InfoHub Logo

(وقىرماندارعا جاۋاپ)

مەنىڭ «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» اتتى كىتابىم 1970 جىلى جارىق كوردى. سودان بەرى بيىل ءۇشىنشى جىلعا اياق باستى. ءبىراق بۇعان دەيىن دە مەنىڭ وننان اسا كىتابىم جاريالاندى. جۇرت كەزىندە مەنى جاقسى وچەركيست دەپ تانىدى. سولاي بولا تۇرسا دا مەن ول كىتاپتارىمنىڭ بىردە-بىرىنە حات العان ەمەسپىن. ال «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» جالعىز وزىنە عانا مىڭعا جۋىق حات الدىم. بۇرىن كەيبىر كىتاپتارىما بىردى-ەكىلى رەسەنزيا شىعىپ، كەي كىتاپتارىم اتاۋسىز قالا بەرەتىن. ال مىنا رومانعا رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەر بەتتەرىندە وتىزعا جۋىق پىكىر جاريالاندى. سول سياقتى، بۇعان دەيىن مەن كىتاپ وقۋشىلار كونفەرەنسياسى، جازۋشىنىڭ ءوز وقىرماندارىمەن كەزدەسۋى دەگەندى ەستىگەنىم، كورگەنىممەن، مەنىڭ بىردە-بىر كىتابىم بويىنشا كونفەرەنسيا وتپەگەن، ءوزىم جازۋشى رەتىندە وقىرمان قاۋىممەن كەزدەسپەگەن ەدىم. ال وسى رومان جايىندا قىزىلوردا، شىمكەنت، قاراعاندى، سەمەي پەدينستيتۋتتارىندا، قىزىلوردا مەن جامبىل پەدۋچيليششەلەرىندە، استانامىز الماتىدا س.م.كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت پەن قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگتىك ينستيتۋتىندا، رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قازاق ورتا مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار كونفەرەنسياسى ءوتتى. مەن اۆتور رەتىندە قىزىلورداداعى مانشۇك مامەتوۆا اتىنداعى قىزدار پەدۋچيليششەسىنىڭ بەس ءجۇز شاكىرتىمەن، الماتىداعى قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەدينستيتۋتىنىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن جۇزدەستىم.

«ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» رومانىنا بايلانىستى ماعان حات جولداعانداردىڭ كوپشىلىگى ستۋدەنتتەر، ورتا مەكتەپتەردىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى، اۋىل-سەلوداعى جۇمىسشى جاستار، سوۆەت ارمياسى مەن اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ جاۋىنگەرلەرى. سولاردىڭ ىشىندە زەينەتكەرلەردىڭ دە، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردىڭ دە، اۋىل ينتەلليتەنسياسىنىڭ دا لەبىزدەرى بار. ءوز رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق وبلىستارىنان حات العاندىعىمنىڭ ۇستىنە، تۋىسقان وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ تاشكەنت، سامارقاند، بۋحارا، فەرعانا سياقتى قالالارىنان دا حاتتار كەلگەنىن، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە، قاراقالپاق اسسر-ىنەن كوپتەگەن حاتتار العانىمدى ەرەكشە اتاپ ايتۋىم قاجەت. وسى حاتتاردىڭ بارىندە دە وقىرماندار الدىمەن وزدەرىنىڭ بۇل كىتاپتى وقىعاندارىن ءبىلدىرىپ، مۇنداي شىعارمانى ۇسىنعانى ءۇشىن «جازۋشى» باسپاسىنا، اۆتورعا راحمەت ايتادى.

ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن بىرنەشە حاتتان قىسقاشا ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك.

ورال وبلىسىنىڭ فۋرمانوۆ اۋدانىنان مەحانيزاتور ە. ءابداروۆ ءوز ويىن قىسقاشا عانا بىلاي دەپ تۇيىندەپتى: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» رومانىن ناعىز ماحابباتتىڭ سىرىن، ءمانىن ۇقتىراتىن قۇندى شىعارما دەپ بىلەمىن. تاعى دا ايتار ەدىم، ءبىراق تا اتتەڭ، اتتەڭ ءتىلىم جەتپەيدى». ال تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ اۋدانىنان كەلگەن حاتتا مىناداي سوزدەر جازىلعان: «ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ جاقىندا شىققان «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» رومانىن وقىدىق. بۇل كىتاپ بىزگە وتە ۇنادى، ءارقايسىمىزعا دا وي سالدى. سول كىتاپتاعى كەيىپكەرلەر وسى كۇندە بار ما ەكەن؟ سولاردىڭ شىن ءاتى-جونى كىم؟ ەربول كىم؟ جومارتبەك پەن مايرانىڭ ءومىرى قانداي بولدى؟ بۇل سۇراقتاردى قويعان سەبەبىمىز بۇل كىتاپتا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتى مەن فاميلياسى وزگەرگەن. مۇمكىن ەربول دا سول سياقتى وسى كۇنگى اقىن، جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى شىعار. الدە بۇل روماننىڭ ەكىنشى كىتابى بار ما؟ ءبىزدىڭ وسى سۇراۋىمىزدى ەسكەرۋسىز قالدىرماي، جاۋاپ بەرۋدى وتىنەمىز.

مەحانيزاتور قىزدار: احمەتوۆا ءتۇرسىنبۇبى، قامىربايەۆا پاتىگۇل».

سول سياقتى شىمكەنت وبلىسى قاپلانبەك شارۋاشىلىق وقۋ ورنىنىڭ اگرونومى ماحامبەت التايەۆ ءوز پىكىرىن بىلاي حابارلايدى: «ءازىلحان نۇرشايىقوۆ «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» رومانىندا وسى زامان تاقىرىبىنىڭ كۇردەلى ماسەلەسى — جەكە ادامعا دەگەن ماحابباتتى كوپكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇشتاستىرا ءبىلىپ، ءدال بۇگىنگى كۇننىڭ كوكەيتەستى جايتتەرىنىڭ پەرنەسىن تاپ باسقان. ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك شارتتارىن بۇزباۋعا، ادال ماحابباتتى ارداقتاپ، سونىڭ ىستىق-سۋىعىنا كۇيە بىلۋگە، ەڭبەكشىلدىككە ۇيرەتەدى... بۇل كىتاپتىڭ جۇرەكتەرىندە ماحاببات وتى بار بۇكىل جاستار قاۋىمىنىڭ كەرەكتى قۇرالىنا اينالىپ، جاقسى ىسكە تۇلعا بولارىنا سەنىمى زور. وسىنداي جان ازىعى مول، جاقسى كىتاپتار بەرسە ەكەن».

چەليابى وبلىسىنىڭ اسكەري بولىمىندە قىزمەت ەتۋشى جاۋىنگەر كاكىباي ايىمبەتوۆ «جازۋشى» باسپاسىنا كىتاپتى وقىعاننان كەيىن بىلاي دەپ جولدايدى: «سوعىس كەزىندە ەربول اعالارعا سەرىك بولعان «اقىن» رومانى سياقتى، «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» كىتابى ءبىزدىڭ سەرىگىمىز بولدى. جورىقتاردان شارشاپ كەلگەندە ونى قولىما الىپ، وقي باستاسام، ءبىرجولا شارشاعانىمدى ۇمىتىپ كەتەمىن. قاسىمداعى ورىس جىگىتتەرىنە دە بىرنەشە رەت اڭگىمەلەپ ايتىپ بەردىم. ولارعا دا وتە قاتتى ۇنادى. ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ جىگىتتەرى سىزدەرگە جانە وسىنداي قىزىق، تارتىمدى رومان جازىپ شىعارعان ءازىلحان نۇرشايىقوۆ اعايعا كوپ-كوپ راحمەت ايتادى». جيتومير وبلىسىندا اسكەري بورىشىن وتەپ جاتقان جاۋىنگەر قۋانتاي بۇزاۋبايەۆ بۇل روماننىڭ ءوزىنىڭ اسكەري بورىشىن ويداعىداي اتقارۋعا كومەكتەسكەنىن جازادى.

ءسويتىپ وقىرماندار ءوز حاتتارىندا وسىلاي، الدىمەن كىتاپ جايىنداعى پىكىرلەرىن بىلدىرە كەلىپ، وزدەرىنىڭ «اتتەگەن-ايلارىن» ايتادى: اناۋ نەگە ولاي بولمادى، مىناۋ نەگە بۇيتپەدى دەگەن سياقتى ءوز وكىنىشتەرىن ورتاعا سالادى. وسىنداي بىرنەشە سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋدى وتىنەدى. ونداي سۇراقتارعا وقىرماندارمەن بەتپە-بەت جۇزدەسكەندە تولىق جاۋاپ بەرۋگە مۇمكىنشىلىك مول. ال كونفەرەنسيادا كەزدەسپەي، رەسپۋبليكانىڭ، ءتىپتى، وتانىمىزدىڭ الىس تۇكپىرلەرىندە جاتقان وقىرماندارعا جەكە-جەكە جاۋاپ بەرۋ قاجەت. العاشقى 4-5 حات كەلگەندە مەن ولارعا قولما-قول جاۋاپ تا بەردىم. ويتكەنى مەن ول كەزدە مۇنداي كوپ حاتتىڭ استىندا قالارمىن دەپ ويلاماعان ەدىم. بىرتە-بىرتە حات كوبەيە باستاعان سوڭ ولاردىڭ ءارقايسىسىنا بولەك-بولەك جاۋاپ جازىپ ۇلگەرە المايتىنىمدى اڭعاردىم. ءجۇزىنشى حات كەلگەندە «ءجۇز حاتقا جاۋاپ» دەگەن تاقىرىپپەن گازەتكە ماقالا جازۋعا، ءسويتىپ وقىرماندارعا باسپا ءسوز ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە ۇيعاردىم. ءبىراق وسى كەزدە ناۋقاستانىپ، ۇزاق ۋاقىت اۋرۋحانادا جاتىپ قالدىم. شىنىمدى ايتسام، سول ناۋقاستانىپ جاتقان كەزىمدە وقىرمانداردان ۇزبەي كەلىپ تۇرعان حاتتار ماعان دارىگەرلەردىڭ ەمى مەن دارىسىنەن كەم بولعان جوق. ءار حات ماعان وت بەردى، جانىما جىگەر قۇيدى.

مىنە، اۋرۋحانادان شىعىپ، قولىما قۋات كىرگەننەن كەيىن، رومانىم جونىندە جىلى لەبىزدەر ءبىلدىرىپ، حاتتار مەن قيىن كۇندە دەمەۋ بولعان ءقادىرلى وقىرماندارىما راقمەت ايتۋ ءۇشىن قولىما قالام الىپ، وسى جاۋاپتى جازۋعا كىرىستىم.

جوعارىدا اتالعان مىڭعا جۋىق حاتتى تۇگەل وقىپ شىققاننان كەيىن سولاردىڭ ىشىندەگى بارلىق وقىرمان ءۇشىن ورتاق ءمانى بار دەگەن ونشاقتى سۇراققا جاۋاپ بەرۋدى ءجون كوردىم. ولار مىنالار:

سۇراق: ءسىز اقىنسىز با؟ الدە جاس كەزىڭىزدە ولەڭ جازدىڭىز با؟

جاۋاپ: مەن بالا كۇنىمدە ولەڭگە قۇمار بولدىم. مەكتەپكە بارعانشا ەلدەن ەسكى داستانداردى كوپ تىڭدادىم. حات تانىعاننان كەيىن «باتىرلار جىرىنىڭ» ءبىرىن قالدىرماي جاتتاپ الدىم. سولارعا قاراپ ءوزىمنىڭ دە ولەڭ شىعارعىم كەلدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە سوعىس باستالدى. الماتىعا اسكەرگە كەلدىم. ءبىر كۇنى كەشكە (1941 جىلى جەلتوقساندا) ءبارىمىزدى تەزدەتىپ ساپقا تۇرعىزدى. كوماندير العا كەلىپ:

— مايدانداعى 8-گۆارديالىق ديۆيزيانى تولىقتىرۋعا كىم بارادى؟ ەكى ادىم العا شىعىڭدار، — دەدى.

دەنەسى ءتورتباقتاۋ كەلگەن، جۇمىسكەر پىشىندەس جاس جىگىت شىعىپ، بىزگە قاسقايا قارسى قاراپ تۇردى. قاپەلىمدە ودان باسقا ەشكىم شىقپادى. مەن شىقتىم، شىعا سالا جىگىتتەرگە قارسى قاراپ تۇرىپ، ولەڭدەتىپ قويا بەردىم:

— ءبىز جەڭەمىز، ويتكەنى ءىسىمىز اق.

بارلىق ادام بالاسى بىزبەنەن جاق.

دۇنيەگە زۇلىمدىق ۇستەم بولىپ،

تۇرماق ەمەس، ادىلدىك جەڭۋى حاق!

ءادىل ءىسىمىز ءۇشىن شىعىڭدار، ازاماتتار، العا! — دەدىم.

— جارايسىڭ! — دەپ ءتورتباق جىگىت قولىمدى قىستى. — ولەڭدى ءوزىڭ شىعاردىڭ با؟

— ءوزىم شىعاردىم.

سول-اق ەكەن، ءبىزدىڭ وڭ جاق، سول جاعىمىزداعى جىگىتتەر كەرنەپ كەتتى. ساپقا بىرگە تىزىلگەن ەكى ارتديۆيزيوننان كەرەگى 80 ادام ەكەن، 100 ادام شىعىپپىز. جيىرما ادام ارتىق دەپ كوماندير ءبىرسىپىرا ادامدى كەيىنگە قالدىردى. مەنى دە سول جيىرمانىڭ ىشىنە قوستى.

— سەن اقىن ەكەنسىڭ. اقىن بريگاداعا دا كەرەك. سوعىسقا بۇلاردان ءسال كەيىنىرەك بارامىز، — دەدى.

— قۇپ!

مايدانعا بارامىن دەپ ساپتىڭ الدىنا الدىمەن شىعىپ، جىگىتتەرگە قاسقايا قاراپ تۇرعان جىگىت تولەگەن توقتاروۆ ەدى. كەيىننەن توقتاروۆقا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەنى تۋرالى حاباردى ەستىگەندە: «اپىراي، سوندا تولەگەنمەن بىرگە قالسام، مەن دە باتىر بولار ما ەدىم؟!» — دەگەن وي كەلدى. ول مەنىڭ البىرتتىعىم ەدى. ايتپەسە ەكىنىڭ ءبىرى ەر بولا بەرمەيدى عوي.

