مۇقاعالي - جىر عۇمىر
جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانى،
№6 نەگىزگى مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
باحىتجانوۆا د. ۋ.
«مۇقاعالي – جىر عۇمىر»
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسىنىڭ ءبىرى – مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن ۇعىندىرۋ، ولەڭدى مانەرلەپ جاتقا وقىتۋ. جاس بۋىندى پوەزيا نارىمەن سۋسىنداتۋ، اقىننىڭ ولەڭدەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن وياتۋ. وقۋشىلاردى پوەزيانى سۇيە وتىرىپ، اقىن جىرلارىنان ۇلگى الۋعا، ادامگەرشىلىك پەن مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەرىن ءوز بويلارىنا سىڭىرە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
-- توعجان:
قاراساز، قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم
جاقسى جىر جازسام، حالقىم ەلەڭدەستىڭ
ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتايەۆ
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم!
مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازاق پوەزيا الەمىنە ەرەكشە لەپ، ەرەكشە سەرپىن اكەلگەن اقىن. ەندەشە، بۇگىنگى پوەزيا كەشىمىز، اتىنان تانىلىپ تۇرعانداي، حان ءتاڭىرىنىڭ مۇزبالاعى اتانعان دارىن يەسى، اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆقا ارنالماقشى.
ءان. «سارجايلاۋىم». ورىندايتىن ءامينا.
-- ۇلجان:
ارمىسىزدار، قۇرمەتتى قوناقتار مەن وقۋشىلار!
قۋات الىپ ابايدىڭ ءتىل - كۇشىنەن،
جىر جازامىن ابايدىڭ ۇلگىسىمەن.
اباي بولىپ تابىنسام ءبىر كىسىگە،
اباي بولىپ تۇڭىلەم ءبىر كىسىدەن،- دەپ جىرلاعان مۇقاعالي ماقاتايەۆ اعامىزدىڭ جىرلارى، جىل وتكەن سايىن جارقىراي، وركەندەي ءوسىپ، وقىرمانىن ىڭكار ەتىپ، ايشىقتالا تۇسۋدە. اباي ۇندەس مۇقاعاليداي پەرزەنتى بار حالىق – شىنىمەن باقىتتى حالىق.
--- ءمۇعالىم. م. ماقاتايەۆ ءوزى تۋرالى ”مەنىڭ انكەتام" دەگەن ولەڭىندە تولىق دەرەك بەرگەن.
”مەنىڭ انكەتام" – تۋعان جەرىڭ؟
– ۇلانىمىن قاراساز دەپ اتالاتىن اۋىلدىڭ.
– تۋعان جىلىڭ؟
– 1931. قۇرداسىمىن ءشامىلدىڭ.
– شىققان تەگىڭ؟
– شارۋامىن.
بار تىرلىكتەن باعالى ونى سانايمىن.
– ءبىلىمىڭ شە؟
– ورتاشا عوي.
الايدا ءوزىم جوعارىعا بالايمىن.
– انا ءتىلىڭ؟
– قازاقشا. قىسىلعاندا ورىسشا دا، نەمىسشە دە، تاعى بار.
– قايدا ىستەدىڭ؟
– مىناۋ «ەڭبەك كىتاپشامنان» تانىپ ال.
وقىماعان، ديپلومسىز دەمەسەڭ،
ءبىر باسىمنان بار ماماندىق تابىلار.
– شەتەلدەردە بولدىڭ با؟
– بولعامىن جوق.
ولار ماعان تۇرعان دا جوق قول بۇلعاپ.
قالسام بولدى، ولسەم بولدى جايىممەن،
وسى وتىرعان ورنىمدا - اق.
– مەكەن - ءجايىڭ؟
– مەكەن - ءجايىم – جەر مەنىڭ.
جەردە جۇرگەن اقىن دەگەن پەندەمىن.
قالام، قاعاز، ۋاقىت بەر تەك ازداعان،
مەن ءومىردى جىرلاۋ ءۇشىن كەلگەمىن!
ءى - ءبولىم. اقىننىڭ ءومىر جولى
ء-امينا. مۇقاعالي ماقاتايەۆ 1931 جىلى 9 اقپاندا الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانى قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءمۇقاعاليدىڭ نەگىزگى شىن اتى – مۇحامەتقالي. ءبىراق ونى كىشكەنتايىنان ەركەلەتىپ مۇقاعالي دەپ اتاپ كەتكەن. اكەسىنىڭ اتى – سۇلەيمەن، اناسىنىڭ اتى – ناعيما. اكەسى سوعىستا قايتىس بولعان. 1941 جىلى اكەسى سوعىسقا اتتانعاندا مۇقاعالي نە بارى 10 جاستا ەدى. مۇقاعالي مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، 1948 جىلى الماتىدا شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ، ارتىنداعى وتباسىنىڭ تۇرمىسى اۋىر بولعاندىقتان، سولارعا كومەكتەسپەكشى بولىپ، وقۋدى ەرىكسىز تاستاپ، اۋىلعا ورالادى. مۇقاعالي اۋىلدىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. ون جاسار بولاشاق اقىن مايدانعا كەتكەن اكەسىن اڭساپ: ول جەردە سىرىمبەتتەي تاۋ بار ما ەكەن، جايداقتىڭ ءشوبى شۇيگىن قاۋلار ما ەكەن، مىنەكي كوپ اي بولدى حابارى جوق، اكەم كەپ كوڭىلىمىزدى اۋلار ما ەكەن، اكەمىز ءبىر اكەدەن جالعىز ەدى، سۋداعى جاڭا بىتكەن جالبىز ەدى، مىنەكي، كوپ اي بولدى حابارى جوق، ءبىز داعى اكەمىزگە زارمىز ەندى.
