مەنىڭ سۇيىكتى ەرتەگىم
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى، مۇنايشى اۋىلى
«بالاۋسا» بالاباقشاسىنىڭ بەينەلەۋ ونەرى وقىتۋشىسى
تلەۋماگانبەتوۆا اسەمگۋل ورىنگالييەۆنا
تاقىرىبى: مەنىڭ سۇيىكتى ەرتەگىم
ءبىلىم بەرۋ سالاسى: قاتىناس، شىعارماشىلىق، الەۋمەتتىك ورتا.
ماقساتى: ەرتەگىنىڭ جەلىسىن ءتۇسىندىرىپ، سوزدىك قورلارىن، وي - ساناسىن جانە كوز الدارىنا ەلەستەتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، ەرتەگىنى رولگە ءبولىپ ورىنداۋعا، سۋرەت سالۋ داعدىسىن دامىتۋ، بالالاردى قايىرىمدى، كوپشىل بولۋعا تاربيەلەۋ. كەيىپكەرلەرگە ەنگىزە وتىرىپ، بەينەلەۋ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن نىعايتۋ.
ءادىس - تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، سلايد كورسەتۋ، سۇراق - جاۋاپ، سەرگىتۋ، ماداقتاۋ.
كورنەكىلىكتەر: سلايد، جابايى اڭداردىڭ سۋرەتتەرى، ەرتەگى كىتاپشالار.
- بالالار، بۇگىن بىزدە وتە ەرەكشە كۇن، سەبەبى بىزگە كوپتەگەن اپايلار قوناققا كەلىپ وتىر.
الدىمەن كەلگەن قوناقتارمەن امانداسىپ الايىق.
شاتتىق شەڭبەرى:
سالەم، سالەم باسىم!
سالەم، سالەم كوزىم!
سالەم، سالەم بەتىم!
سالەم، سالەم قولىم!
سالەم، سالەم بالالار!
- بالالار، ءقازىر جىلدىڭ قاي مەزگىلى؟
- كوكتەم مەزگىلىندە نەشە اي بار؟
- كوكتەم مەزگىلىندە قانداي ەرەكشەلىكتەر بولادى؟
- بالالار مىندا قارايىقشى
(ساندىقشانى كورسەتەدى.)
— دۇرىس ايتاسىڭدار، بۇل سيقىرلى ساندىقشا، قارايىقشى بالالار، ونىڭ ىشىندە نە بار ەكەن؟ (ساندىقشا مۋزىكا اۋەنىمەن اشىلادى)
— قانە، قارايىقشى، مىناۋ سيقىرلى قاپشىق. بالالار بۇل قاپشىق ءجاي قاپشىق ەمەس، سيقىرلى.
— ونىڭ ىشىندە نە بار دەپ ويلايسىڭدار؟
— بالالار ونىڭ ىشىندە سەندەردىڭ سۇيىكتى ەرتەگىلەرىڭ بار!
— سەندەر ەرتەگىلەردى جاقسى كورەسىڭدەر مە؟
— قانداي ەرتەگىلەردى بىلەسىڭدەر؟
(شالقان، جەتى لاق، تازشا بالا، جەلاياق، تولاعاي، باۋىرساق ت. ب.)
— جارايسىڭدار بالالار، سەندەر كوپ ەرتەگىلەردى بىلەدى ەكەنسىڭدەر.
- ەرتەگى - حالقىمىزدىڭ ەرتەدەن بەرى كەلە جاتقان مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى، اۋىز ادەبيەتى. ەرتەگى «بۇرىنعى وتكەن زاماندا، ەرتە - ەرتە، ەرتەدە» دەپ باستالۋىنان دا ونىڭ اتام زامان تۋىندىسى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەرتەگىلەردە حالىق باسىنان كەشكەن، عاسىرلار ءىزى جاتىر. ولاردا ەڭبەكشى حالىقتىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگى، ادەت - عۇرپى، ەلدىك تاريحى، قيلى - قيلى اسۋلارى، ارمان - مۇراتى بەينەلەنگەن.
