وتەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى “قازاق ءتۇبى” ەڭبەگىندە ءاز جانىبەك حاننان باستاپ ءاز تاۋكە حانعا دەيىنگى حاندار تىزبەگىن تاراتادى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ شەجىرەسىندە تاحير حان، توعىم حان، بويداس حان ت.ب. بەلگىسىز بيلەۋشىلەردىن تەك ەسىمدەرى عانا اتالىنىپ وتىلەدى. ال اتاقتى، داڭقتى حاندار تاريحىن بايانداۋلارىندا ءماشھۇر ءجۇسىپ قاسىم حاندى “جوشى حاننىڭ وزىنەن سوڭ دەشتى قىپشاقتى تولىق مەڭگەرىپ بيلەگەن” حان، “قازاق حاندارىنىڭ پيرۋاي دوكەيى”؛ حاقنازار حاندى “قايراتتى كىسى”، “باتىر حان”؛ ءاز تاۋكە حاندى “اقىلدى كىسى، تاباندى كىسى”،“تەرەڭ ويلى دولىق ميلى، دوكەي ءىرى حان” رەتىندە باعالايدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ جازبالارىندا الاشا حانعا قاتىستى بەرىلگەن مالىمەتتەر تاريح عىلىمى تۇرعىسىنان ارنايى قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ حاندار تىزىمىنە الاشا حاندى، ورمامبەت حاندى ت.ب. قوسادى [1،87-89بب.]. ءبىراق، “اتاسىنىڭ اتى بىلىنبەي، ءوز اتى شىققان ەرلەر” ەڭبەگىندە ونىڭ تاريحتا كىم بولعانى حالىق جادىندا ۇمىتىلا باستاعانىن اتاپ كورسەتىپ، ەندى ءبىر حاندار تىزىمىندە الاشانى قازاق بيلەۋشىلەرىنەن ءبولىپ الىپ جەكە قاراستىرادى: “قازاقتىڭ ءوز سىباعاسىنا ارنالىپ حان بولعاندار: “قاسقا جولدى” قاسىم حان، “ەسكى جولدى” ەسىم حان، “كۇلتەبەدە كۇندە كەڭەس” اتانعان ءاز تاۋكە حان، ولاردان سوڭ 48 جىل حان بولىپ بيلەگەن ابىلاي حان. قازاقتا حان بولىپ، زاڭ شىعارىپ، حالىق قاتارىنا قوسقاندار - وسى ايتىلعان حاندار. الدى-ارتى جوق الاشا حان دەگەن ءبىر حان بيلەگەن. قازاق 3 جۇزگە ءبولىنىپ؛ ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، ورتا ءجۇز ارعىن، كىشى ءجۇز الشىن اتانعانى؛ “الاش” دەپ ۇران شاقىرىسىپ: “الاش- الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، ءۇيىمىز اعاش بولعاندا، ۇرانىمىز الاش بولعاندا”،-دەپ ايتاتىن زامان بولعان”[1،94ب.].

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ قازاق تاريحى تۋرالى جازىلعان جەمىستى ەڭبەگى-“قازاق ءتۇبى”. ءماشھۇردىڭ “قازاق ءتۇبى” تاقىرىبىندا قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن شىعارمالارىنىڭ بىرنەشە نۇسقالارى بار.

بىرىنشىسىندە ءابىلعازى شەجىرەسىندەگى ادام اتا، نۇح زامانىنان باستاپ، ۋىز حانعا دەيىن تاراتىلعان بايانداۋلارى؛ مۇحاممەت پايعامبار مەن انىس، اقكوسە ساحابالار ءداۋىرى تۋرالى اڭىز-وڭگىمەسى؛ 92 باۋلى قىپشاق، 32 باۋلى وزبەك، 3 ءجۇز اتانۋلارى (“الاشا حان” اڭگىمەسى) تۋرالى شەجىرە ءسوزى؛ ءماشھۇردىڭ ءوزىنىڭ ءاز جانىبەك حاننان ءاز تاۋكە حانعا دەيىنگى حاندار تاريحىن بايانداۋى؛ اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسى تۋرالى تاريحي اڭىزدارى جيناقتالعان.

ەكىنشىسىندە شىنقىز (شىڭعىس) حان شىعۋ تەگى حاقىندا جاريالانعان ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ “قازاق ءتۇبى” اڭىزىنىڭ (تولىقتاي تەكسىنىڭ كوشىرمەسى) نۇسقاسى؛ ابىلاي حان زامانى جايىندا ساقتالعان فولكلور ۇلگىلەرى؛ نىسانباي جىراۋدىڭ قارا سوزبەن ارالاس بەرىلگەن “كەنەسارى-ناۋرىزباي” داستانى ءسوز بولادى.