سونىمەن مەن مايدانعا بارۋ ءۇشىن جاڭادان جاساقتالىپ جاتقان بريگادانىڭ قۇرامىندا قالدىم. ءوزىم بالا كۇنىمنەن ەلگەزەك، شيراق ەدىم. ەكى كۇندە ەفرەيتور اتاندىم. كوپ ۇزاماي كىشى سەرجانت بوپ شىعا كەلدىم. بارىنەن دە جاقسىسى بۇرىن «لەنينشىل جاسقا» ءبىر كونۆەرتكە سالىپ ون ولەڭ جىبەرسەم، سونىڭ بىردە-بىرەۋى باسىلمايتىن ەدى. ەندى بريگادا گازەتىندە بۇرقىراپ مەنىڭ ولەڭدەرىم شىعاتىن بولدى. بۇرىن ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارعانعا ءوزىمدى اقىنمىن دەپ ساناپ جۇرگەن باسىم بريگادا گازەتىنىڭ بەتىندە «كىشى سەرجانت ءا. نۇرشايىقوۆ» دەگەن اتپەن ءجيى جاريالانا باستاعان سوڭ ءوزىمدى ەداۋىر ۇلكەن اقىنمىن-اۋ دەپ ويلادىم. سوعىسقا بارعاننان كەيىن ۇزاق ولەڭمەن بريگادا اتىنان «اتامىز جامبىل اقىنعا» دەگەن حات جازدىم. مەنىڭ وسى ولەڭىم مەن وعان بەرگەن جامبىلدىڭ «ءجۇز جاساعان جۇرەكتەن» دەگەن جاۋابى ەكەۋى قاتار «سوسياليستىك قازاقستاندا» شىقتى.

سوعىس ءبىتتى. بىردەن الماتىعا كەلىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇستىم. «سوسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاسقا» ولەڭدەرىمدى اپاردىم. ەشقايسىسى باسپادى. «مىناۋىڭ بىقىپ تۇرعان فولكلور كورىنەدى. فولكلوردىڭ زامانى وتكەن، شىراعىم. بۇل تۇرىڭمەنەن ەشقاشاندا اقىن شىقپايدى» دەستى. بۇرىنعىمنىڭ بارلىعى بوس اۋرەشىلىك ەكەنىنە سوندا عانا كوزىم جەتتى. ءسويتىپ، البىرت، جاس كەزدەگى اقىلسىزدىعىمنان اقىن بولا جازداپ، از-اق قالدىم. وسىدان كەيىن ولەڭمەن ۇزىلدى-كەسىلدى قوش ايتىسىپ، جۋرناليستىك جولعا ءبىرجولا بەت تۇزەدىم. پروزانىڭ اۋىلى جاققا دا الىستان كوز سالىپ ءجۇردىم. ال پوەزيا، العاشىندا ۋادەسىن بەرىپ، ۇمىتتەندىرىپ، باسقا بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەن قىزداي بولىپ، كوڭىلىمنەن دە، كوكەيىمنەن دە ءبىرجولا الىستاپ كەتتى.

سۇراق: وسى رومان قالاي تۋدى؟ قانشا ۋاقىتتا جازىلدى؟

جاۋاپ: مەن ۇزاق ۋاقىت جۋرناليست بولدىم. تەك قانا جۋرناليستيكا جانرلارىمەن: باس ماقالا، سىن ماقالا، وچەرك، رەسەنزيا جازۋمەن شۇعىلداندىم. ال اڭگىمەنى اۋىزشا عانا ايتاتىنمىن. اۋىزشا ايتاتىن اڭگىمەلەرىمنىڭ تاقىرىبى ليريكالىق، ساتيرالىق، ءازىل-قالجىڭ تۇرىندە بوپ كەلە بەرەتىن. ۇزاق جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ماشينا ىشىندە، داستارحان باسىندا، دەمالىس ۇيىندە تىنىعۋشىلار اراسىندا ايتاتىن ونداي اڭگىمەلەرىم بىرنەشەۋ ەدى. ولار «بوتاكوز»، «جەمپىر»، «ءاتىر»، «التىن ساعات»، «ۇلكەن جازۋشىنىڭ جانىندا»، «اۋپارتكوم سەكرەتارى تۋرالى باللادا»، «قىزىل كورپە» ت.ب. بولاتىن. وسىلاردىڭ ءبىرسىپىراسىن كەيىن جولداستاردىڭ كەڭەسىمەن قاعازعا ءتۇسىرىپ، گازەت-جۋرنالدارعا جاريالادىم. كەيبىرەۋلەرى كىتاپقا دا كىرىپ كەتتى. تەك سوناۋ 1945—1949 جىلدارداعى ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ ءبىر ساتىنە عانا قۇرىلىپ، كەيىن الدەنەشە رەت وڭدەلىپ، جوندەلىپ، تولىقتىرىلعان «قىزىل كورپە» اڭگىمەسى ۇزاق ۋاقىت قاعازعا تۇسىرىلمەي، اۋىزشا ايتىلۋمەن كەلدى. ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي ەدى: سوعىستان كەلگەن سولدات — ستۋدەنت وزىمەن بىرگە وقيتىن قىزدى سۇيەدى. قىز دا جىگىتتى جاقسى كورەدى. جىگىت ءسوز ايتقاندا باسقاعا بەرىپ قويعان ۋادەم بار ەدى، ونى قايتەمىن دەپ قينالادى. جىگىت قىزدىڭ ۋادەسىن بۇزدىرمايدى. سودان كەيىن ول سىرتتاي وقۋعا اۋىسىپ كەتەدى. بۇل اڭگىمەنى مەن اۋىزشا ەڭ سوڭعى رەت 1968 جىلى 7 قاراشادا بەلگىلى ءتىل مامانى ءايتىم ءابدىراحمانوۆتىڭ ۇيىنە جينالعان كوپ ادامنىڭ الدىندا ايتتىم. سوندا اقىن عافۋ قايىربەكوۆ ورنىنان تۇرىپ، قۇتتىقتاپ قولىمدى الدى دا:

— وسى ايتقانىڭىز قاعازعا تۇسكەن بە؟ — دەپ سۇرادى.

— جوق.

— قاعازعا تۇسىرەسىز بە؟

— تۇسىرەمىن.

— ەندەشە، تەز قاعازعا ءتۇسىرىڭىز، ايتپەسە مەن مۇنى پوەما ەتىپ جازىپ قويامىن...

ستۋدەنت كۇندەردەگى بلوكنوتتاردىڭ ءبىرىن اقتاردىم. اقتارا وتىرىپ، بۇل جايدى ءوزىم جازباسىما بولمايتىنىن ءتۇسىندىم. كۇندىز-تۇنى سونى قاعازعا قالاي ءتۇسىرۋدى ويلادىم. قانداي قوسالقى وقيعالار جاناستىرۋ جاعىن ىزدەستىردىم. اقىرى سول جىلدىڭ جەلتوقسانىندا دەمالىس الىپ، وسى اڭگىمەنى قاعازعا تۇسىرۋگە وتىردىم.

مەن — جۋرناليست-جازۋشىمىن. ءومىر بويى كەڭسەدە قىزمەت ىستەپ كەلەمىن. پروفەسسيونال جازۋشىلاردىڭ جۋرناليست-جازۋشىلاردان ارتىقشىلىعى ولار كەڭسەدە قىزمەت ىستەمەيدى، ۇيلەرىندە جاتادى، تەك قانا تۆورچەستۆومەن شۇعىلدانادى. ونداي مۇمكىنشىلىگىم بولماعاندىقتان، مەن كەسەك دەگەن كوركەم شىعارمالارىمدى تەك قانا جىل سايىنعى كەزەكتى دەمالىسىمدى العاندا جازاتىنمىن. وسىلاي ەتىپ مەن ءبىر جىلعى دەمالىسىمدا «ماحاببات جىرى» دەگەن العاشقى پوۆەستىمدى اياقتادىم. ودان كەيىنگى ەكى دەمالىسىم «بوتاكوز»، «اسەم» دەيتىن شاعىن پوۆەستەرگە جۇمسالدى، ت. ت. ال الپىس سەگىزىنشى جىلدىڭ كەزەكتى دەمالىسىن «جاستىق جىرى» دەگەن جاڭا اتپەن اۋىزشا «قىزىل كورپە» اتالىپ كەلگەن وسى اڭگىمەگە جۇمساماق بولدىم.

العاشقى جوسپارىم بۇرىن جاريالانعان «ماحاببات جىرى»، «بوتاكوز»، «اسەم»، «ەسكى داپتەرگە» ەندى «جاستىق جىرىن» قوسىپ، زامانداستار جايلى شاعىن، بەس پوۆەستەن قۇرالعان رومان جاساۋ بولدى. وسى ارادا بۇل شىعارمانىڭ قاي جاقتان باياندالاتىنى دا بەلگىلى بولىپ قالدى. ويتكەنى وعان دەيىنگى شاعىن پوۆەستەردىڭ ءبارى دە ءبىرىنشى جاقتان باياندالاتىن. سولاردىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان، مۇنى دا سولاي ەتۋدىڭ قاجەتتىگى ايقىندالدى.

بۇعان دەيىن دە مەن بۇل اڭگىمەنى قاعازعا تۇسىرەمىن دەپ بىر-ەكى رەت تالاپتانعان بولاتىنمىن. ءبىر رەت باستاعانىمدا جۋرناليست ەربول الماتىدان كەلگەن جازۋشىمەن ەكەۋى تىڭ جەرلەردى ارالاپ ءجۇرىپ، اۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ كابينەتىنە قونادى. سوندا ەربول استانا جازۋشىسىنا ءوز ءومىرىن بايانداپ بەرەدى. ەكىنشىسىندە ول كابينەتتە ەمەس، دالادا، ماشينا ىشىندە باياندايتىن. ال ءۇشىنشى جولى ونى كابينەتتە دە ەمەس، ماشينا ىشىندە دە ەمەس، وزەن جاعاسىنداعى شوپان ۇيىندە جاتىپ باياندايتىن ەتتىم. ءبىراق كىتاپ بىتكەننەن كەيىن ونىڭ باستالۋىن تاعى دا وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە جازۋشى مىرزابەك دۇيسەنوۆ ەكەۋمىز جالپى روماننىڭ اتىن نە دەپ قويۋدى اقىلداستىق. ول «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» دەپ قويۋعا كەڭەس بەردى. وسىعان توقتادىق. وسى اتپەن «جازۋشى» باسپاسىنىڭ 1970 جىلعى جوسپارىنا 15 باسپا تاباق رومان بەرەمىن دەپ مەن زاياۆكا جاسادىم.

ال اۋىزشا ايتقاندا 20-30 مينۋتتا اياقتالاتىن «قىزىل كورپە» اڭگىمەسى «جاستىق جىرى» دەگەن اتپەن قاعازعا تۇسە باستاعاندا شاعىن پوۆەست كولەمىنە سىيماي، شىرقاپ كەتتى. ءبىر اي دەمالىسىمدا ونى بىتىرە المادىم. 1969 جىلدىڭ باسىندا تاعى ءبىر اي دەمالىس الىپ، تاپجىلماستان وتىردىم. وندا دا بىتپەدى. جازعان سايىن جاڭا لينيالار قوسىلىپ، شىعارمانىڭ ارقاۋى قالىڭداي بەردى. بۇرىن اڭگىمە ەربول مەن مەڭتاي اراسىندا عانا بولسا، ەندى وعان ەربول — ءساليما، بۇركىتباي - ءساليما، مەڭتاي — تۇماجان، زامان — تانا لينيالارى قوسىلدى. بەلگىلى ءبىر ءداۋىر — وتان سوعىسى كەزىنىڭ قيىندىعى، ودان كەيىنگى اۋىرتپالىق تۋرالى شىعارما جازا وتىرىپ، سول كەزگە ءتان بۇل وقيعالاردان اتتاپ كەتە المايتىن بولدىم. ونىڭ ۇستىنە مەڭتاي مەن ەربولدى، ولاردىڭ قاسىنداعى باسقا جاناما كەيىپكەرلەردى سول 40-جىلداردىڭ دارەجەسىندە قالدىرۋ كەرەك پە دەگەن سۇراققا دا كوپ ويلانۋعا تۋرا كەلدى. قالدىرسام 70 جىلدىڭ جاستارىنا ول ۇناي ما؟ بۇل كىتاپتىڭ وقىرماندارى سول مەڭتاي مەن ەربولدىڭ، سولاردىڭ تۇستارىنىڭ بالالارى بولادى. ولاردىڭ اكە-شەشەلەرىنىڭ ماحابباتىن ءارى تازا كۇيىندە، ءارى وزدەرىنە ۇلگى ەتە كورسەتۋ مىندەت. قازىرگى جاستاردىڭ ءبىلىم دارەجەسى دە، سىنشىلدى كورەسى دە وتە جوعارى. بۇلار جوقشىلىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي، مولشىلىق دۇنيەسىنە بالىقتاي ءجۇزىپ كەلە جاتقان جاندار. ولاردىڭ ماحاببات جايىنداعى تۇسىنىگى دە وزگەشەرەك. وسىلاردىڭ ءبارىن ەلەپ، ەسكەرۋ، ەرەكشە قاجەت بولدى.

1969 جىلدىڭ باسىندا العان دەمالىسىمدا شىعارمانى اياقتاي الماعان سوڭ، سول جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، كەشتەتىپ سوعان ۇڭىلۋمەن بولدىم. اقىرى 1969 جىلدىڭ اياعىندا ءبىر ايلىق كەزەكتى دەمالىسىمدى الىپ، 1970 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا كىتاپتىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويدىم.

كىتاپتىڭ ءار تاراۋىن جەكە نوۆەللا ەتىپ اياقتاپ وتىردىم. شاماسى كەلسە ءار تاراۋ كەلەسى تاراۋعا جەتەكشى بولسىن. شاماسى كەلمەسە، بىتكەن ءبىر تاراۋ ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە سياقتانىپ قالسىن دەدىم. ويتكەنى وسى كۇنگى وقۋشىنىڭ كەز-كەلگەن روماندى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ وتىرارلىق شاماسى جوق. قولىنا تيگەن روماننىڭ ءبىر تاراۋىن وقىپ، تارتپاسا تاستاي سالۋى دا مۇمكىن. مەن كىتابىمنىڭ ەڭ جوق دەگەندە وقۋشى شىدامى جەتىپ وقىعان تاراۋى ويىندا قالۋىنا تىرىستىم. ول ءۇشىن ونىڭ وقيعاسى قىزىقتى، ءتىلى تارتىمدى — ەكەۋى دە ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان شىندىق بولۋىنا كوپ نازار اۋداردىم. ءبىرسىپىرا تاراۋلاردى كەيىن قايتالاپ كوشىرىپ، ونداعى وقيعا، سەزىم، ءسوز شىندىعىن ۇنەمى تەكسەرىپ وتىردىم. كەي كۇندەرى جانا ماتەريالداردان 3-4 بەت جازسام، كەيدە جارتى بەتتى تولتىرا الماي، قينالعان شاقتارىم دا بولدى. اسىرەسە وقۋشىنىڭ كوز الدىندا كارتينا سياقتى بوپ قالسا-اۋ دەگەن تۇستار تۇتقىر تارتا بەردى. مىسالى، ەربولدىڭ ەڭ العاش جاڭا جىل تۇنىندە جاۋعان كوبىرەك قاردى بوراتىپ كەلە جاتقان ءساتى. ەربولدىڭ مەڭتايعا ءسوز ايتاتىن ءتۇنى، ەربولدىڭ قايتا مايدانعا كەتكەلى جاتقاندا قاراشەكەنى شىنجىرلاپ جاتقان جەرى ت. ب.

