مۇناي قۇرامى، قاسيەتى، وڭدەۋ ادىستەرى، ونىمدەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: مۇناي قۇرامى، قاسيەتى، وڭدەۋ ادىستەرى، ونىمدەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
- مۇناي قۇرامى، قاسيەتتەرى، وڭدەۋ ادىستەرى، ونىمدەرىنىڭ قولدانىلۋى جونىندە وقىپ ۇيرەنۋ؛
- قورشاعان ورتانى باقىلاي ءبىلۋ داعدىسىن، كەڭ ارنادا ويلاۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىققا، ماماندىققا باعدارلاۋ؛
- بايلىقتار مەكەنىن تانىپ، جادىندا ساقتاۋعا، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، تابيعاتتى سۇيۋگە تاربيەلەۋ. جاۋاپكەرشىلىك، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ءادىسى: توپتىق جۇمىس، سۇراق - جاۋاپ، زەرتحانالىق تاجىريبە، ەسەپتەر.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: مۇناي، مۇناي ونىمدەرىنىڭ ۇلگىلەرى، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق كارتاسى، شيكى مۇناي، سۋ، مارگانسوۆكا ەرىتىندىسى.
ءپان ارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ەكولوگيا.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسى.
سۇراق - جاۋاپ:
1. كومىرسۋتەكتەردىڭ تابيعي كوزدەرىن اتا.
2. مۇناي دەگەنىمىز نە؟ مۇنايدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى قانداي؟
3. مۇنايدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن زاتتاردى اتاڭدار.
4. تابيعي گازدىڭ قۇرامى قانداي؟
5. تابيعي گازدىڭ مۇنايعا سەرىك گازداردان قانداي ايىرماشىلىقتارى
بار؟
6. قازاقستانداعى ءىرى گاز، مۇناي، تاس كومىر كەن ورىندارى تۋرالى نە
بىلەسىڭدەر؟
ءىىى. پروبلەمالىق سۇراق: كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كورەيىك، بىزگە 200 گەكتار مۇنايلى جەر سىيعا تارتىلدى دەلىك. ءبىز الدىمەن نە ىستەيمىز؟
الدىمەن مۇناي تۋرالى ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك.
پوستەرمەن جۇمىس(وقۋشىلارعا تاپسىرمالار بەرىلەدى)
ءى - توپ مۇناي قۇرامى تۋرالى نە بىلەسىزدەر؟
جاۋابى: مۇناي حيميالىق قۇرامى جاعىنان ورگانيكالىق قوسىلىستاردان تۇرادى، ياعني ونىڭ نەگىزى – س، ن. مۇناي قۇرامىندا كومىرسۋتەكتەردەن باسقا دا از مولشەردە ورگانيكالىق قوسىلىستار بولادى. ول قوسىلىستاردىڭ قۇرامىنا و، S، N جانە مەتالدار كىرەدى. شايىر جانە اسفالت زاتتارى سياقتى ۇلكەن مولەكۋلالى قوسىلىستار دا بار. مۇنايدىڭ قۇرامى بىردەي ەمەس. ءبىراق ولاردىڭ بارىندە دە كومىرسۋتەكتەردىڭ ءۇش ءتۇرى – پارافيندەر، سيكلوپارافيندەر، ارومات
قوسىلىستار بولادى، بۇل اتالعان كومىرسۋتەكتەردىڭ بارلىعىنىڭ مولشەرى ءار مۇناي كەنىندە ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، ماڭعىستاۋ مۇنايى قانىققان كومىرسۋتەكتەرگە، باكۋ ايماعىنداعى مۇناي سيكلوپارافيندەرگە باي كەلەدى.
2 - توپ.
مۇناي تابيعاتتا قالاي پايدا بولادى؟ بۇل سۇراق عالىمدار مەن ماماندار اراسىندا ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى تالاس تۋدىرىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تابا قويعان جوق. وسى سۇراققا قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىزدەر.