بارلىق ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن مول ورىن العان جانە حالىقتىڭ جازۋ - سىزۋ ونەرى بولماعان كەزىندە اۋىزشا شىعارىلعان كۇردەلى شىعارماسىنىڭ ءبىر ءتۇرى – ەرتەگىلەر. ەرتەگىلەر كوبىنەسە، قارا ءسوز رەتىندە ايتىلاتىندىقتان، ونى حالىقتىڭ ەرتە زاماندا شىعارعان كوركەم اڭگىمەسى دەپ قارايمىز.
ەرتەگىنى مازمۇنىنا قاراي، ءار الۋان ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءبىر نەشە تۇرگە بولۋگە بولادى.
- جانۋارلار جايىندا ەرتەگىلەر
- قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەر
- شىنشىل ەرتەگىلەر
وسى ەرتەگىلەردىڭ ىشىندە ەڭ كونەسى، ءارى وقىرمانىن باۋراپ وزىمەن جەتەلەي تۇسەتىن ەرتەگىلەرگە – قيال عاجايىپ ەرتەگىلەر جاتادى. بۇل ەرتەگىلەردە تابيعاتتىڭ تۇڭعيىق سىرلارىن ءالى تانىماعان ادام ويىنىڭ سابيلىك شاقتارى، سونى بىلسەم دەگەن حالىق ارمانى، الەمدى شارلاسام، جەتى قات جەر استى قۇپياسىنا ۇڭىلسەم، تىرشىلىك ءومىرىن جەڭىلدەتسەم دەپ ارمانداعان حالىق قيالى بەينەلەگەن.
سول دۇنيەدە جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادىلدىك پەن جاۋىزدىق، ادالدىق پەن قاسكويلىك بىتىسپەس ارپالىستا بولادى. ەرتەگىلەردە تارتىس وسى قاراما - قارسى كۇشتەر اراسىندا ءوربيدى.
وندا شىندىق وقيعا مەن قيال - عاجايىپ وقيعا ارالاس كەلىپ وتىرادى.
- بالالار، مەن سەندەرگە جۇمباق جاسىرعىم كەلىپ تۇر:
1. ءوزى قۋ، جۇرگەن جەرى ايقاي – شۋ. (تۇلكى)
2. دالادا ءجۇر شاپقىلاپ، كەرەمەت تىم ساققۇلاق، تەك ەسەكتەن باسقا دا، وعان ۇقسار جوق قۇلاق. (قويان)
3. يت سياقتى ءپىشىنى، ۇناتپايدى ول كىسىنى. (قاسقىر)
4. قىس بويىنا جاتادى، ءتاتتى ۇيقىعا باتادى. (ايۋ )
5. ءوزى قىپ - قىزىل بولىپ پىسەدى، كۇنگە ۇقساس كەلەدى. (باۋىرساق)
- ەندەشە مەن سەندەرگە بۇگىنگى اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىمىزدە «باۋىرساق» ەرتەگىسىمەن تولىق تانىستىرامىن.
ەرتەگى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. (سلايد كورسەتۋ).
كەيىپكەرلەرىن سۇراۋ ارقىلى، بالالاردىڭ وزدەرىن ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنە اينالدىرىپ، كورىنىس كورسەتۋ.
(بالالار ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنە اينالىپ، وزدەرى كورىنىس قويادى)
- بالالار، ەندى ءبىزدىڭ اتا مەن اجەيدىڭ باۋىرساعىن قايدان تاۋىپ بەرەمىز؟
- ولاي بولسا، ءبىز اتا مەن اجەگە باۋىرساقتىڭ سۋرەتىن سالىپ بەرەيىك.
الدىمەن اۋادا شەڭبەر كورسەتۋ ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
- باۋىرساقتىڭ ءپىشىنى دومالاق، كۇن ءتارىزدى، سوندىقتان دومالاي بەرەدى.