اسىرەسە بۇرىن اۋىزشا ايتىپ جاتتىققان جەرلەرىم (ەربولدىڭ ەڭ العاشقى اۋديتورياعا كىرۋى، ءبىرىنشى لەكسيانى تىڭداۋى ت. ب.) وتە تەز جازىلدى.

كىتاپتى جازۋىن جازىپ بىتسەم دە قولجازبامدى جولداستارعا كورسەتۋگە قورقىپ ءجۇردىم. «ۇناي ما، ۇناماي ما؟ ۇرسىپ تاستاماي ما؟» دەپ قىمسىندىم. ونى العاش وقىپ، پىكىر ايتقان، كوڭىلىمدى دەمەپ، بۋىنىمدى بەكىتكەن اقىن مۋزافار الىمبايەۆ بولدى. (باسپا قىزمەتكەرلەرى كىتاپتىڭ كىرىسپەسىن ىقشامداۋ كەرەك دەگەندە تاعى دا الىمبايەۆ سەنىڭ كىتابىڭنىڭ بار مازمۇنى ءپريشۆيننىڭ مىنا سوزىندە تۇر، سوعان زەر سالشى دەگەن كەڭەس ايتتى. وسىدان كەيىن العاشىندا ەپيگراف رەتىندە الىنعان تۋرگەنيەۆ ءسوزى مەن پريشۆين پىكىرىن ۇشتاستىرىپ، كىتاپتىڭ كىرىسپەسىن قايتا ىقشامدادىم).

«جاستىق جىرى» بىتكەننەن كەيىن وعان بۇرىنعى پوۆەستەردى قوسۋعا بولماي قالدى. ويتكەنى جالعىز وسىنىڭ ءوزى باسپا جوسپارىنداعى كولەمنەن كوبىرەكتەۋ بوپ شىقتى. ەندى مۇنى جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا تۋرا كەلدى. تەك «جاستىق جىرى» دەگەن اتى وزگەرتىلىپ، باسپانىڭ جوسپارىندا كورسەتىلگەن «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» دەگەن اتپەن شىعىپ، «رومان» دەپ اتالاتىن بولدى. سونىمەن، وسى كىتاپتىڭ تۇبىنە ءبىرىنشى رەت فاميليام جازىلدى.

سۇراق: رومان نەگە تەك قانا ماحابباتقا قۇرىلعان؟

جاۋاپ: بۇل روماندى جاستار ومىرىنەن الىپ، جاستارعا ارناپ جازعان ماقساتىم، بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ مەكەنىنە ۇيا سالىپ، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ورنىمىزدى باساتىن، ءىسىمىزدى جالعاستىرىپ، العا اپاراتىن بولاشاق ۇرپاققا، سولاردىڭ جۇرەكتەرىندە اسىل ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا تيتتەي دە بولسا ءوزىمنىڭ سەبەبىمدى تيگىزۋگە ۇمتىلۋ ەدى. ءبىز — اتا-انا، جان جۇرەگىمىزدى جارىپ شىققان جاس قاۋىمنىڭ جاقسى بولۋىن تىلەيمىز. سولار ءادىل، ادال بولىپ وسسە ەكەن دەيمىز. باياعى تولەگەن اعالارىنداي ۋادەگە بەرىك، جىبەك اپالارىنداي اقىلدى، جاۋگەرشىلىك جاعدايعا دۋشار بولسا، سوناۋ قاراقىپشاق قوبىلاندىداي قاھارمان باتىر، كەشەگى تولەگەن توقتاروۆ، ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆا سياقتى وتانشىل، ەرجۇرەك بولسا ەكەن دەپ ارمان ەتەمىز. ءوز جۇرەگىمىزدەگى سول ارماندى مەن جاستارعا قالاي جەتكىزسەم دەپ تولعاندىم.

سوندا وسى ويدىڭ ءبارىن ولارعا ءبىر عانا ماحاببات دەگەن اسىل جىبەككە ءتۇيىپ بەرۋدى ماقۇل كوردىم. ويتكەنى سانالى ءومىردىڭ بار قىزىعى ماحابباتقا تىرەلەدى. ماحابباتقا سوقپاي كەتەتىن سەزىم از. اناعا سۇيىسپەنشىلىك، جارعا قۇشتارلىق، وتانعا پەرزەنتتىك، تۋعان توپىراققا بورىشتىق سەزىمدەرىنىڭ ءبارى ماحابباتقا بايلانىستى. ادام بويىنداعى ەڭ اسىل سەزىمدەردىڭ ءبىرى ادامگەرشىلىك سەزىمى دە ماحابباتپەن ساباقتاس. ويتكەنى ماحاببات ءقادىرىن بىلمەيتىن ادامدا ادامگەرشىلىك سەزىمى بولمايدى، ال ادامگەرشىلىگى جوق كىسىنىڭ جۇرەگىنە اسىل ماحاببات ەشقاشاندا ۇيا سالمايدى. مىنەكي، وسى سەبەپتەن دە مەن جاستاردىڭ جۇرەگىنە ماحاببات ارقىلى جاقىنداۋدى ماقسات ەتتىم. كىتابىمنىڭ نەگىزگى ارقاۋىن ماحاببات ەتە وتىرىپ، جاستارىمىزدىڭ جانىنا، جۇرەگىنە، ويىنا قاراپايىم حالقىمىزدىڭ كەيبىر اسىل قاسيەتتەرىن: انانى ارداقتاۋشىلىق، قىزدى قادىرلەۋشىلىك، العان جارىن جانىنداي سۇيۋشىلىك، اعانى قۇرمەتتەۋشىلىك، سەرتكە بەرىكتىك، ۇيىمشىلدىق، بىرلىك-بىراۋىزدىلىق، باۋىرمالدىق سياقتى سوۆەتتىك مورالىمىزگە ساي كەلەتىن داستۇرلەرىن سىڭىرگىم كەلدى. حالقىمىزدىڭ بۇل قاسيەتتەرى تۋرالى باسقا كىتاپتاردا دا جازىلعان، ايتىلعان، ءالى دە ايتىلا بەرەر. ال مەن سوعان ءوز ۇلەسىمدى قوسۋدى پارىز تۇتتىم. ول ماقساتىم ورىندالدى ما، ورىندالمادى ما — ونى وقىرمان قاۋىم بىلەدى.

سۇراق: روماندا مەڭتاي نەگە تراگەديالىق تۇرگە ۇشىراتىلدى؟ ونى تىم بولماسا ءتىرى قالدىرۋعا بولمايتىن با ەدى؟

جاۋاپ: مەڭتايدىڭ باسىنان كەشكەن تراگەديالىق جاعداي بىرنەشەۋ. الدىمەن كىشكەنتاي كۇنىندە اكەسى ءولدى. ودان سوڭ سوعىستا جالعىز اعاسى قازا تاپتى. ونىڭ كۇيىگىنە شىداي الماي شەشەسى قايتىس بولدى. بۇل سوعىس كەزىندەگى سوعىستىڭ تاقسىرەتىن تارتقان ءار جانۇياعا ءتان قاسيەتتەر بولاتىن. حالىقتىڭ قالىن ورتاسىنان شىققان قىز بولعاندىقتان، ارينە، مەڭتاي دا سول ازاپتاردان وتۋگە ءتيىس ەدى. بايقاۋىمشا، بۇل جاعىنا وقىرماندار قارسى ەمەس، دانەڭە دەمەيدى. بۇدان باسقا مەڭتاي ۇشىراعان تاعى ەكى تراگەديالىق حال بار: ءبىرى ونىڭ تۇماجاننىڭ تورىنا ءتۇسىپ قالۋى، ەكىنشىسى ءولىمى. كوپ جۇرت، اسىرەسە، مەڭتايدىڭ ولىمىنە وكىنەدى. مەڭتايدى ولىمگە كارى دە، جاس تا قيمايدى. كوپ جاستار مەڭتاي ءولىمىن جىلاپ وتىرىپ وقىعاندارىن جازادى. ال پاۆلودار وبلىسىنىڭ مايقايىڭ پوسەلكەسىندە تۇراتىن پەنسيونەر قارت كارىباي ۋايىسوۆ بۇل تۋرالى ءوز حاتىندا بىلاي دەيدى: «جولداس ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» دەگەن رومانىن تۇگەل وقىپ شىقتىم. جاقسى جازىلعان. مەنىڭ سىزدەرگە حات جازىپ وتىرعان سەبەبىم، رومانعا سىن ايتۋ ەمەس، مەڭتاي ءولىمىنىڭ قايعىلى ەكەنىن ايتۋ. سونداي ابزال جاراتىلعان ادامنىڭ ءولدى دەگەن جەرىن وقىعاندا نە بولىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. جۇرەگىم السىرەپ، ساسقانىمنان ءدارى ءىشىپپىن». نەمەسە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقورعان ستانسياسىنىڭ تۇرعىنى قىلىشبەك بەيسەكەيەۆ بىلاي دەپ جازادى: «ومىرىمدە قولىما قالام ۇستاپ، شىعارما تالداپ نەمەسە پىكىر ايتىپ كورگەن جوق ەدىم. ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» دەگەن رومانىن وقىپ، قاتتى تولعانىس ۇستىندە قالدىم. مەيلى، مەڭتاي ءولدى دەيىك (جوق، «ءولدى» دەۋگە اۋىز بارمايدى: ونى ءولدى دەگەنشە الگى باتىردىڭ جولداسى بولماي كەتكىر تۇماجاندى ءولتىرۋ كەرەك ەدى). ءبىراق «ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق» دەگەن بار ەمەس پە؟ ەندەشە ەربولدىڭ سودان بەرگى ومىرىنەن وقۋشىعا ەكى-ۇش بەت قانا حابار بەرۋگە بولار ەدى عوي. سوسىنعى ءبىر ايتارىم: ءبىزدىڭ اۋىلدا وسى كىتاپتىڭ ىشىندەگى «اپامنىڭ ايتقاندارى» دەگەن ناقىلداردى قويىن كىتاپتارىنا كوشىرىپ العان ادامداردى كوردىم. بۇل دا مەڭتايدى سىيلاعاندىقتىڭ بەلگىسى دەپ ءبىلدىم». مىنەكي، وقىرمانداردىڭ پىكىرى -مەڭتايدىڭ تاعدىرى تۋرالى ەكى ۇداي: بىرەۋلەر ولگەنىن دۇرىس كورەدى، بىرەۋلەر ءتىرى قالدىرۋ كەرەك ەدى دەسەدى. ءبىراق قانشا قينالىپ، قىنجىلعاندارىمەن كوپشىلىك وقىرماندار ونىڭ ولگەنىن دۇرىس سانايدى.

شىنىمدى ايتسام، مەن مەڭتايدى «ولتىرەمىن» دەپ ويلاعان جوق ەدىم. العاشقى جوسپارىمدا مەڭتاي ەربولمەن قوسىلمايتىن، تۇماجان وپاسىز بوپ شىققاننان كەيىن باسقا بىرەۋمەن تۇرمىس قۇرىپ كەتەتىن. سودان جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن جوعارعى سوۆەتتىڭ سەسسياسى كەزىندە دەپۋتات مەڭتاي مەن جۋرناليست ەربول ەكەۋى استانادا كەزدەسەتىن. ءبىراق «تاتيانا مەنىڭ ەركىمنەن تىس ەرگە شىعىپ كەتتى» دەپ پۋشكين ايتقانداي، مەڭتاي دا مەنىڭ ەركىمسىز ەربولعا شىقتى، ونىمەن از ۋاقىت قانا ءتاتتى داۋرەن ءسۇرىپ، دۇنيەدەن قايتتى.

مەڭتايدىڭ كۇيىن كەشىپ، وسى كۇنى ءتىرى جۇرگەندەر دە بار ومىردە. ەندەشە ونى رومانداعىداي قايعىلى حالگە ۇشىراتپاۋعا دا بولاتىن ەدى. ءبىراق روماننىڭ مازمۇنىن «مەڭتاي جاقسى قىز ەدى. العاشىندا اداستى. ارتىنان باقىتتى بولدى» دەگەن سوزدەرگە عانا سىيدىرساق وقۋشى سوعان يلانار ما ەدى؟ يلانباۋى مۇمكىن. ويتكەنى ومىردە ەكىنىڭ ءبىرى باقىتتى بولا بەرە مە؟ ءقازىر عاشىقتارعا ەشبىر بوگەت جوق: زامان دۇرىس، زاڭ ءادىل دەگەنىمىزبەن، الدەنەلەر بوگەت بولىپ، اركىم ءارتۇرلى سەبەپپەن ارماندا كەتىپ جاتپاي ما؟ روماندا زامان مەن تانا ماقساتتارىنا جەتىپ، باقىتتى بولادى. ونىڭ ۇستىنە ەربول مەن مەڭتايدى باقىتتى ەتىپ قويسام، تىم ءتاتتى بولىپ كەتپەي مە؟ مىنە، وسىنداي تولعانىس ۇستىندە مەڭتايدى تراگەديالىق حالگە جەتكىزۋ جايىندا ەمىس-ەمىس وي كەلدى. وعان مىناداي ءبىر سەبەپ تە بولدى.