جاۋاپتارى:
- مەنىڭ ويىمشا، مۇناي جانۋارلار قالدىقتارىنان پايدا بولدى.
- مۇناي ورگانيكالىق قالدىقتاردان تۇزىلەدى. سولاردىڭ ىشىندە وسىمدىك قالدىقتارىنان دا، كەيدە ەكەۋىنەن دە بىردەي ءتۇزىلۋى مۇمكىن.
- جەر قىرتىسىنىڭ دامۋى، وزگەرىسكە ءتۇسۋى كەزىندە پايدا بولعان جارىلۋلار مەن جارىقشاقتار ارقىلى جەر بەتىندەگى سۋلار جەردىڭ، تەرەڭ ىشكى قاباتتارىنا، ياعني مەتالدى دەڭگەيگە دەيىن جەتەدى. سول جەرلەردە ءارتۇرلى حيميالىق رەاكسياعا ءتۇسىپ، مۇناي ءتۇزىلۋى مۇمكىن.
3 - توپ. مۇنايدىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى
الدىڭعى ەكى توپتىڭ جاۋاپتارىنا ءوز پىكىرلەرىن قوسۋ.
جاۋابى: مۇنايدىڭ پايدا بولۋى – ءارى ۇزاق، ءارى وتە كۇردەلى ءۇردىس. وسىدان شامامەن 200 جىل بۇرىن ورىستىڭ اتاقتى وقىمىستىسى م. ۆ. لومونوسوۆ ءوزىنىڭ «جەر قاباتتارى» تۋرالى ەڭبەگىندە مۇناي ورگانيكالىق زاتتاردان پايدا بولدى دەگەن بولجام ايتقان. مۇناي تۇزىلەتىن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قالدىقتارى كوبىنەسە تەڭىز، مۇحيت تاباندارىندا تۇزىلەدى. كەيدە كىشىگىرىم كولدەردە دە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قالدىقتارىنا اينالۋى مۇمكىن. دەگەنمەن دە ورگانيكالىق قالدىقتار قانداي جاعدايدا جانە قانداي جەرلەردە جينالماسىن، ولارعا قاجەتتى جاعداي تۋعىزاتىن ورتا سۋلى ورتا بولۋ كەرەك. سۋلى ورتادا عانا ورگانيكالىق قالدىقتار توتىعۋ ۇردىسىنە شالدىقپاي جاقسى ساقتالادى. سونىمەن قاتار جەر بەتىندەگى كەز - كەلگەن سۋ ايدىندارى ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىنە باي كەلەدى. پلانكتون تۇرلەرى سۋ ايدىنىندا مول تاراعان. ورگانيزمدەردىڭ قالدىقتارى تەڭىز، مۇحيت تاباندارىندا شوككەن شوگىندى جىنىستاردىڭ قۇرامىندا دا مول كەزدەسەدى. وسىنداي ورگانيكالىق قالدىقتاردىڭ 65 – 90% س پەن ن تۇرادى. بۇل كەلەشەكتە جەر قويناۋىندا پايدا بولاتىن مۇناي كەندەرىنىڭ نەگىزى بولماق. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ عالىمدارى مەن شەتەل ماماندارى مۇنايدىڭ پايدا بولۋ گيپوتەزاسىن جانە ونىڭ ورگانيكالىق نەگىزىن تولىعىمەن قۋاتتايدى.
IV. جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ تاقىرىبى، ماقساتى
1 - توپ.
فيزيكالىق قاسيەتى.
مۇنايدىڭ قانداي زات ەكەنىن كورەيىك
زەرتحانالىق تاجىريبە 1.