- بالالار، سۋرەتتەگى باۋىرساق بەينەسىن جاقسىلاپ قاراپ الايىق، سودان سوڭ اق قاعاز بەتىنە باۋىرساقتىڭ سۋرەتىن سالۋعا كىرىسەمىز.
- الدىمەن قىلقالاممەن ۇلكەن شەڭبەر جاساپ الامىز، دوڭگەلەكتى ءبىر نۇكتەدەن باستاپ قىلقالامدى قاعازدان الماي سول نۇكتەگە دەيىن سىزىپ سالامىز، ونىڭ ءىشىن سارى تۇسپەن بويايمىز.
سەرگىتۋ ءساتى:
اتا اعاش جارادى،
اجە ناندى جابادى.
تۇلكى تاماق ءپىسىرىپ،
قاسقىر كىلەم قاعادى.
قويان كويلەك توقيدى،
ايۋ ساباق وقيدى
قورىتىندىلاۋ:
- جارايسىڭدار بالالار! سەندەر قانداي ەرتەگىمەن تانىستىڭدار؟
- قانداي ەرتەگىلەردى بىلەسىڭدەر؟
- باۋىرساق.
- جانۋارلار جايىندا ەرتەگىلەر
- قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەر
- شىنشىل ەرتەگىلەر
- وتە جاقسى، بۇگىنگى اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىمىزگە بارلىعىڭىز دا وتە جاقسى قاتىستىڭىزدار! باۋىرساقتىڭ سۋرەتىندە ادەمى ەتىپ سالدىڭدار.
وقۋ ءىس - ارەكەتىنە بەلسەنە قاتىسقان بالالاردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ ءوتۋ. قوناقتارمەن قوشتاسىپ، بۇگىنگى اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىمىزدى اياقتايمىز.
پەداگوگ بالالاردى ماقتايدى جانە ماداقتايدى. اتا مەن اجە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، راحمەتىن ايتادى.
«بالاۋسا» بالاباقشاسىنىڭ بەينەلەۋ ونەرى وقىتۋشىسى
تلەۋماگانبەتوۆا اسەمگۋل ورىنگالييەۆنا
تاقىرىبى: مەنىڭ سۇيىكتى ەرتەگىم
ءبىلىم بەرۋ سالاسى: قاتىناس، شىعارماشىلىق، الەۋمەتتىك ورتا.
ماقساتى: ەرتەگىنىڭ جەلىسىن ءتۇسىندىرىپ، سوزدىك قورلارىن، وي - ساناسىن جانە كوز الدارىنا ەلەستەتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، ەرتەگىنى رولگە ءبولىپ ورىنداۋعا، سۋرەت سالۋ داعدىسىن دامىتۋ، بالالاردى قايىرىمدى، كوپشىل بولۋعا تاربيەلەۋ. كەيىپكەرلەرگە ەنگىزە وتىرىپ، بەينەلەۋ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن نىعايتۋ.
ءادىس - تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، سلايد كورسەتۋ، سۇراق - جاۋاپ، سەرگىتۋ، ماداقتاۋ.
كورنەكىلىكتەر: سلايد، جابايى اڭداردىڭ سۋرەتتەرى، ەرتەگى كىتاپشالار.
- بالالار، بۇگىن بىزدە وتە ەرەكشە كۇن، سەبەبى بىزگە كوپتەگەن اپايلار قوناققا كەلىپ وتىر.
الدىمەن كەلگەن قوناقتارمەن امانداسىپ الايىق.
شاتتىق شەڭبەرى:
سالەم، سالەم باسىم!
سالەم، سالەم كوزىم!
سالەم، سالەم بەتىم!
سالەم، سالەم قولىم!
سالەم، سالەم بالالار!