بۇل رومان جازىلماس بۇرىن، گازەتتە قىزمەت ىستەيتىن جۋرناليست كەزىمدە ءبىر جاس ايەلدىڭ رەداكسياعا جازعان حاتىن تەكسەرە باردىم. اۋپارتكوم كابينەتتەرىنىڭ بىرىندە ارىز يەسىمەن اڭگىمەلەستىم. ءقازىردىڭ وزىندە ۋىزداي ءوڭدى كەلىنشەكتىڭ قىز كەزىندە كەرەمەت سۇلۋ بولعانى اڭعارىلادى. كەلىنشەك كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ تاستاپ، سۇراقتارىما جاۋاپ بەردى. ول ءوزى وبلىستىق قالالاردىڭ بىرىندە جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپتى. كورىكتى قىزعا كوز سالعىشتار كوپ بولماي ما؟ بۇعان دا سولاي بولىپتى. سوعان ماستانىپ، بۇل ەشكىمگە قاراماي قويادى. «بۇيىرماعان قىزعا بۇعالىق تۇسپەيدى» دەگەندەي، ەشكىمدى كوزىنە ىلمەي، ويناقتاپ جۇرە بەرەدى. اسىرەسە جۇپىنى جىگىت قىزعا كوپ جالىنادى. كيىمىڭ ناشار، بويىڭ تاپال دەپ قىز ول جىگىتتى دە ماڭىنا جولاتپاي قويادى. ءسويتىپ جۇرگەندە قىز ينستيتۋتتى بىتىرۋگە اينالادى. ءبىر كۇنى كەشتەن بىرگە قايتقان ەكى جىگىت قىزدى شىعارىپ سالماق بولىپ كەلە جاتىپ، الداپ ءبىر ۇيگە كىرگىزەدى دە، ەكىنشىسى ەسىكتى سىرتتان كىلتتەپ، كەتىپ قالادى. تاعامى، شارابى جاساۋلى تۇرعان يەن ۇيدە ءالسىز قىز ەڭگەزەردەي جىگىتپەن ەكى كۇن وڭاشا قالۋعا ءماجبۇر بولادى. ءسويتىپ ساقتىعىنان ايىرىلعان قىز پاكتىگىنەن ايىرىلادى — ارامزا جىگىتتەردىڭ شىعارىپ سالامىز دەگەنىنە جۇرە بەرگەن سورلى بالا وسىلايشا وپاسىزدىڭ ولجاسىنا اينالادى. بۇل وقيعادان كەيىن قىز ينستيتۋتتى تاۋىسىپ، ديپلومىن الىپ، ءۇن-تۇنسىز قىزمەتكە جونەلەدى دە، بارعان جەرىندە ءبىرىنشى ءسوز ايتقان جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى دا كەتەدى. ءبىراق شىققان جىگىتى مىنەزسىز بولىپ كەزدەسەدى.

— پاكتىكتەن ايىرىلعاننان كەيىن اقتىعىڭ ادىرا قالادى ەكەن، اعاي، — دەدى كەلىنشەك تاعى دا وكسىپ جىلاپ الىپ. — كۇيەۋىم ماس بولعان سايىن مەنى بالاعاتتاپ: «سەن ماعان كەلگەندە قىز ەمەس بولاتىنسىڭ» دەپ كىنالايتىن، ءتىپتى، قول جۇمساپ، ۇراتىن بولدى. وسىلاي دا وسىلاي، زورلىققا دۋشار بولدىم دەپ تالاي رەت جالىنىپ، جىلاپ، شىنىمدى ايتتىم. ءبىراق وعان كۇيەۋىم سەنبەدى. سەنىڭ بۇرىن عاشىقتارىڭ بولعان، پاكتىگىڭدى سولاردىڭ بىرىنە سىيلاعانسىڭ دەپ، ول ءوز ءسوزىن ايتاتىن بولدى. كەي كۇندەرى ۇيگە قونبايتىندى شىعاردى.

كۇيەۋىم — جوعارى ءبىلىمدى زووتەحنيك. العاشىندا وقىعان جىگىت قوي، ەسكى سالتتاردىڭ ءجون-جوسىعىنا ءمان بەرمەيتىن شىعار دەپ ويلادىم. وعان ۋادەمدى بەرسەم دە، ۇرلىق قىلعان كىسىدەي، ومىرلىك جان-جارىما اقاۋسىز جەتە الماعانىما قينالىپ، قىسىلعان ەدىم. اقىرى ويلاعانىمداي بولىپ شىقتى. سويتسەم وقىعان جىگىتتەردىڭ وزدەرى-اق ستۋدەنت كۇندەرىندە كورىكتى قىز كەزدەسسە، قىزىل كورگەن قارعاداي شۋلاسىپ، تالاسىپ، توبەلەسىپ جۇرگەندەرىمەن، كەيىن ۇيلەنگەن كەزدەرىندە العان قىزدارىنىڭ سىزاتى جوق، شىنىداي مولدىرلىگىن تالاپ ەتەدى ەكەن. العان قىزدارى كوڭىلىندەگىدەي بوپ شىققان جىگىتتەر قۋانا قۇجىڭداپ، التىن تاپقانداي ماقتانىشىن سەزدىرىپ جۇرسە، ونداي بولماعاندار وز-وزىنەن تۇنجىراپ، سۋىق تيگەندەي شىتىناي بەرەتىنىن بايقادىم. تەگى، كۇيەۋىم مەنى سۇيمەيتىن شىعار، شىن سۇيگەن ادام وندايعا قاراماۋ كەرەك قوي دەپ تە ويلادىم. قايدان بىلەيىن. وسىنى كۇزدىڭ كۇنىندەي تۇنجىراتپاي، ءبىرجولا اجىراسىپ كەتسەم بە دەپ تە وقتالدىم. ەردەن شىققان ايەلدەن ەشكىم پاكتىك تالاپ ەتپەيدى عوي. ءدام جازسا تاعى بىرەۋگە قوسىلارمىن دەدىم. ءبىراق ولاي ەتۋگە ەلدەن ۇيالدىم، ءوزىم وقىتىپ جۇرگەن شاكىرت بالالاردان قىسىلدىم. «پالەنشە ءمۇعالىم كۇيەۋىنەن اجىراسىپ كەتىپتى» دەگەن قاڭقۋ سوزدەن قورىقتىم.

ءوستىپ دەل-سال بولىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى تۇندە كۇيەۋىم ماس بوپ، مەنىڭ بالا كۇندەگى جولداسىم دەپ ۇيگە بوتەن بىرەۋدى ەرتىپ كەلدى. وعان توسەك سالدىرىپ، ماعان سونىڭ قاسىنا جات دەپ يتەرمەلەدى. «بۇل ماعان كەلگەن كەزدە قىز ەمەس بولاتىن، بۇگىن سەن قوينىنا جاتىپ شىق» دەپ وعان ىرجالاقتادى. مەن جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. بۇل قورلىقتى كورگەنشە ولەيىن دەپ، قىستىڭ ايازىندا كيىمسىز دالاعا قاشتىم. سودان ءۇسىنىپ، ءۇش اي اۋرۋحانادا جاتتىم. جاقىندا عانا جازىلىپ شىقتىم.

شىنىمدى ايتسام، جىندانۋدىڭ ءسال-اق الدىندا قالدىم، اعاي. تاعى دا سول ۇيدە تۇرىپ جاتىرمىن. كۇيەۋىمنىڭ بەتىنە كىسى ەكەن دەپ قاراعىم كەلمەيدى. ءبىر ستولدىڭ باسىندا باسىمىز تۇيىسپەيدى. ول ءوز تاماعىن ءوزى ىستەپ ىشەدى، مەن دە ءوز بەتىممەن تىرشىلىك ەتەمىن. ورتامىزدا جالعىز بالا بار. ەكەۋمىزدى ءبىر وشاقتىڭ باسىندا ۇستاپ وتىرعان دانەكەر سول عانا. ايتپەسە سىرت ءبۇتىن بولعانىمەن، ءىش ءتۇتىن.

وسىلاي دەپ كەلىنشەك تومەن قاراپ، ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، اڭگىمەسىن قايتا جالعاپ كەتتى.

— جاس كۇندە، قىز كەزىمىزدە، كوبىمىزدىڭ كوزىمىزدى شەل قاپتاپ جۇرەدى ەكەن، اعاي. ءبىر جىگىتتىڭ بويى الاسا، ەكىنشىسىنىڭ ءوڭى سيىقسىز — بۇلار «لاندىش»، بىزگە «ۆەنەرا» كەرەك دەپ، وزىمىزگە ادال سەرىك بولار جاقسى جىگىتتەردى اياعىمىزدىڭ استىندا جاتسا دا اڭدامايدى ەكەنبىز. بۇرىن ينستيتۋتتا جۇرگەندە گرۋپپاداعى جىگىتتەردىڭ ءبارى مەنى سىيلايتىن ەدى. ولار مەنىڭ اتىمدى گۇلىم دەمەي، ىلعي اقگۇلىم دەپ اتاۋشى ەدى. ەندى مىنە اق گۇل ەمەس، قارا گۇل بولدىم. جەر ۇستىندە قۇر سۇلدەرىم جۇرگەنى بولماسا، كەيدە ءوزىمدى ءتىرى ولىك، ءتىرى ارۋاققا سانايمىن. قىزمەت، بالا، جورا-جولداس — ءبارى الدانىش قوي. ءبىراق ايەلدىڭ شىن باقىتى وسىلاردىڭ ۇستىندە ومىرلىك جان-جارىنىڭ جاقسى بولۋىندا ەكەن.

مىنەكي، اعاي، ءومىرىم وسى مەنىڭ. اۋرۋحانادا جاتىپ، جانىم قينالعاندا رەداكسياعا حات جازعانمىن. ءبىر ادام جىبەرسەڭىزدەر بار قايعى-سىرىمدى ايتامىن دەگەنمىن. كەلگەنىڭىزگە راحمەت.

ءبىراق ءوزىمدى-وزىم اشكەرەلەپ، جۇرتقا جايىپ قايتەمىن دەگەن تاعى ءبىر ويعا توقتادىم. سىزدەن ءوتىنىش، مەنىڭ كۇيەۋىممەن وڭاشا سويلەسىپ، وسىنىڭ ءبارىن ايتىڭىز. الدىمەن اراق ىشكەندى قوي دەڭىز. بار بالە سودان باستالادى. وسىعان ۋادەڭدى بەرسەڭ مەن سەنى ماسقارالاپ، گازەتكە جازبايمىن دەڭىز. ول وسىعان كونسە، گازەتكە جازباي-اق قويۋىڭىزدى سۇرايمىن.

ارينە، مەن كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋىمەن دە سويلەستىم. ول ۋادەسىن بەردى. ءبىراق وسى وقيعا مەنىڭ ەسىمدە ساقتالىپ قالدى. مىنەكي، رومانداعى مەڭتايدىڭ تاعدىرىن نەمەن تىندىرۋ كەرەك دەپ تولعانعاندا بۇل جاي ويىما ورالدى. كەلىنشەكتىڭ سوندا ايتقان: «تەگى، كۇيەۋىم مەنى سۇيمەيتىن شىعار، شىن سۇيگەن ادام وندايعا قاراماۋى كەرەك قوي دەپ ويلادىم» دەگەن ءسوزى ءبىر شىندىقتىڭ شەتىن اڭعارتقانداي بولدى. مەڭتايدى ەربولعا قوسۋ تۋرالى وي وسىدان تۋدى. ال حالقىمىز ەجەلدەن ۇلىن ادال، قىزىن پاك ەتىپ وسىرگەن. ويتكەنى پاكتىك جاس جۇبايلاردىڭ بىر-بىرىنە بولاشاق قادىر-قۇرمەتىنىڭ، دوستىق-سىيلاستىعىنىڭ، رياسىز بەرىلگەندىگىنىڭ باسى دەپ بىلگەن. ەندەشە ءبىز ءوز ۇرپاعىمىزدى aتa-بابامىزدىڭ بۇگىنگى كوممۋنيستىك مورالعا جاقىن كەلەتىن وسى ءداستۇرى نەگىزىندە نەگە تاربيەلەمەيمىز؟ وسى ماقسات ءۇشىن قيماسام دا، قينالسام دا، وقۋشى جان-تانىمەن جاقسى كورگەن اقىلدى ارۋ مەڭتايدى قۇربان ەتتىم. بۇل «قاتالدىعىم» ءۇشىن وقىرمان قاۋىمنان كەشىرىم وتىنەمىن. بۇل ارادا مەنىڭ ۇزاق جىل وچەركيست بولعانىم دا كىنالى مە دەپ ويلايمىن. ويتكەنى وچەركيست ومىردە بولعان وقيعانى عانا سۋرەتتەيدى، فاكتىنى عانا شامالايدى. تەگى، مەنىڭ ەسكى كاسىبىمە تارتىپ، مەڭتاي باسىنان وتكەن تراگەديالىق ءحالدى ومىردە شىن بولعان وقيعاعا نەگىزدەپ جىبەرۋىم دە ىقتيمال.

قالاي دەگەنمەن دە مەن اۆتور رەتىندە مەڭتايعا رازىمىن. ءوزى ولسە دە كوڭىلىندەگى ساباعىن بەرىپ تىندى. ادالدىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ، دوستىقتىڭ، اسىل جاردىڭ ءانىن وزىنشە شىرقاپ ءوتتى. مەنىڭ جاقسىلىعىمنان ۇلگى الىڭدار، قاتەمدى قايتالاماڭدار دەپ كەتتى. ول ءوزىنىڭ قوعامشىل، كوپشىل ىسىمەن، ءادىل ادالدىعىمەن ءار وقىرماننىڭ كوڭىلىندە قالدى.

سۇراق: ەربول مىنەزىندەگى كەيبىر جاسىقتىقتاردى قالاي ۇعۋعا بولادى؟

جاۋاپ: ەربول — مومىن اتا-انادان تۋعان، حالقىنىڭ، قوعامىنىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن، قازان ريەۆوليۋسياسىنان بەس جىل كەيىن دۇنيەگە كەلگەن جاس ازامات ەربول سوسياليستىك قوعامنىڭ قىرقىنشى جىلدارى پىسكەن ءنارلى جەمىسى، وسى كۇنى جاڭا ادامدار دەپ اتالاتىن قازان ءتولىنىڭ الدىنعى لەگىندەگى كۇرەسكەر. سىرتتاي قوراش كورىنگەنىمەن ەربول ىشتەي اقىلدى، ادامگەرشىلىكتى، كوپشىل، قوعامشىل، دوسشىل، سابىرلى جىگىت. اڭگىمە ادامگەرشىلىك پەن ارعا تىرەلگەندە ول ەكىنىڭ ءبىرى بارا المايتىن كەسەك قيمىلدارعا بارادى: جان-جاعىن جالماۋىزداي جايپاپ كەلە جاتقان جاۋ تانكىسىمەن جەكپە-جەك ايقاسادى؛ جولداستارىنا ءقاۋىپ تونگەندە جىلانداي ىسقىرىپ، ءسناريادتى قۇشاقتاپ الىپ، شۇڭقىرعا لاقتىرادى؛ دوسىنىڭ قىزى تانانىڭ ابىرويىن توكپەۋ ءۇشىن ونىمەن ءۇش كۇن بىرگە بولعاندا تاستاي بوپ قاتىپ قالادى؛ ءوزى جاقسى كورە تۇرا مەڭتايدىڭ باسقاعا بەرگەن سەرتىن بۇزدىرمايدى؛ ءوزى جالاڭاش-جالپى ءجۇرىپ، كوستيۋمگە جيناعان اقشاسىن زاماندى ىزدەپ بارا جاتقان تاناعا جول قاراجات ەتىپ بەرەدى. وقىرماندار ونىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتتەردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، باعالاعان. تۇسىنە تۇرا كەيبىر وقىرمانداردىڭ ەربول مىنەزىندەگى ەكى «جاسىقتىققا» زىعىردانى قاينايدى... مەكتەپ ىشىندەگى بۇركىتباي ءساليمانى ۇرعاندا ەربول نەگە بۇركىتبايدى ساقالىنان الىپ، جاعاسىن جىرتپادى؟ نەگە ول ۆاگوندا وشاقبايەۆتى تىم بولماسا شاپالاقپەن ءبىر تارتىپ جىبەرمەدى؟ — دەپ وكىنەدى. الماتى وبلىسىنىڭ كەگەن اۋدانىنان «مەڭتايدىڭ ولىمىنە ەربولدىڭ ىنجىقتىعى كىنالى. ەربول ءشۇۋ باسىندا سەرتىن بۇزدىرىپ، مەڭتايعا ۇيلەنىپ السا، وندا مۇنداي ايانىشتى حال بولمايتىن ەدى. بارىنە ەركەكتەر كىنالى، ولارعا ەشقاشان دا سەنۋگە بولمايدى» — دەپ ماعان اشۋلى حات جازدى. ءبىراق وسىلاردىڭ بارىنە وقىرماندار وزدەرى جاۋاپ بەرىپ جاتىر. قازمۋ-دىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبي بىرلەستىگىندە وسى رومانعا ارنالعان كونفەرەنسيادا بىردى-ەكىلى جىگىتتەر ەربولدى اۋزىنداعىسىنان ايىرىلىپ قالاتىن ىنجىق دەپ كىنالاعاندا، وزگە جاستار (اسىرەسە قىزدار) بۇل پىكىرگە قارسى شىقتى. تريبۋنادان سويلەگەن كەيبىر قىزدار ازىلدەپ: ەگەر وسى كۇنگى جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبارى ەربولداي بولسا، قىزدار ودان ارتىقتى ىزدەمەس ەدى دەگەن پىكىردى دە ايتتى.