مۇناي ۇلگىسىمەن تانىسۋ. مۇنايدىڭ سۋعا اسەرىن بايقاۋ، قورىتىندىسىن داپتەرگە جازۋ
سونىمەن مۇناي جەكە زات نەمەسە قوسپا ما؟
مۇناي – قوسپا. قۇرامىنا قاراي ءپارافيندى، نافتەندى، اروماتتى دەپ بولىنەدى. جەر استىنان ءوندىرىلىپ الىنعان مۇنايدا سۋ كوپ بولادى. ونى شيكى مۇناي دەپ اتايدى. شيكى مۇنايدى سۋىنان جانە قوسالقى گازدارىنان تازارتىپ، وڭدەۋگە جىبەرەدى. تازارتىلعان مۇناي
تاۋارلىق مۇناي دەپ اتالادى.
مۇناي تۋرالى بىلدىك، ءارى قاراي نە ىستەيمىز؟
مۇناي ءوندىرۋ، قۇرلىقتان، سۋلى ورتادان
2 - توپ
مۇنايدى تاسىمالداۋ.
1. تەڭىز (تانكەرلەر)
2. تەمىرجول (سيستەرنالار)
3. ترۋبالار
3 - توپ.
مۇناي وڭدەۋ ادىستەرى.
فيزيكالىق ءادىس – مۇنارادا مۇنايدى فراكسيالارعا ءبولۋ. ول مۇنايدى ايداۋ دەپ اتالادى. مۇنايدى قىزدىرىپ ايداۋ ارقىلى مولەكۋلالىق ماسسالارى ءار ءتۇرلى كومىرسۋتەكتەرگە جىكتەيدى.
حيميالىق ءادىس – اۋىر كومىرسۋتەكتەردى بولشەكتەۋ ارقىلى جەڭىل
كومىرسۋتەكتەر الۋ نەمەسە كرەكينگ پروسەسى دەپ اتالادى. جانە
كومىرسۋتەكتەردى اروماتتاندىرۋ نەمەسە ريفورمينگ پروسەسى.
فراكسيالارى بەرىلگەن تابليسانى تولتىرۋ (تەكسەرۋ).
مۇناي قۇرامى، قاسيەتى، وڭدەۋ ادىستەرى، ونىمدەرى. جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
- مۇناي قۇرامى، قاسيەتتەرى، وڭدەۋ ادىستەرى، ونىمدەرىنىڭ قولدانىلۋى جونىندە وقىپ ۇيرەنۋ؛
- قورشاعان ورتانى باقىلاي ءبىلۋ داعدىسىن، كەڭ ارنادا ويلاۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىققا، ماماندىققا باعدارلاۋ؛
- بايلىقتار مەكەنىن تانىپ، جادىندا ساقتاۋعا، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، تابيعاتتى سۇيۋگە تاربيەلەۋ. جاۋاپكەرشىلىك، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ءادىسى: توپتىق جۇمىس، سۇراق - جاۋاپ، زەرتحانالىق تاجىريبە، ەسەپتەر.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: مۇناي، مۇناي ونىمدەرىنىڭ ۇلگىلەرى، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق كارتاسى، شيكى مۇناي، سۋ، مارگانسوۆكا ەرىتىندىسى.
ءپان ارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ەكولوگيا.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسى.
سۇراق - جاۋاپ:
1. كومىرسۋتەكتەردىڭ تابيعي كوزدەرىن اتا.
2. مۇناي دەگەنىمىز نە؟ مۇنايدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى قانداي؟
3. مۇنايدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن زاتتاردى اتاڭدار.
4. تابيعي گازدىڭ قۇرامى قانداي؟
5. تابيعي گازدىڭ مۇنايعا سەرىك گازداردان قانداي ايىرماشىلىقتارى
بار؟
6. قازاقستانداعى ءىرى گاز، مۇناي، تاس كومىر كەن ورىندارى تۋرالى نە
بىلەسىڭدەر؟
ءىىى. پروبلەمالىق سۇراق: كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كورەيىك، بىزگە 200 گەكتار مۇنايلى جەر سىيعا تارتىلدى دەلىك. ءبىز الدىمەن نە ىستەيمىز؟
الدىمەن مۇناي تۋرالى ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك.