- بالالار، ءقازىر جىلدىڭ قاي مەزگىلى؟
- كوكتەم مەزگىلىندە نەشە اي بار؟
- كوكتەم مەزگىلىندە قانداي ەرەكشەلىكتەر بولادى؟
- بالالار مىندا قارايىقشى
(ساندىقشانى كورسەتەدى.)
— دۇرىس ايتاسىڭدار، بۇل سيقىرلى ساندىقشا، قارايىقشى بالالار، ونىڭ ىشىندە نە بار ەكەن؟ (ساندىقشا مۋزىكا اۋەنىمەن اشىلادى)
— قانە، قارايىقشى، مىناۋ سيقىرلى قاپشىق. بالالار بۇل قاپشىق ءجاي قاپشىق ەمەس، سيقىرلى.
— ونىڭ ىشىندە نە بار دەپ ويلايسىڭدار؟
— بالالار ونىڭ ىشىندە سەندەردىڭ سۇيىكتى ەرتەگىلەرىڭ بار!
— سەندەر ەرتەگىلەردى جاقسى كورەسىڭدەر مە؟
— قانداي ەرتەگىلەردى بىلەسىڭدەر؟
(شالقان، جەتى لاق، تازشا بالا، جەلاياق، تولاعاي، باۋىرساق ت. ب.)
— جارايسىڭدار بالالار، سەندەر كوپ ەرتەگىلەردى بىلەدى ەكەنسىڭدەر.
- ەرتەگى - حالقىمىزدىڭ ەرتەدەن بەرى كەلە جاتقان مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى، اۋىز ادەبيەتى. ەرتەگى «بۇرىنعى وتكەن زاماندا، ەرتە - ەرتە، ەرتەدە» دەپ باستالۋىنان دا ونىڭ اتام زامان تۋىندىسى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەرتەگىلەردە حالىق باسىنان كەشكەن، عاسىرلار ءىزى جاتىر. ولاردا ەڭبەكشى حالىقتىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگى، ادەت - عۇرپى، ەلدىك تاريحى، قيلى - قيلى اسۋلارى، ارمان - مۇراتى بەينەلەنگەن.
بارلىق ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن مول ورىن العان جانە حالىقتىڭ جازۋ - سىزۋ ونەرى بولماعان كەزىندە اۋىزشا شىعارىلعان كۇردەلى شىعارماسىنىڭ ءبىر ءتۇرى – ەرتەگىلەر. ەرتەگىلەر كوبىنەسە، قارا ءسوز رەتىندە ايتىلاتىندىقتان، ونى حالىقتىڭ ەرتە زاماندا شىعارعان كوركەم اڭگىمەسى دەپ قارايمىز.
ەرتەگىنى مازمۇنىنا قاراي، ءار الۋان ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءبىر نەشە تۇرگە بولۋگە بولادى.
- جانۋارلار جايىندا ەرتەگىلەر
- قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەر
- شىنشىل ەرتەگىلەر
وسى ەرتەگىلەردىڭ ىشىندە ەڭ كونەسى، ءارى وقىرمانىن باۋراپ وزىمەن جەتەلەي تۇسەتىن ەرتەگىلەرگە – قيال عاجايىپ ەرتەگىلەر جاتادى. بۇل ەرتەگىلەردە تابيعاتتىڭ تۇڭعيىق سىرلارىن ءالى تانىماعان ادام ويىنىڭ سابيلىك شاقتارى، سونى بىلسەم دەگەن حالىق ارمانى، الەمدى شارلاسام، جەتى قات جەر استى قۇپياسىنا ۇڭىلسەم، تىرشىلىك ءومىرىن جەڭىلدەتسەم دەپ ارمانداعان حالىق قيالى بەينەلەگەن.
سول دۇنيەدە جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادىلدىك پەن جاۋىزدىق، ادالدىق پەن قاسكويلىك بىتىسپەس ارپالىستا بولادى. ەرتەگىلەردە تارتىس وسى قاراما - قارسى كۇشتەر اراسىندا ءوربيدى.