قازپي-دە بولعان كەزدەسۋدە سويلەگەن جامالوۆا دەگەن ستۋدەنت قىز: «ەربول بۇركىتبايدى ءبىر ۇرعانمەن، ءساليمانىڭ باسىنا باقىت ورناي ما؟ وشاقبايەۆتىڭ بەتىنە ءبىر تۇكىرگەنمەن، مەڭتايدىڭ ءمىنى بۇتىندەلە مە؟ ەكەۋى دە بولمايدى. ەندەشە مەن ەربولدىڭ سابىرلىلىقپەن استاسقان اقىلدىلىعىن قۇپتايمىن» دەدى. مەن بۇل جايىندا وسى ستۋدەنت قىزدان اسىرىپ ەشتەڭە ايتا المايتىن سياقتىمىن.

جازۋشىنىڭ كىتاپتاعى كەيىپكەرلەرىن جان-جاقتى ءبىلۋى پارىز. سوندىقتان دا مەن شىعارماعا كىرىسپەس بۇرىن ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ كەيبىر پروتوتيپتەرىمەن الدەنەشە رەت كەزدەستىم. وعان جۋرناليستىك قىزمەتىم مۇمكىندىك بەردى. ولاردىڭ بارىنە دە «قىزىل كورپەنى» اۋىزشا ايتىپ بەردىم. اڭگىمەم تىڭداۋشىلارعا ۇناعان سايىن ماعان دا شابىت كەلىپ، وسىنى جازسام، جۇرت وقىر ەدى-اۋ دەگەن وي باۋراي باستادى. وسى توقتامعا 1968 جىلدىڭ كۇزىندە انىق كەلگەنىمدى جوعارىدا ايتتىم. ەسكى دوستارمەن جۇزدەسكەندە ءوتىپ كەتكەن قىرقىنشى جىلدارداعى ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ ءوزىم ۇمىتىپ قالعان دەتالدارىن قويىن داپتەرگە جانە تۇرتە ءجۇردىم. شىعارماعا وتىرار الدىندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوۆەت كوشەسىندەگى ەسكى كورپۋسىن ادەيى بارىپ ارالاپ شىقتىم. ءوزىمىزدىڭ ەسكى اۋديتوريالارعا كىردىم، كىتاپحاناعا باس سۇقتىم. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كالينين مەن ۆينوگرادوۆ كوشەلەرىندەگى ەسكى جاتاقحانالارىن جاعالاي جانە ارالاپ شىقتىم. دالىزدە ءجۇرىپ، بولمەلەردىڭ نومىرلەرىنە دەيىن ءۇڭىلىپ كوز سالدىم. قاسىمنان ءوتىپ جاتقان قىز-جىگىتتەر مەنىڭ وسىدان جيىرما جىل بۇرىن وزدەرى سياقتى ستۋدەنت بوپ، وسى بولمەلەردىڭ بىرىندە جاتقانىمدى، ءقازىر سول ستۋدەنتتىك ءومىر جايىندا كىتاپ جازۋعا كەلگەنىمدى، ارينە، سەزگەن دە جوق.

ەسكى ورىنداردى ارالاي ءجۇرىپ، مەن كىتابىمنىڭ باس قاھارماندارىنىڭ ءبىرى ەربول ەسەنوۆتىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن ويلادىم. ءسوز جوق، ول ۇلى وتان سوعىسىنا بارىپ، جاۋدى جەڭىپ قايتقان سانالى قازاق جاستارىنىڭ جيىنتىق بەينەسى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا ەربول كىتاپتىڭ العاشقى بەتتەرىندە ۇلى جەڭىسكە سەمىرىپ، تۋعان جەرىنە، ارمان-استاناسىنا ساعىنىشپەن جەتىپ، رومانتيكالىق كۇيدە جۇرگەن سولدات كۇيىندە سۋرەتتەلەدى. مىسالى، ونىڭ سوۆەت كوشەسىن بويلاپ ۋنيۆەرسيتەتكە كەلە جاتۋى، ونىڭ تاس باسپالداعىنا تابانى تيگەندەگى جان تەبىرەنىسى، ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانىپ، دەكاناتتان شىققاندا ءوزىن اسقار الاتاۋدىڭ ۇستىندەگى اق بۇلتتاردىڭ توبەسىندە قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەندەي سەزىنۋى وسىنى دالەلدەيدى. العاشقى لەكسيا ۇستىندەگى ونىڭ قىزدار تۋرالى ليريكالىق ويى، گرۋپپاداعى وتىز قىزدىڭ ءبارىن بىردەي اقىلدى، ءبارى بىردەي سۇلۋ دەپ ەسەپتەۋى وسىنىڭ ايعاعى.

ارينە، ءتورت جىل قاندى قىرعىنعا قاتىناسىپ، سوعىس كۇندەلىكتى ءىسى بوپ كەتكەن ادام ونىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتتەرىنەن بىردەن ارىلا المايدى. سوندىقتان دا ەربول العاش اۋديتورياعا كىرگەندە وزىنە قادالعان وتىز قىزدىڭ كوزىن تۇندە جاۋ سامولەتىن ىزدەگەن پروجەكتورلاردىڭ ايقىش-ۇيقىش ساۋلەسىمەن سالىستىرادى. العاشقى لەكسياعا كەلگەن وقىتۋشى ءاتى-جونىن سۇراعاندا ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «سەرجانت ەربول ەسەنوۆ» دەپ تاق-تۇق جاۋاپ بەرەدى. سوعىستا بولماعان، اسكەر ءتارتىبىن بىلمەيتىن وقىتۋشى تۇرەگەپ تۇرعان سولداتقا «وتىر» دەپ ايتپاي، لەكسياسىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرگەندە ەربولدىڭ رۇقساتسىز وتىرماي، قاقيىپ تۇرىپ قالۋى — مىنە، وسىنىڭ ءبارى اسكەري داعدى. ەربولدىڭ سول قاقيىپ تۇرعانى كولدەنەڭ جۇرتقا كۇلكى بوپ كورىنگەنىمەن، سول ءساتتىڭ كوپ سىرى بار. بۇل بىرىنشىدەن، ەربولدىڭ بويىنا اسكەري تاربيەنىڭ مىقتاپ سىڭگەندىگىن كورسەتەدى. ال ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسى اسكەري ۋستاۆتىڭ تالاپتارىن ادال كوڭىلمەن اتقاراتىن ەربول سياقتى سولداتتاردىڭ تاباندىلىعىمەن كەلگەن. ەگەر ەربولعا قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ جاۋدىڭ الدىنان زەڭبىرەكپەن نە پۋلەمەتپەن جەكە قالىپ، جالعىز شايقاس دەسەڭ، شايقاسادى. وزگەلەر مەجەلى جەرگە جەتىپ الىپ، جايعاسقانشا سەن تاپجىلما، شامان جەتپەسە، سول جەردە وتان ءۇشىن ءول دەسەڭ، ول وعى بىتكەنشە جاۋمەن اتىسىپ، سول ارادا تاپجىلماستان ولەدى دە. ال ەربولدىڭ بويىنا ارميا-انانىڭ سۇتىمەن سىڭگەن بۇل قاسيەت ول اسكەردەن قايتىپ كەلىپ، ستۋدەنت بولىپ اۋديتورياعا كىرىسىمەن كەتە قالمايدى. وقىتۋشى ورنىنان تۇرعىزىپ الىپ، قايتادان «وتىر» دەمەستەن لەكسياسىن باستاي جونەلگەندە ەربولدىڭ جۇرت كەزىنە نىسانا، كۇلكىسىنە تيەك بولىپ، رۇقسات كۇتىپ، ءبىر ءسات تاپجىلماستان تۇرىپ قالعان كۇلكىلى جاعدايىندا وسىنداي ءبىر استارلى جاي جانە بار.

راس، كەيىننەن اسكەري ادەتتىڭ كەيبىر سىرت كورىنىستەرى ەربولدىڭ بويىنان بىرتىندەپ قالا دا باستايدى. ءبىراق اسكەري تاربيەنىڭ ءمانى ونىڭ قانىندا ماڭگى ساقتالىپ قالادى. سوندىقتان دا ەربول ۇلكەندەردى كورگەندە گەنەرالدىڭ الدىنان وتكەن سولداتتاي سىزىلادى، ناشار وقيتىنداردىڭ ساباق ۇعىنۋىنا كومەكتەسىپ، جولداستارىنىڭ اراسىندا كوللەكتيۆشىلدىك سەزىمىن كۇشەيتەدى. ەربول ءوز اۋزىنان مىناداي تۇجىرىم ايتادى: انانىڭ ەمشەك ءسۇتى، مەكتەپ تاعىلىمى، اسكەر تاربيەسى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرا تۇسەدى؛ وسى ءۇش تاربيەنى بويىنا سىڭىرگەن ادام اسىل ازامات بولادى. سوندىقتان دا ول مەڭتايدىڭ باسقا بىرەۋگە بەرگەن سەرتىن بۇزدىرمايدى. ويتكەنى، انت بۇزۋ انا تاربيەسىنە دە، ارميا داستۇرىنە دە جات ءىس — سۇمدىق جاي. سول سەبەپتەن دە ول سۇيگەن قىزىن ونداي سۇمدىققا يتەرمەلەي المايدى.

اۆتوردىڭ ماقساتى ەربول مەن مەڭتاي جاقسى جىگىت، ءبىلىمدى قىز ەكەنىن كورسەتىپ قانا قويۋ ەمەس، سولار ارقىلى حالقىمىزدىڭ بويىنداعى كەيىنگى ۇرپاققا، ارعى، الىس بولاشاققا ۇلگى بولارلىق ءداستۇر، قاسيەتتەرىن ناسيحاتتاۋ. سول قاسيەتتەردى مەڭتاي مەن ەربولدىڭ بويىنا ولشەپ پىشە وتىرىپ، جۇرتقا جاراسىمدى ۇلگى ۇسىنۋ ەدى. «اپامنىڭ ايتقاندارى»، «ءوز ويلارىم»، «التىن دىڭگەك» دەيتىن ناقىل تاراۋلار، ت. ب. وسى پىكىردى نىعايتۋعا قوسىمشا تۇرىندە كىردى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگى-نۇسقالارىنىڭ ەڭ اسىلدارىن اۋىزعا الا وتىرۋ دا وسى نيەتتەن تۋعان. ەربولدىڭ وبلىستىق گازەتتە ءتىلششى بوپ جۇرگەندە ەل ىشىندەگى ەسكى سالت-سانانىڭ كەيبىر ەرسى قىلىقتارىن سىناپ-مىنەۋى دە وسى تىلەكپەن قابىسادى. سىرت قاراعان كىسىگە جاسىق، جۋاس كورىنگەن ەربولعا اۆتور وسىنداي يدەيالىق جۇك بەرىپ، ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىن ءار جۇرەككە جەتكىزەر ەلشى مىندەتىن جۇكتەگەن، ءۇمىت ارتقان ەدى. سوندىقتان مەن كوپتەگەن وقىرماندار پىكىرىنە قوسىلا وتىرىپ، ەربولدى «سىرت قاراعان كىسىگە جۋاس، مومىن كورىنەتىن - سوعىستا باتىر، ەڭبەكتە ەر بوپ شىعاتىن، جانى جالىندى، قاراپايىم قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى» دەپ ۇعامىن.

سۇراق: كىتاپتىڭ اياعىندا كەيىپكەرلەردىڭ كەيىننەن كىم بولعانى كورسەتىلگەن. ال ەربولدىڭ قانداي كۇيدە ەكەنى نەگە ايتىلماعان؟

جاۋاپ: ەربولدىڭ كىم ەكەندىگى كىتاپتىڭ سوڭىندا ەمەس، باسىندا ايتىلدى. جازۋشى مەن ادەبيەت سىنشىسىنا جۋرناليست ەربول ءوز باسىنان وتكەندى بايانداپ بەرەدى. دەمەك، ول جۋرناليست.

سۇراق: رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ پروتوتيپتەرى بار ما؟ بار بولسا، ولار ءقازىر قانداي كۇيدە، نە قىزمەتتە؟ جانۇيا جايلارى قانداي؟

جاۋاپ: بىرسىپىراسىنىكى بار. كەيبىرەۋلەرىنىكى جوق. ال بىردى-ەكىلى كەيىپكەر كىتاپقا ءوز اتىمەن كىردى.

ءبىراق بار دەگەن پروتوتيپتەردىڭ سىرت پىشىندەرى، كەيبىر باسىنان كەشكەندەرى كىتاپقا كىرگەنمەن، كەيىپكەر بەينەلەرىن جاساۋ ۇستىندە ولار مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. پروتوتيپتەردىڭ وزدەرى بىلمەيتىن، ءبىراق ومىردە بولعان، باسقالار باسىنان كەشكەن جانا وقيعالار قوسىلدى. سوندىقتان كىتاپتى وقىپ شىققاننان كەيىن مىنا كەيىپكەرلەردىڭ ءپروتوتيپى مەنمىن-اۋ دەپ ويلاعان كەيبىر تانىستارىمنىڭ «مۇنداي وقيعا مەنىڭ باسىمنان وتكەن جوق ەدى عوي» دەپ تاڭدانۋلارى دا، شامدانۋلارى دا مۇمكىن. ولاي ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى بۇل كىتاپ دەرەكتى دۇنيە ەمەس، كوركەم شىعارما عوي.