ءۇشىنشى ۆاريانتىندا ءابىلعازى شەجىرەسىنىڭ ادام اتادان وعىز(ۋىز) حانعا دەيىن تاراتىلعان ءۇزىندىسى؛ ءابىلعازى شەجىرەسىنىڭ شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىن، شىڭعىس حاننان ەسىم حانعا دەيىن تاراتقان نۇسقاسى؛ ابىلايدىڭ شىعۋ تەگى مەن ۇرپاقتارىنىڭ اۋلەتتىك شەجىرە سوزدەرى  باياندالادى.

ءتورتىنشى نۇسقاسىندا ادام اتادان باستاپ ۋىز حانعا (وعىز) دەيىن تاراتقان ءابىلعازى شەجىرەسى؛ شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگى حاقىندا جاريالانعان ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ “قازاق ءتۇبى” اڭىزىنىڭ ءۇزىندىسى؛ ءاز جانىبەك تەگى تۋرالى جازىلعان ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ جالعان شەجىرەسىنىڭ ورنىنا بەرىلگەن ق.حاليد كىتابىنىڭ التىن وردا تۋرالى تاريحي مالىمەتى؛ ءماشھۇردىڭ ءوزىنىڭ حاندار شەجىرەسى (ءاز جانىبەكتەن ءاز تاۋكەگە دەيىن) ۇلگىسى؛ اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسى تۋرالى تاريحي سوزدەرى  ءبىر توپتاما جيناعىنا كىرگەن[3،26ب.].

جوعارىدا كەلتىرىلگەن نۇسقالاردى سالىستىرىپ قاراساق، جەكەلەگەن ۇقساس ماتىندەر بولۋىنا قاراماستان ءار “قازاق ءتۇبى” ۇلگىسى قازاق تاريحىن ءارتۇرلى باياندايدى. بۇعان قاراعاندا “قازاق ءتۇبى”  ادام اتادان باستاپ ابىلاي حانعا دەيىن تاراتىلىپ جازىلعان م.ج.كوپەيەۆ شەجىرە سوزدەرىنىڭ ورتاق تاريحي تاقىرىبى عانا بولادى. مۇندا ءاربىر نۇسقادا  شەجىرە، اڭىز، اڭگىمە، تاريحي ءسوز، زەرتتەۋ ءۇزىندىسى تەكستەرى ءبىر ۋاقىت جۇيەسى رەتىمەن ورنالاسادى، ارا-اراسىندا زەرتتەۋشى اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ قازاق حاندارى تۋرالى ەڭبەكتەرى، انىقتاما-تۇسىنىكتەمەلەرى بەرىلىپ وتىرىلادى. ياعني، قازاقتىن تۇپكى تاريحى تۋرالى ءار ءتۇرلى تەكستەر مەن ءتۇرلى وي - پىكىرلەردىڭ پايدالانىلۋى، ءبىر تاقىرىپ بويىنشا جازىلعان ەڭبەكتەرىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى بولۋى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ تاريحي تانىم ارناسىنا ءارتۇرلى كوزقاراس، مالىمەت تارتا بىلگەنىن ايقىندايدى.

قورىتا ايتقاندا، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ شەجىرەسى تاريحىمىز ءۇشىن قۇندى نەگىزگى دەرەكتەر كوزى بولىپ تابىلادى. م.ج.كوپەيەۆتىڭ ەڭبەكتەرى  تاريحي تۇلعالارىمىزدى عانا ەمەس، جالپى قازاق تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەردى دە جان-جاقتى قاراستىرۋىمىزعا مول مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى كەلەشەك ۇرپاقتى وتكەن داۋىرلەرگە قاتىستى تاريحي مالىمەتتەرمەن بايىتا تۇسەدى جانە ءبىر قاراعاندا كەزدەيسوق بولىپ كورىنەتىن قازاقتاردىڭ قورشاعان ورتامەن بايلانىسىن، ولاردىڭ تاريحي ۇردىستەگى الەمدىك تاريحتىڭ دامۋىنداعى ءرولىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1- كوپەي ۇلى م.ج. قازاق شەجىرەسى. 2ء-شى باس.تولىق.- استانا: «التىن كىتاپ»، 2007،-233ب.-(قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ كىتاپحاناسى، 32ء-شى توم).

2- قۇدايبەردى ۇلى ش. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى.- الماتى: «قازاقستان» جانە «سانات»، 1991. -80 ب.

3- ءجۇسىپوۆا ل. قازاق تاريحى تۋرالى جازىلعان جەمىستى ەڭبەگى – «قازاق ءتۇبى» / اڭىز ادام  №19 (79) قازان، 2013. 26-27بب.

---