وندا شىندىق وقيعا مەن قيال - عاجايىپ وقيعا ارالاس كەلىپ وتىرادى.
- بالالار، مەن سەندەرگە جۇمباق جاسىرعىم كەلىپ تۇر:
1. ءوزى قۋ، جۇرگەن جەرى ايقاي – شۋ. (تۇلكى)
2. دالادا ءجۇر شاپقىلاپ، كەرەمەت تىم ساققۇلاق، تەك ەسەكتەن باسقا دا، وعان ۇقسار جوق قۇلاق. (قويان)
3. يت سياقتى ءپىشىنى، ۇناتپايدى ول كىسىنى. (قاسقىر)
4. قىس بويىنا جاتادى، ءتاتتى ۇيقىعا باتادى. (ايۋ )
5. ءوزى قىپ - قىزىل بولىپ پىسەدى، كۇنگە ۇقساس كەلەدى. (باۋىرساق)
- ەندەشە مەن سەندەرگە بۇگىنگى اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىمىزدە «باۋىرساق» ەرتەگىسىمەن تولىق تانىستىرامىن.
ەرتەگى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. (سلايد كورسەتۋ).
كەيىپكەرلەرىن سۇراۋ ارقىلى، بالالاردىڭ وزدەرىن ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنە اينالدىرىپ، كورىنىس كورسەتۋ.
(بالالار ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنە اينالىپ، وزدەرى كورىنىس قويادى)
- بالالار، ەندى ءبىزدىڭ اتا مەن اجەيدىڭ باۋىرساعىن قايدان تاۋىپ بەرەمىز؟
- ولاي بولسا، ءبىز اتا مەن اجەگە باۋىرساقتىڭ سۋرەتىن سالىپ بەرەيىك.
الدىمەن اۋادا شەڭبەر كورسەتۋ ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
- باۋىرساقتىڭ ءپىشىنى دومالاق، كۇن ءتارىزدى، سوندىقتان دومالاي بەرەدى.
- بالالار، سۋرەتتەگى باۋىرساق بەينەسىن جاقسىلاپ قاراپ الايىق، سودان سوڭ اق قاعاز بەتىنە باۋىرساقتىڭ سۋرەتىن سالۋعا كىرىسەمىز.
- الدىمەن قىلقالاممەن ۇلكەن شەڭبەر جاساپ الامىز، دوڭگەلەكتى ءبىر نۇكتەدەن باستاپ قىلقالامدى قاعازدان الماي سول نۇكتەگە دەيىن سىزىپ سالامىز، ونىڭ ءىشىن سارى تۇسپەن بويايمىز.
سەرگىتۋ ءساتى:
اتا اعاش جارادى،
اجە ناندى جابادى.
تۇلكى تاماق ءپىسىرىپ،
قاسقىر كىلەم قاعادى.
قويان كويلەك توقيدى،
ايۋ ساباق وقيدى
قورىتىندىلاۋ:
- جارايسىڭدار بالالار! سەندەر قانداي ەرتەگىمەن تانىستىڭدار؟
- قانداي ەرتەگىلەردى بىلەسىڭدەر؟
- باۋىرساق.
- جانۋارلار جايىندا ەرتەگىلەر
- قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەر
- شىنشىل ەرتەگىلەر
- وتە جاقسى، بۇگىنگى اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىمىزگە بارلىعىڭىز دا وتە جاقسى قاتىستىڭىزدار! باۋىرساقتىڭ سۋرەتىندە ادەمى ەتىپ سالدىڭدار.
وقۋ ءىس - ارەكەتىنە بەلسەنە قاتىسقان بالالاردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ ءوتۋ. قوناقتارمەن قوشتاسىپ، بۇگىنگى اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىمىزدى اياقتايمىز.
پەداگوگ بالالاردى ماقتايدى جانە ماداقتايدى. اتا مەن اجە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، راحمەتىن ايتادى.
You Might Also Like