ەندى سول پروتوتيپتەردىڭ نەمەسە جارتىلاي پروتوتيپتەردىڭ باس-باسىنا جەكە توقتايىن.

مەڭتاي بەينەسىنىڭ سوڭعى جاقتارى قايدان، قالاي الىنعانىن وقۋشى جوعارىدا اڭعارعان بولار. ال ول بەينەنىڭ العاشقى بولىگىنىڭ - بالا، پاك مەڭتايدىڭ ءپروتوتيپى سول كەزدە بىزبەن بىرگە وقىعان ءبىر قىزدىڭ ومىرىنەن الىنعان. ونىڭ اعاسىنىڭ ولگەنى، سوعىستان كەلگەن ءبىر جىگىتتىڭ مەن اعاڭمەن جولداس بولدىم، اعاڭ ولەرىندە سەنى ماعان تاپسىرىپ كەتكەن دەپ ول قىزدىڭ ۋادەسىن العانى، «سەن ۋادەڭدى بۇزبا، بۇزساڭ ولتىرەمىن» دەپ مەيرام سايىن الماتىعا كەلىپ، قىزبەن كەزدەسىپ جۇرگەنى راس. ارتىنان ونىڭ ەلدەگى سيىرى، ءۇيى بار جەسىر كەلىنشەككە ۇيلەنگەنى، سبەركاسسادا قىزمەت ەتىپ، وبليگاسياعا پودلوگ جاساعانى ءۇشىن سوتتالىپ كەتكەنى دە شىندىق. مەڭتاي پروتوتيپىنە الىنعان قىز — ءقازىر ەكى بالانىڭ اناسى، ورتا مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى. جولداسى — اعارتۋ قىزمەتكەرى.

ەربولدىڭ ءپروتوتيپىن كۇندە كورەمىن، ەكەۋمىز ءبىر مەكەمەدە قىزمەت ىستەيمىز. اسىرەسە تاڭەرتەڭ اسىعىپ، جۇمىسقا كەلگەن بەتتە شاش سيپاۋ ءۇشىن اينا الدىندا جۇزدەسىپ، جىمىڭداسىپ تا قالامىز. ونىڭ ءتورت بالاسى، ايەلى بار. ونى كورگەندە: «سەن كىتاپتاعى ەربول مەنمىن دەپ ماقتاناسىڭ. ءبىراق، جازۋشىنىڭ ءار شىعارماسىندا ءوز ءومىرىنىڭ ەلەمەنتتەرى ارالاسا جۇرەتىنىن، ەندەشە ەربول بەينەسىندە مەنەن دە تيتتەي بىردەڭە بار ەكەنىن وقىرماندار دا سەزەتىن شىعار» دەپ قويامىن. راسىندا دا كەيبىر وقىرمان ەربول مەن اۆتوردى ءبىر ادام دەپ ەسەپتەيتىن كورىنەدى. ال كوپتەگەن وقىرماندار ەربولدى ومىردە بار، ءتىرى ادام دەپ تە ۇعىنادى. سوندىقتان دا ولار باسپاعا جولداعان ءوز حاتتارىنىڭ سىرتىنا «ەربول ەسەنوۆكە تاپسىرىلسىن» جازادى.

زامان مەن تانا تۋرالى. زاماننىڭ ءپروتوتيپى ەكەۋ. بىرەۋى 1941 جىلى نەمىستەر تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعاندا برەەت تۇبىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، 1945 جىلى مايدا اسكەري تۇتقىندارمەن بىرگە ءبىزدىڭ قولعا ءوتىپ، كەيىننەن سوتتالعان جىگىت. ول ورال قالاسىندا شاحتادا جۇمىس ىستەگەن. جىگىتتىڭ سۇيگەن قىزى ونى ارتىنان ىزدەپ بارىپ، قوسىلىپ، ەكەۋى بالالى-شاعالى بوپ بىرنەشە جىلدان سوڭ ەلگە كەلگەن. ءبىراق بۇل قىز جەنپي-دە وقىماعان، ورتا بىلىممەن اۋىلدا ءمۇعالىم بوپ جۇرگەن ەدى. زاماننىڭ ەكىنشى ءپروتوتيپى بەلگىلى حالىق اقىنى ساپارعالي الىمبەتوۆتىڭ جالعىز ۇلى، 1943 جىلى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقان جاس اقىن مامان بولاتىن. ماماننىڭ دا شىن ءسۇيىپ سەرتتەسكەن قىزى بار ەدى. مىنە بۇل قىز جەنپي-دە وقىدى. ەگەر مامان جوعارىداعى جىگىتتىڭ جاعدايىنا ۇشىراپ، امان قالسا، بۇل قىزدىڭ دا ونى جەر تۇبىنە بولسا دا ىزدەپ بارارى كامىل ەدى. بۇل كىسى دە كەيىن تۇرمىسقا شىققان، بالالى-شاعالى، جاندى-جاقتى دەگەندەي، ۇلكەن جانۇيا بولدى. ءقازىر ەرىمەن ەكەۋى دە ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم. رومانداعى زامان مەن تانا بەينەسى وسى ەكى جىگىت پەن ەكى قىزدان الىنعان بولاتىن. ال ەربول مەن تانانىڭ سوعىس كەزىندە كەزدەسىپ، ەكەۋىنىڭ ءۇش كۇن بىرگە بولعانىن سۋرەتتەيتىن دوستىق، ادالدىق، ادامگەرشىلىك جىرى ومىردە شىن بولعان، ناقتى وقيعاعا نەگىزدەلگەن ەدى. بۇعان كەيبىر كەكسە كىسىلەردىڭ سەنبەيتىنى بايقالادى. وعان مەن نە ايتا الامىن. قولىنا تيگەن كىتاپ جايى وقىرمانداردىڭ ەركى عوي، ارينە.

زايكۇلدىڭ ءپروتوتيپى بار دەسە دە، جوق دەسە دە بولادى. بار دەۋگە بولاتىنى، سوعىس كەزىندە سەزىمى ەرتە ويانىپ، ەركەك كورسە قىلمىڭداي باستايتىن كەيبىر قىزداردىڭ بولعانى راس. سوندايلاردىڭ بىرەۋى جەنپي-دەن قۋىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىز وقىپ جۇرگەن گرۋپپاسىنا دا كەلگەن بولاتىن. ول قىزدىڭ جاتاقحانادا سول كەزدە جانا عانا شىققان «التىن كىلت» دەگەن كامپيتتى بىر-بىرىنە جەم بەرگەن كوگەرشىندەي بولىپ، جىگىتتەردىڭ اۋزىنان (ءبىر ۇشىن قىز، ەكىنشى ۇشىن جىگىت تىستەپ) سورىپ وتىرعانىن دا كورگەنبىز. زايكۇلدىڭ بەينەسىن جاساردا سول قىز ويىما تۇسكەن دە بولار. ءبىراق سول قىزدىڭ كەيىن قايدا كەتىپ، ءقازىر قايدا جۇرگەنىن، ءتىپتى، بار-جوعىن دا بىلمەيمىن. زايكۇلدىڭ ءپروتوتيپى جوق دەسە دە بولادى دەيتىنىم، ول بەينەنىڭ بويىنا وسى كۇنگى كەيبىر قىزداردا كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەردى جانە قوستىم. ءسويتىپ، زايكۇل جەڭىلتەك، جەلوكپە بۇرىنعى قىزدارعا دا، بۇگىنگى قىزدارعا دا ۇقساپ شىقتى. مەنىڭ ءوز تۇسىنىگىمشە، بويىندا ۇشىپ-قونبا جەڭىلتەكتىك مىنەزدەرى بولعانىمەن، جالپى زايكۇل اقكوڭىل قىز. جاقسى جار كەزدەسىپ، قاراپايىم ءومىر سۇرسە، وندايلاردىڭ كەيىن ساليقالى ايەلدەر قاتارىنا قوسىلىپ كەتەرى ءسوزسىز. ءبىراق «باسىنا ب ا ق» قونسا، زايكۇل سياقتىلاردىڭ كەردەڭدەپ كەتەتىندەرى دە بولادى. وندايلار ەڭ الدىمەن تىراپىشتانىپ كيىنەدى. ودان سوڭ كەنەدەي جابىسىپ، كۇيەۋىنىڭ ماشيناسىنان تۇسپەيدى. وسىدان سوڭ ءوزى شاتپاقتاعان بىردەڭەلەرىن ديسسەرتاسيامنىڭ تاراۋى دەپ اركىمگە ءبىر تۇزەتتىرىپ نەمەسە جانادان جازدىرىپ، عىلىم كانديداتى دەگەن اتاق الىپ، الشاڭداپ شىعا كەلەدى. ال سونىڭ قورعاعان ديسسەرتاسياسىنان كوعامعا كەلەر ءبىر تيىن پايدا بولمايدى. ومىردە وسىنداي وقيعالار كەزدەسىپ جاتاتىندىقتان، ءبىزدىڭ زايكۇل دە مۇنداي «مودادان» قۇر قالا المادى. ونىڭ بويىنداعى جاس كەزىندەگى — جەڭىلتەكتىك، وسكەننەن كەيىنگى ۇياتسىزدىق، كۇيەۋگە شىققاننان كەيىنگى كەلىسىپ تۇرعان جاعداي وسىنداي وزبىرلىققا بارىپ ۇشتاستى.

زايكۇلگە كوپ تيىسەتىن قۋاقى مىنەزدى جومارتبەكتىڭ دە ءپروتوتيپى بار. ءقازىر ول قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت ىستەيدى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى شىققان جانە بىرنەشە اڭگىمەلەر جيناعى، پوۆەستەرى جاريالانعان بەلگىلى جازۋشى. ءبىراق قۋ ءتىلدى جىگىتتەردى قىزدار مەنسىنە قويمايدى عوي. سول سەبەپتى دە ول ءولدىم-تالدىم دەپ وتىزعا جەتكەندە ارەڭ ۇيلەنەدى. رومان پروتوتيپتەرىنىڭ ىشىندەگى ازىرگە بالالارى ينستيتۋتقا ىلىنبەگەن تەك وسى عانا. اۆتوردىڭ ماقساتى حالقىمىزدىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى كوبىرەك كورسەتۋ بولعاندىقتان، روماندا جاعىمسىز كەيىپكەرلەر وتە از الىندى. تۇپتەپ كەلگەندە كىتاپتاعى شىن مانىندەگى جاعىمسىز كەيىپكەر ەكەۋ عانا. ونىڭ ءبىرى — تۇماجان دا، ەكىنشىسى — بۇركىتباي.

تۇماجان وشاقبايەۆتىڭ باسىندا ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا جات ەكى ءتۇرلى ءمىن بار. ول تۇماجاننىڭ سوۆەتتىك مورالعا سىيمايتىن وزبىرلىعى مەن قوعام داۋلەتىنە سۇعاناقتىعى. ونىڭ بويىنداعى وسى قىلىقتاردى وقىرماندار قاتتى ايىپتاپ، زىعىردانى قايناعان حاتتار جازدى. «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» رومانىن سۇيسىنە وقىپ، كوپ ۋاقىتقا دەيىن ويلاندىم. ءوزىمدى الدەنەشە رەت ەربول مەن تۇماجاننىڭ ورنىنa دا قويدىم، — دەپ جازادى كولحوزشى التىنبەك داكىبايەۆ.

− سوندا تۇماجانداي بولعانشا، ۇل بوپ انادان تۋماعاننىڭ ءوزى ارتىق دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم». التى بالانىڭ اناسى، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەل باعيلا مۇحانوۆا-شاپاتوۆا: «كىتاپتى وقىپ وتىرعاندا تۇماجانعا جىنىڭ كەلىپ، سونداي ىزا بولىپ وتىراسىڭ» دەسە، سوۆحوز جۇمىسشىسى المۇحانبەت دوسجانوۆ ءوز حاتىن: «وشاقبايەۆتى وشاققا تىرىدەي تىعىپ جىبەرگىڭ كەلىپ، بويىڭدى اشۋ-ىزا كەرنەيدى» دەپ تۇيىندەيدى. ال ل.قۇتىلبەكوۆا، س.جاۋكەيەۆ جانە باسقالار تۇماجان سياقتىلاردىڭ اۋىلدا ءالى دە بار ەكەنىن ايتادى.

راس، تۇماجان سياقتىلار اۋىلدا عانا ەمەس، قالادا دا كەزدەسەدى. ءبىراق قازىرگى تۇماجانداردىڭ ءىشى وزگەرمەگەنمەن، ءتۇسى وزگەرگەن. ولار قارا كوستيۋم، اق كويلەك كيىپ، ەكى بەتتەرى شيقانداي بوپ، شەكىرەيىپ، مەيمانحانالاردىڭ ماڭىندا جۇرەدى.

مىنەكي، تۇماجان بەينەسىنىڭ پروتوتيپىنە ءشۇۋ دەگەندە باياعى وزىمىزبەن بىرگە وقىعان قىزدى الامىن دەپ الداپ كەتكەن جىگىت الىنعان بولاتىن. ونىڭ سوتتالىپ كەتكەننەن كەيىنگى حال-جايىنان حابارىم جوق. مەنىڭ ماقساتىم، قىزداردى قاشاندا بولسا تۇماجان سياقتىلاردىڭ قارماعىنان ساقتاندىرا وتىرىپ، قىز نامىسىن قورلاۋ قىلمىس جاساعانمەن تەڭ ەكەندىگىن جاس جىگىتتەرگە ۇعىندىرۋ ەدى.

ەندى رومانداعى ءپروتوتيپى جوق بەينەلەرگە كەلەيىك. ولار بۇركىتباي مەن ءساليما.