پوستەرمەن جۇمىس(وقۋشىلارعا تاپسىرمالار بەرىلەدى)
ءى - توپ مۇناي قۇرامى تۋرالى نە بىلەسىزدەر؟
جاۋابى: مۇناي حيميالىق قۇرامى جاعىنان ورگانيكالىق قوسىلىستاردان تۇرادى، ياعني ونىڭ نەگىزى – س، ن. مۇناي قۇرامىندا كومىرسۋتەكتەردەن باسقا دا از مولشەردە ورگانيكالىق قوسىلىستار بولادى. ول قوسىلىستاردىڭ قۇرامىنا و، S، N جانە مەتالدار كىرەدى. شايىر جانە اسفالت زاتتارى سياقتى ۇلكەن مولەكۋلالى قوسىلىستار دا بار. مۇنايدىڭ قۇرامى بىردەي ەمەس. ءبىراق ولاردىڭ بارىندە دە كومىرسۋتەكتەردىڭ ءۇش ءتۇرى – پارافيندەر، سيكلوپارافيندەر، ارومات
قوسىلىستار بولادى، بۇل اتالعان كومىرسۋتەكتەردىڭ بارلىعىنىڭ مولشەرى ءار مۇناي كەنىندە ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، ماڭعىستاۋ مۇنايى قانىققان كومىرسۋتەكتەرگە، باكۋ ايماعىنداعى مۇناي سيكلوپارافيندەرگە باي كەلەدى.
2 - توپ.
مۇناي تابيعاتتا قالاي پايدا بولادى؟ بۇل سۇراق عالىمدار مەن ماماندار اراسىندا ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى تالاس تۋدىرىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تابا قويعان جوق. وسى سۇراققا قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىزدەر.
جاۋاپتارى:
- مەنىڭ ويىمشا، مۇناي جانۋارلار قالدىقتارىنان پايدا بولدى.
- مۇناي ورگانيكالىق قالدىقتاردان تۇزىلەدى. سولاردىڭ ىشىندە وسىمدىك قالدىقتارىنان دا، كەيدە ەكەۋىنەن دە بىردەي ءتۇزىلۋى مۇمكىن.
- جەر قىرتىسىنىڭ دامۋى، وزگەرىسكە ءتۇسۋى كەزىندە پايدا بولعان جارىلۋلار مەن جارىقشاقتار ارقىلى جەر بەتىندەگى سۋلار جەردىڭ، تەرەڭ ىشكى قاباتتارىنا، ياعني مەتالدى دەڭگەيگە دەيىن جەتەدى. سول جەرلەردە ءارتۇرلى حيميالىق رەاكسياعا ءتۇسىپ، مۇناي ءتۇزىلۋى مۇمكىن.
3 - توپ. مۇنايدىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى
الدىڭعى ەكى توپتىڭ جاۋاپتارىنا ءوز پىكىرلەرىن قوسۋ.