بۇل ەكى بەينەنىڭ ەكەۋى دە ويدان جاسالعانىمەن، وقىرماندار بۇركىتبايعا لاعىنەت ايتىپ، ءساليماعا شىن جۇرەكتەرىنەن ايانىش بىلدىرەدى. «ءساليما سياقتى، ايۋعا قوساقتالعان اياۋلى جاندار ءبىزدىڭ اۋىل، اۋدانىمىزدا دا بار» دەپ جازادى. مۇنىڭ ءوزى بۇل ەكى بەينەنىڭ مەن ءوزىم كورگەن پروتوتيپتەرى جوق بولعانىمەن، جۇرت كورگەن، ەل بىلەتىن پروتوتيپتەرى بار ەكەنىن كورسەتەدى. كىتاپتا ءوز اتىمەن اتالعان كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى مايرا ىبىرايەۆا (كىتاپتا — ابايەۆا). ول ءقازىر پەدۋچيليشەنىڭ وقىتۋشىسى. مايرامەن كىتاپ شىققاننان كەيىن تاعى ءبىر كەزدەستىم. سول جولى: «مىناۋ مايرا دەپ وتىرعانى مەن شىعارمىن دەپ، كوڭىلىم تاسىپ، اياق باسىمىم شاپشاڭداپ، قىز كۇنىمە جەتپەسەم دە، كەلىنشەك كۇيىمدەگىدەي حالگە كەلدىم. بەس بالام ەر جەتىپ، ءوز الدىنا وتاۋ بولعاندا سولاردىڭ ۇيلەرىنىڭ ءبىرىنشى جاساۋ — مۇلكى بولسىن دەپ، بەسەۋىنە ارناپ بەس كىتاپ ساتىپ الدىم. التىنشىسى مىناۋ ۋاكەڭ ەكەۋمىزدىكى، وسىلارعا اۆتوگراف جازىپ بەر» دەپ، مايرا التى كىتاپتى الدىما جايىپ تاستادى.

— وسى مايرانىڭ شىن ءسوزى، شىن سەزىمى، — دەپ جولداسى باسىن يزەدى.

— كىتابىم جاستاردىڭ جاساۋىنا جاراسا، نەگە اۆتوگراف بەرمەيىن، − دەپ، مەن ونىڭ بىرىنشىسىنە مىناداي دەپ سوزدەر جازىپ، قولىمدى قويدىم: «بۇل كىتاپتى وسى رومانداعى تىكەلەي ءوز اتىمەن اتاعان كەيىپكەرىم، سوعىستان كەيىنگى اۋىر جىلداردا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ازىناعان اۋديتورياسىندا اش وتىرىپ، بىرگە لەكسيالار تىڭداعان ەسكى دوسىم، قازىرگى پەداگوگ، اسىل انا مايرا ىبىرايەۆا مەن ونىڭ جان جارى ابزال ازامات ۋاكەڭە شىن جۇرەكتەن سىيلادىم.

1 جەلتوقسان 1970ج.، جامبىل قالاسى».

سول ساپارىمدا مەڭتاي ءپروتوتيپىنىڭ نەگىزىنە الىنعان كىسىمەن دە كەزدەستىم. مەنىڭ كەلگەنىمدى ەستىپ، كۇيەۋىمەن ەكەۋى مەيمانحانادان ەرتىپ ۇيلەرىنە اپارىپ، قوناق ەتتى.

— اعاي، كىتابىڭىزدى وقىدىم. اياعىندا مەڭتايدى ءولتىرىپ تاستاعان ەكەنسىز. ءبىراق تىرىدەن ارتىق ەتىپ سۋرەتتەپسىز، — دەدى ءۇي يەسى ايەل اس ۇستىندە.

− ونداعى اناۋ مەڭتاي دەگەن سەن ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى كۇيەۋى.

− ماعان دا ۇقساڭقىرايدى، — دەدى ايەل.

— ءاي، وسى وزدەرىڭنىڭ بىردەڭەلەرىن جوق پا ەدى؟ — دەدى كۇيەۋى ازىلدەپ.

− جوق ەكەنىنە كوزىن جەتىپ وتىر عوي، − دەدى ايەلى ناز-نارازىلىعىن قوسا ءبىلدىرىپ.

− راس، راس، — دەپ كۇيەۋى ايەلىنىڭ ارقاسىنان قاقتى. رومانداعى انىق ءوز اتى-جونىمەن الىنعان ەكىنشى ادام تاكەن مايشىنوۆ ءقازىر تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىندا تۇرادى. جاقىندا عانا ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالدى. ساۋلە دەگەن اقجارقىن ايەلى بار. ەكەۋى دە ساۋدا قىزمەتىندە ىستەيدى. ۇلكەن قىزى فاريدا ۋنيۆەرسيتەتتى، ودان كەيىنگىسى حاليما پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتى ءبىتىردى. وزگە بالالارى ينستيتۋتتا، مەكتەپتە وقىپ ءجۇر. مايداننان قايتقان ەشەلوننان ەربول وقۋ وقيمىن دەپ الماتىعا ءتۇسىپ قالعاندا مەن ۇيگە بارىپ ۇيلەنەمىن دەپ ەلگە تارتقان تاكەننىڭ بالالارى زاڭدى تۇردە ەربولدىڭ بالالارىنان بۇرىن ەر جەتتى. اناۋ، سوعىستان قايتقان ەشەلون ەل شەتىنە كىرگەندە ارسالاڭداپ، بەتىنە ايران جاعىپ الاتىنى سياقتى، وسى كىتاپ شىققاندا تاكەننىڭ تاعى ءبىر قىزىعى بار.

اۋدان دۇكەنىنە «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» تۇسكەندە سونىڭ ىشىندە ءوزى دە بار ەكەنىن بىلەتىن تاكەن (ۇيگە ءبىر كەلگەندە جازىپ وتىرعانىمدى كورىپ كەتكەن) ون بەس كىتاپتى بىردەن ساتىپ الدى. كوپ كىتاپ قۇشاقتاپ، جانسۇگىروۆ سەلوسىن بويلاپ كەلە جاتقان وعان تانىستارى كەزدەسەدى.

− اسسالاۋماعالەيكۇم، تاكە، مىناۋىڭىز نە؟

تاكەن سالەم الماستان بۇرىن كەزدەسۋشىگە قارسى سۇراق قويدى.

− سەن نۇرشايىقوۆ دەگەن جازۋشىنى بىلەسىڭ بە؟

الماتىدا تۇراتىن ءۇش جۇزدەي جازۋشىنى جۇرتتىڭ ءبارى تەگىس بىلە بەرە مە، العاشقى جولىققانداردىڭ بىر-ەكەۋى «بىلمەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

— وندا جۇرە بەرىڭدەر، سەندەردىڭ كەرەكتەرىڭ جوق، — دەپ تاكەڭ ىلگەرى كەتەدى.

تاعى دا تانىستار كەزدەسەدى. سالەم بەرگەننىڭ بارىنە تاكەڭ جاڭاعى سۇراعىن قايتادان قويادى.

— ە، بىلەمىن، اعا.

— بىلسەڭ مىنا كىتاپ سونىكى. وقى، ىشىندە مەن بارمىن، — دەپ الشاڭداي باسىپ جۇرە بەرەدى.

ءسويتىپ ول ۇيىنە جەتكەنشە قولتىعىندا ەكى-اق كىتاپ قالادى. وسىنى الماتىعا كەلگەندە تاكەننىڭ ايەلى ساۋلە ايتىپ، ءبىزدىڭ ىشەك-سىلەمىزدى قاتىرعانى بار.

كىتاپقا كىرگەن «توعجان» دەپ اتالاتىن نوۆەللا — تاراۋدا اتالاتىن ادامداردىڭ ءبارى دە ومىردە بولعان، كەيبىرەۋلەرى ءقازىر دە بار ادامدار. ولار نەمىس فاشيستەرىنە قارسى كۇرەستە ەرلىكپەن قازا تاپقان كىشى كومانديرلەر: ايتقالي قۇسايىنوۆ، ءناسىپ قالييەۆ، ءابدىراحمان بيمۋرزين، سەنبەك مولدابايەۆ، مانشۇك مامەتوۆا، وفيسەرلەر قاجىم كوشەكوۆ، جامالحان جامالبەكوۆ، اقىراش انديروۆ، پودپولكوۆنيك ءابىلقايىر بايمولدين — ءبارى دە ءبىزدىڭ قۇرامانىڭ تۇلەكتەرى بولاتىن. بۇل سولداتتار تۋرالى ەمەس، ستۋدەنتتەر جايلى كىتاپ بولعاندىقتان، وقىرمانداردى جالىقتىرماۋ ءۇشىن سوعىس كورىنىستەرىن مىسالداپ قانا الدىم. سول العان جەرلەرىمە ەن جوق دەگەندە ءوز كىتابىمدا اتتارى اتالا ءجۇرسىن دەپ، وتان سوعىسىندا وپات بولعان ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرىن سىنالاپ كىرگىزىپ وتىردىم. وسى تاراۋدا اتى اتالعان ريزۋان قالييەۆ ءقازىر ءبىر وبلىستا كولحوز اگرونومى بولىپ قىزمەت اتقارادى. قازا تابار الدىندا جاۋىنگەر جىگىت حات جازعان زادا ەسىمدى قىز دا ءقازىر رەسپۋبليكانىڭ ءبىر جەرىندە بولۋعا ءتيىس.

ەندى كىتاپتاعى وقىتۋشى كەيىپكەرلەر جايلى ءبىر اۋىز ءسوز. رومان جالپى ۋنيۆەرسيتەت تۋرالى ەمەس، ءبىر فاكۋلتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى جايلى عانا بولعاندىقتان، وقىتۋشىلار بەينەسىن سومداۋعا ونشاما بوي ۇرعانىم جوق. تەك بىرەر عانا وقىتۋشىنىڭ اتتارى اتالادى. ولار سول كەزدەگى ۇستازدارعا ۇقساي ما، ۇقساماي ما، — ونى سول كەزدەگى ستۋدەنتتەر بىلەدى. ءبىراق سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ارقىلى روماندا وسى كۇنگى كەيبىر وقىتۋشىلاردىڭ دا باسىنداعى وعاش قىلىقتارى ەپتەپ سىنالاتىنى حاق.

مىنە، رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ پروتوتيپتەرى، ولاردىڭ قازىرگى جايى دەگەندە ايتىلاتىن ءسوز وسى. بۇل جەردىڭ وقىرماندارى ءۇشىن بۇل كىتاپتىڭ شىلعي شىندىق بوپ، كەي جەرلەردە بولعان وقيعالارعا ۇقساپ تۇراتىن سەبەپتەرى دە كىتاپ كەيىپكەرلەرىنىڭ پروتوتيپتەرى بارلىعىنان بولار. ءبىراق پالەنشەنىڭ ءپروتوتيپى پالەن دەگەنمەن، روماندا سولاردىڭ مۇلدە وزگەرىپ كەتكەندىگىن تاعا دا ەسكەرتكىم كەلەدى.

سۇراق: وسى روماندى جازۋ ۇستىندە قانداي كىتاپتار وقىدىڭىز؟

جاۋاپ: جانا كىتاپ وقىعانىم جوق. ەسكىدەن فادەيەۆتىڭ «تاس-تالقانى» مەن ەرۋبايەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىمىن» قايتالاپ قاراپ شىقتىم. ال رومانىم وندىرىسكە كەتكەننەن كەيىن قولىما ءبىرىنشى العان كىتابىم شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسى» بولدى.

سۇراق: جازۋشىلاردان كىمدى جاقسى كورەسىز؟

جاۋاپ: كلاسسيكتەردى كىم جاقسى كورمەيدى. ال جالپى سوۆەت جازۋشىلارىنان ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ وقيتىنىم ا.فادەيەۆ، م.شولوحوۆ، م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ.

سۇراق: رومان جەلىسىندەگى ءار الۋان ماحاببات لينيالارىنىڭ بىرىنەن جازۋشى م.يمانجانوۆتىڭ «ەسەنوۆتىڭ تاعدىرى» دەيتىن اڭگىمەسىنە ۇقساستىق اڭعارىلادى. وسى نەدەن؟

جاۋاپ: مەن قازىرگى قازاق جاستارىنىڭ ءومىرىن جىرلاعان جازۋشىلاردان ەكى ادامدى ەرەكشە باعالايمىن. ولار — ساتتار ەرۋبايەۆ پەن مۇقان يمانجانوۆ. ءبىرىنشىسىن كورە العانىم جوق. ال ەكىنشىسىمەن 1954 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىرىنشى رەت جاقىن تانىسۋىمنىڭ ءساتى ءتۇستى. قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن تىڭ يگەرۋشىلەر ومىرىنەن شىعارما جازۋعا پاۆلودارعا كەلگەن مۇقان يمانجانوۆقا سەرىك بولىپ (ول كەزدە مەن پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەدىم)، تىڭ يگەرۋشى جاڭا سوۆحوزداردى ارالادىم. بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان سول ساپاردا مۇقان مەنىڭ «شەشەن»، «قىزىل كورپە»، «كومانديروۆكا» سياقتى اۋىزشا اڭگىمەلەرىمدى ايتقىزىپ، تىڭدادى. «سەن ءوزىڭ دايىن جازۋشى ەكەنسىڭ، وسى ايتقاندارىڭدى قاعازعا ءتۇسىر» دەپ كەڭەس بەردى. ال قيساڭ «قىزىل كورپەڭدى» ماعان بەر، مەن اڭگىمە جازايىن. قيماساڭ ونى دا ءوزىڭ جاز دەدى. ارينە جاقسى كورەتىن جازۋشىڭ قولقالاسا، ونىڭ ۇستىندە جازىلماعان اڭگىمەڭ بولسا، ونى كىم قيمايدى. الىڭىز دەدىم. جازعاندارىمدى الماتىعا، تۋرا يمانجانوۆتىڭ وزىنە جىبەرۋگە جانە ۋادە ەتتىم.

مۇقان مەنەن العان سول سيۋجەتتى «ەسەنوۆتىڭ تاعدىرى» دەگەن اڭگىمە ەتىپ، «تىڭداعىلار» اتتى كىتابىنا كىرگىزدى. مىنەكي، يمانجانوۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى تۆورچەستۆولىق دوستىق وسىلاي باستالادى. مۇقان يمانجانوۆتىڭ تىكەلەي قامقورلىعىمەن 1956 جىلى «الىستاعى اۋداندا» دەگەن اتپەن مەنىڭ تۇڭعىش وچەركتەر جيناعىم جەكە كىتاپ بوپ باسىلىپ شىقتى. ماعان سسسر جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولىپ ءوتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى رەكومەنداسيانى دا مۇقان يمانجانوۆ بەردى (سەرىك قيرابايەۆ ەكەۋى). مۇقان يمانجانوۆ جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، ول كەزدەگى كوپتەگەن جاس جازۋشىلاردىڭ (وسى كۇندە ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى اتاقتى جازۋشى بولىپ كەتتى) شىنايى قامقورشىسى، ادال ۇستازى بولدى.

مىنە، سول 1954 جىلدىڭ قارلى كۇزىندە، تۇندە، اۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ كابينەتىندە قونىپ جاتىپ مۇقانعا ايتقان كىشكەنتاي اڭگىمە كەلە-كەلە كەۋدەمدى كەرنەپ، ونى ءوزىم جازباسىما بولمايتىن كۇيگە جەتتىم. مۇقان جازعان ول اڭگىمە اقىرى وسىنداي ۇلكەن رومانعا اينالدى. روماننىڭ ءبىر لينياسىنداعى ۇقساستىق وسىدان شىقتى.