جاۋابى: مۇنايدىڭ پايدا بولۋى – ءارى ۇزاق، ءارى وتە كۇردەلى ءۇردىس. وسىدان شامامەن 200 جىل بۇرىن ورىستىڭ اتاقتى وقىمىستىسى م. ۆ. لومونوسوۆ ءوزىنىڭ «جەر قاباتتارى» تۋرالى ەڭبەگىندە مۇناي ورگانيكالىق زاتتاردان پايدا بولدى دەگەن بولجام ايتقان. مۇناي تۇزىلەتىن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قالدىقتارى كوبىنەسە تەڭىز، مۇحيت تاباندارىندا تۇزىلەدى. كەيدە كىشىگىرىم كولدەردە دە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قالدىقتارىنا اينالۋى مۇمكىن. دەگەنمەن دە ورگانيكالىق قالدىقتار قانداي جاعدايدا جانە قانداي جەرلەردە جينالماسىن، ولارعا قاجەتتى جاعداي تۋعىزاتىن ورتا سۋلى ورتا بولۋ كەرەك. سۋلى ورتادا عانا ورگانيكالىق قالدىقتار توتىعۋ ۇردىسىنە شالدىقپاي جاقسى ساقتالادى. سونىمەن قاتار جەر بەتىندەگى كەز - كەلگەن سۋ ايدىندارى ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىنە باي كەلەدى. پلانكتون تۇرلەرى سۋ ايدىنىندا مول تاراعان. ورگانيزمدەردىڭ قالدىقتارى تەڭىز، مۇحيت تاباندارىندا شوككەن شوگىندى جىنىستاردىڭ قۇرامىندا دا مول كەزدەسەدى. وسىنداي ورگانيكالىق قالدىقتاردىڭ 65 – 90% س پەن ن تۇرادى. بۇل كەلەشەكتە جەر قويناۋىندا پايدا بولاتىن مۇناي كەندەرىنىڭ نەگىزى بولماق. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ عالىمدارى مەن شەتەل ماماندارى مۇنايدىڭ پايدا بولۋ گيپوتەزاسىن جانە ونىڭ ورگانيكالىق نەگىزىن تولىعىمەن قۋاتتايدى.
IV. جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ تاقىرىبى، ماقساتى
1 - توپ.
فيزيكالىق قاسيەتى.
مۇنايدىڭ قانداي زات ەكەنىن كورەيىك
زەرتحانالىق تاجىريبە 1.
مۇناي ۇلگىسىمەن تانىسۋ. مۇنايدىڭ سۋعا اسەرىن بايقاۋ، قورىتىندىسىن داپتەرگە جازۋ
سونىمەن مۇناي جەكە زات نەمەسە قوسپا ما؟
مۇناي – قوسپا. قۇرامىنا قاراي ءپارافيندى، نافتەندى، اروماتتى دەپ بولىنەدى. جەر استىنان ءوندىرىلىپ الىنعان مۇنايدا سۋ كوپ بولادى. ونى شيكى مۇناي دەپ اتايدى. شيكى مۇنايدى سۋىنان جانە قوسالقى گازدارىنان تازارتىپ، وڭدەۋگە جىبەرەدى. تازارتىلعان مۇناي
تاۋارلىق مۇناي دەپ اتالادى.
مۇناي تۋرالى بىلدىك، ءارى قاراي نە ىستەيمىز؟
مۇناي ءوندىرۋ، قۇرلىقتان، سۋلى ورتادان
2 - توپ
مۇنايدى تاسىمالداۋ.
1. تەڭىز (تانكەرلەر)
2. تەمىرجول (سيستەرنالار)
3. ترۋبالار
3 - توپ.
مۇناي وڭدەۋ ادىستەرى.
فيزيكالىق ءادىس – مۇنارادا مۇنايدى فراكسيالارعا ءبولۋ. ول مۇنايدى ايداۋ دەپ اتالادى. مۇنايدى قىزدىرىپ ايداۋ ارقىلى مولەكۋلالىق ماسسالارى ءار ءتۇرلى كومىرسۋتەكتەرگە جىكتەيدى.
حيميالىق ءادىس – اۋىر كومىرسۋتەكتەردى بولشەكتەۋ ارقىلى جەڭىل
كومىرسۋتەكتەر الۋ نەمەسە كرەكينگ پروسەسى دەپ اتالادى. جانە
كومىرسۋتەكتەردى اروماتتاندىرۋ نەمەسە ريفورمينگ پروسەسى.
فراكسيالارى بەرىلگەن تابليسانى تولتىرۋ (تەكسەرۋ).
مۇناي قۇرامى، قاسيەتى، وڭدەۋ ادىستەرى، ونىمدەرى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ءى ساباقتىڭ تاقىرىبى: §13. ازوت. ازوتتىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى جانە قاسيەتتەرى.