سۇراق: ءسىز بۇل كىتاپتى قايدا: كۋرورتتا، تەڭىز جاعاسىندا ما، الدە ۇيدە، تەك كابينەتتە وتىرىپ قانا جازدىڭىز با؟ قالاي جازدىڭىز، باسىنان باستاپ اياعىنان ءبىر-اق شىقتىڭىز با؟

جاۋاپ: بىزدە كابينەت دەگەن بولمايدى. ءبىر بولمەدە ءتورت بۇرىش بولسا، ونىڭ ءبىر بۇرىشىن «كىتاپحانا»، ەكىنشىسىن — «اس ىشەتىن ورىن»، ءۇشىنشىسىن — «قوناق بولمە»، ءتورتىنشىسىن «كابينەت» دەپ اتايمىز. كىتاپتىڭ كوپشىلىك بەتتەرىن سو «كابينەتتە» جازدىم. جەكە تاراۋلارىن اۋرۋحانادا جاتىپ جالعاستىرۋىما تۋرا كەلدى. مىسالى، مەڭتاي ولەتىن تاراۋدى اۋرۋحانادا، «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى مۇسا دىنىشيەۆپەن ءبىر پالاتادا جاتىپ ءبىتىردىم (مۇسەكەڭ سوقىر ىشەگىن الدىرعان-دى). ال قالاي جازدىڭ دەگەنگە كەلسەك، باسىنان باستاپ، سىدىرتىپ اياعىنان ءبىر-اق شىققانىم جوق — تۆورچەستۆولىق پروسەسس كەيدە قازاننىڭ قايناعانىنا ۇقساڭقىرايدى. قازانعا سۋدى تولتىرىپ، استىنا وت جاعىپ، بەتىنە قاراپ وتىرساڭ، ونىڭ بەتى بىردەن بۇرق-سارق دەپ قايناپ شىعا كەلمەيدى. انە جەردەن ءبىر بۇلك ەتىپ، مىنا جەردەن ءبىر بۇلك ەتىپ، بىرتە-بىرتە سۋ بەتى تۇتاس سارقىلداي باستايدى. سول سياقتى مەن روماننىڭ باسىن جازىپ جاتقاندا ونىڭ ورتا تۇسىندا، نە اياق كەزىندە ايتىلار ويلار، وقيعالار قاۋمالاپ كەلە بەرەدى. ونداي كەزدە مەن جازىپ وتىرعان جەرىمدى قويا قويىپ، جانادان كەلگەن ويلاردى دەرەۋ ءبىر-بىر جاپىراق قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىردىم. ونىڭ ۇستىنە شىرت ۇيقىدا جاتقان شاعىن — تۇندە توسەكتەن ءتۇرتىپ وياتاتىن ويلار تاعى بولادى. كەيىن سول تۇستارعا جەتكەنىمدە، وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ العان وقيعالاردى ءوربىتىپ، جەكە ويلاردى سول كۇيىنشە رومانعا كوشىرىپ وتىردىم.

كىتاپ تەك ۇيدە عانا جازىلعان جوق. سونىمەن بىرگە ونىڭ كوپتەگەن جولدارىن كوشەدە تۇرىپ تا جازدىم دەۋىمە بولادى. ويتكەنى تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارا جاتقانىندا نەشە الۋان ادامداردى كورەسىڭ، ولاردىڭ ءارتۇرلى قيمىلدارىن اڭعاراسىڭ. سودان وزىڭە وي ءتۇسىپ، كىتابىڭا كەرەكتى جاڭا دەتالدارعا كەزدەسەسىڭ، جاڭا ناقىلدار تاباسىن. جولدا كەزدەسكەن ۇركەك ويدان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ءبىر ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تۇرا قالىپ، جالما-جان قالتاڭنان قويىن داپتەرىڭ مەن قارىنداشىڭدى شىعارىپ، جاڭاعى ءسوزدى جازىپ الۋىڭ قاجەت. وز-وزىڭنەن توقتاي قالىپ، جانتالاسىپ قاعازعا بىرنارسەنى تۇرتە باستاۋىڭ ءجۇرىپ جاتقان جۇرتتان ۇيات تا. ۇيات بولسا دا ۇيتپەسكە امالىن جوق. ويتكەنى، باسقا كەلگەن وي، بۇتاققا قونعان ءبىر توپ تورعايمەن تەڭ. سول ساتىندە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الماساڭ، توپ تورعاي پىر ەتىپ ۇشادى دا كەتەدى. سودان ۇمىتقان ويدى ىزدەۋدەن اۋىر ازاپ جوق. ىزدەگەنمەن ونى تابا المايسىڭ. مىسالى، كىتاپتاعى مىناداي جولدار ەڭ الدىمەن كوشەدە قويىن داپتەرگە تۇسكەن ەدى:

«بالاسى اراق ىشسە شەشەسى ۋ ىشەدى. ماسكۇنەم، جامان بالا جاقسى انانى اجالىنان بۇرىن كورگە كىرگىزەدى.

جاقسى دوس جامان اكەدەن ارتىق.

كوشەدە كولدەنەڭ تۇرا قالىپ، ءبىرىنىڭ ەرنىن ءبىرى جۇلىپ جەردەي بوپ جالماپ، جۇرت كوزىنشە ءسۇيىسىپ جاتقان قىز بەن جىگىتتە ار دا، ۇيات تا بولمايدى.

«شوشاقاي قىز شەشەسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەدى»، ت. ب. ءوستىپ بارىپ «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» وسى كۇنگى نۇسقاسى دۇنيەگە كەلدى...

سۇراق: بۇل كىتاپ ەندى قاشان قايتا باسىلىپ شىعادى؟

جاۋاپ: «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردى» قايتا باستىرىپ شىعارۋ جايىندا «جازۋشى» باسپاسىنا دا، قازاقستان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە دە وقىرمانداردان كوپتەگەن وتىنىش-تىلەكتەر ءتۇستى. جەر-جەردە ءوتىپ جاتقان وقىرماندار كونفەرەنسيالارىندا ايتىلعان وسىنداي تىلەكتەردى جانە ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان لKCM ورتالىق كوميتەتى 1971 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ باسپا ءسوز جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى مەن «جازۋشى» باسپاسىنا جاس وقىرمانداردىڭ تىلەگىن ايتىپ، بۇل كىتاپتى قايتا باسىپ شىعارۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزدى.

باسپا بۇل ءوتىنىشتى ەسكەرە وتىرىپ، ونى 1972 جىلدىڭ جوسپارىنا ەنگىزدى.

ءسويتىپ بۇل كىتاپ 1972 جىلى «ماحاببات جىرلارى» دەگەن اتپەن قايتادان شىقتى. كىتاپ ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمگە «ماحاببات جىرى»، «بوتاكوز»، «اسەم»، «ەسكى داپتەر» كىرەدى، ەكىنشى ءبولىم «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» ءبىر وزىنەن عانا تۇرادى. ەن العاشقى جوسپارىم بويىنشا وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر رومان دەپ اتادىم. روماننىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە: جۋرناليست ەربول ەسەنوۆ وزگەلەر تۋرالى بايان ەتسە، ەكىنشى بولىمىندە ءوزى جانە ءوزىنىڭ دوستارى تۋرالى سىر شەرتەدى.

وسى ارادا ەگەر كىتاپ قايتا باسىلسا، وعان وقىرماندار ايتقان كەيبىر ەسكەرتپەلەر ەسكەرىلدى مە دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن. ءيا، ەسكەرىلدى. ماسەلەن كازگۋ-دە وتكەن كونفەرەنسيادا ەربول مەڭتايدىڭ موينىن سىلەكەيلەي بەرەدى دەلىنگەن ەدى. ەندى ەربول سىلەكەيلەمەيتىن بولدى. سول سياقتى ارتىق دەگەن ابزاستار قىسقارتىلدى. جۇرتتىڭ تىلەگىنە سايكەس كەيبىر بەتتەرگە تولىقتىرۋلار جاسالدى.

كىتاپ 20 تاراۋدان تۇرادى. مۇنداي كولەمدى كىتاپتى كەيبىر اۆتورلار بىرنەشە بولىمگە بولەدى. ءار ءبولىمدى جەكە-جەكە تاراۋلايدى. مەن ويتپەدىم. كىتاپ ۇناسا، وقىرمان باس الماستان وقىر، ۇناماسا ءۇش بولىمگە ءبولىپ، وتىز تاراۋعا تارتىپ ەسكەكتەتسەڭ دە وقىمايدى دەپ ويلادىم دا، بۇل جاعىنىڭ «تەحنيكاسىنا» ءمان بەرمەدىم. وسىلاي ويلاسام دا جۇرت نارازىلىق بىلدىرمەس پە ەكەن دەپ ىشتەي سەزىكتەنىپ ءجۇردىم. باقسام، بۇعان وقىرماندار دا ءمان بەرمەپتى. سوندىقتان كىتاپتىڭ بۇل باسىلىمىندا ونى بولىمدەرگە بولمەي، بۇرىنعىشا قالدىردىم.

قايتا باسىلىمىندا كىتابىم كەمشىلىكتەن ءجۇز پروسەنت ارىلدى دەمەيمىن. كەم-كەتىكتەرى ءالى دە بولار. ولاردى جاڭا وقىرماندار كورسەتەر، ءسويتىپ تاعى دا تۇزەتەرمىن دەپ ويلايمىن.

سۇراق: بۇل كىتاپتى مەڭتاي ولىمىمەن ءبىتىرۋ ءجون ەمەس پە ەدى؟ ودان سوڭ قالعان كەيىپكەرلەردىڭ كەيىننەن كىم بولعانىنىڭ كەرەگى نە؟

جاۋاپ: ءوزى دە سولاي، كىتاپ مەڭتايدىڭ ولىمىمەن ءبىتىپ تۇر. سودان كەيىن ءبىر بەتتەي عانا ەپيلوگ رەتىندە باسقا كەيىپكەرلەردىڭ بۇگىنگى تاعدىرىنان مالىمەت بەرىلەدى. ويتكەنى، «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» وسىمەن بىتەدى. ولاي بولسا، وقىرمانداردىڭ وزگە كەيىپكەرلەردىڭ كەيىننەن كىم بولعانىن بىلگىسى كەلەر، ەندەشە بىرەۋگە قاجەت بولماعانىمەن، بىرەۋگە كەرەك بولار دەپ ويلادىم.

ونىڭ ۇستىنە كەيبىر وقىرماندار بۇل كىتاپتىڭ جالعاسى قاشان شىعادى دەپ سۇرايدى. ەندى بىرەۋلەر: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» ءۇش كىتاپتان تۇرۋى كەرەك. قازىرگىسىن ەكىنشى كىتاپ دەپ ەسەپتەپ، ەربولدىڭ سوعىسقا دەيىنگى جانە ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەننەن كەيىنگى ومىرىنە ارناپ ءبىرىنشى، ءۇشىنشى كىتاپتاردى جازۋ ءجون دەپ كەڭەس بەرەدى. ارينە، ونداي كىتاپتار بولمايدى. ەندەشە كىتاپتىڭ سوڭىنداعى ەپيلوگ ورنىنداعى كىشكەنتاي تاراۋى وقۋشىعا اۆتوردىڭ وسى ويىن جەتكىزۋ جونىندەگى جۇكتى ارقالاپ تۇر دەپ بىلگەن ءجون.

سۇراق: «مەنىڭ سىزدەردەن ءوتىنىشىم: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» كىتابىن بارشاعا ورتاق ءتىل — ورىس تىلىنە اۋدارتساڭىزدار ەكەن. مەنىڭ ورىس، تاجىك، دۇنگەن، تاتار قۇربىلارىم دا وقىسىن بۇل كىتاپتى.

التاي جاپاربەكوۆا، جامبىل قالاسى».

وسىنداي ءوتىنىشتى سەلينوگراد قالاسىنان قاسىم قارپىشيەۆ، چەرنيگوۆ قالاسىندا اسكەري بورىشىن وتەپ جاتقان جاۋىنگەر ساعىنباي قاراتايەۆ جانە باسقا وقىرماندار دا جولداعان.

جاۋاپ: وقىرمانداردىڭ وسى تىلەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، «جازۋشى» باسپاسى بۇل كىتاپتى 1973 جىلى ورىس تىلىندە باسىپ شىعارۋدى جوسپارلاپ، لەنينگرادتا تۇراتىن ورىس جازۋشىسى گ.ا.گورىشينمەن شارت جاساستى. جازۋشى گلەب گورىشين «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردى» ورىس تىلىنە اۋدارىپ جاتىر.

مىنەكي، وقىرمان حاتتارىنداعى اۆتورعا قويىلعان سۇراقتاردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.

وسىمەن وقىرماندارعا جاۋابىمدى اياقتايمىن. ءار جۇرەكتە اسىل ادامگەرشىلىك، ايىرىلماس ماحاببات بولسىن. ومىردەن قول ۇستاسىپ وتەر جان سەرىك جالعىز جارىن شىن سۇيە بىلمەگەن ادام جولداسىن دا جاقسى كورە المايدى، كوللەكتيۆىن دە قۇرمەتتەي بىلمەيدى. جانجارىنا ادال بولماعان ادام قىلعان قىزمەت، ىستەگەن جۇمىس، اتقارعان قوعامدىق مىندەتىنە دە ادال بولا المايدى. كەۋدەسىندە ءوز ادامگەرشىلىك، بەرىك ماحاببات ۇيا سالماعان ادام اناسىنا دا، وتانىنا دا ادال بولا المايدى. جوعارىدا كەلتىرگەن وسى ويىمدى تاعى دا قايتالاعانىما كەشىرىم وتىنە وتىرىپ، ءار جاستىڭ جۇرەگىندە اسىل ماحاببات بولسىن، سول ماحاببات ءار جاس جانۇيانىڭ التىن دىڭگەگىنە اينالسىن دەپ تىلەيمىن، قىردا جايقالعان قىزعالداقتاي قىزدارىم مەن وندىردەي ورەن ۇلدارىم مەنىڭ! تەك جاس وتباسىنىڭ عانا ەمەس، «ماحاببات» دەگەن اسىل ەڭبەككە تۇيىلگەن وتانشىلدىق، ەڭبەكشىلدىك، دوستىق، تۋىستىق، باۋىرمالدىق، قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ىسىنە، داستۇرىنە جان-تانىمەن بەرىلگەندىك سەزىمدەرى ءبىزدىڭ ۇلى وتانىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى بولسىن دەيمىن!

جاستىقتىڭ، جىگەردىڭ، ادالدىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ التىن تۋى اسىل ماحاببات جاساسىن!

1-10 قاڭتار، 1972 ج.

---