-- عالىمجان.
اجە بالاسى بولعان سوڭ اناسىن ناقا دەپ اتاعان. اناسى مەن اجەسى تيىننىڭ تاربيەسىندە ءوستى. 1948 جىلى ورتا مەكتەپتى ينتەرناتتا وقىپ بىتىرەدى.
1976 جىلى 27 ناۋرىزدا ومىردەن ءوتتى. توپىراق بۇيىرعان جەرى الماتى.
---- اجە، سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كيگەن ءبىر كەمپىر كورسەم،
اق كيمەشەك استىنان سەنى كورەم.
ءوڭى - ءتۇسى وزىڭنەن ءبىر اۋمايدى،
نەمەرەسىن ەرتپەسە جۇرە المايدى.
تانىس داۋىس، تانىس ءسوز، تانىس ءماسى،
كوزىمە وتتاي باسىلىپ، الاۋلايدى.
اپپاقتىعى ۇقسايدى ءارىنىڭ دە،
ءاجىمىڭ دە، اۋمايدى ءتالىمىڭ دە.
الەمدەگى اجەنىڭ ءبارى ءبىر مە؟
اجە، سەن ءتىرى ەكەنسىڭ ءالى كۇنگە.
-- ايبار.
شەشە، سەن باقىتتىسىڭ! جىلاماعىن.
جاي ءتۇسىپ جاتسا داعى قۇلامادىڭ.
تاڭىردەن مەن ەدىم عوي سۇراعانىڭ،
سوندىقتان جىلاماعىن، جىلاماعىن.
بارمىن عوي ءتىرىمىن عوي، قاسىڭدامىن،
ولمەيمىن، مەن وزىڭدەي اسىلدانمىن.!
تاۋسىلىپ، ءوز - وزىڭنەن شاشىلماعىن،
بايىرعى بەرەكەڭدى قاشىرماعىن.
مەن سەنىڭ قانىقپىن عوي كوز جاسىڭا،
ءوزىم كەپىل توت باسىپ توزباسىما،
ەكى جىر جازسام ساعان ءبىرىن ارناپ،
«شەشە» دەپ جازدىم ىلعي ءسوز باسىنا.
ءتاڭىرىم كەشە كورسىن كەسىرىمدى،
اسپانعا جازام سەنىڭ ەسىمىڭدى.
شەشە! سەن باقىتتىسىڭ، تەربەتە بەر،
قۇبا تالدان يىلگەن بەسىگىڭدى.
-- جۇلدىز.
1952 جىلى اۋىلدا ءجۇرىپ ءوز وتباسىن قۇرادى. ايەلىنىڭ اتى - لاشىن. ونىڭ 4 بالاسى بولدى. ولار مايگۇل، جۇلدىز، شولپان، ايبار.
-- بۇگىن دە، كەشە دە، وتكەندە.
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە.
قاۋعاداي باسىما بارلىعى،
ءسىرا دا سوقپاي ءبىر وتكەن بە.
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە،
سەن ءبىراق تۇڭىلمە، جەك كورمە.
لايساڭ، جاۋىندار، داۋىلدار،
بولماي ما كۇن شۋاق كوكتەمدە.
--- ەلديار.
جۇرە - جۇرە مەن ومىرگە قانىقتىم،
ءومىر سىرىن جاڭا ءبىلىپ، جاڭا ۇقتىم.
قىزبالىقتىق كۇندەرىمدى ۇزاتىپ،
ەندى مىنە اكە بولىپ قالىپپىن.
سەن ومىرگە باسقا جولمەن باس قادام،
اكەڭ جۇرگەن سوقپاقتاردان قاش، بالام.
ۇعىپ الدا، ساق بولىپ، ءوس ايتايىن،
ءومىر جولىن اكەڭ بىلاي باستاعان.
مەن اكەمنىڭ تاربيەسىن كورمەدىم،
ال انامنىڭ اقىلىنا كونبەدىم.
ءتىپتى كەشە وقۋشىلىق كەزدە دە،
تىزگىنىمدى ەشبىر جانعا بەرمەدىم.
ومىرىمدە ءبىر يىلگەن ەمەسپىن،
مەنمەندىگى مەنەن وتكەن جوق ەشكىم.
بولامىن دەپ «جالىن جۇرەك، وت كەۋدە»،
بولا الماي، قۋىس كەۋدە بوپ ءوستىم.
ەندى، مىنە، ۇلىم ماعان قارايدى،
وتكىر كوزىن وڭمەنىمە قادايدى.
كوپ قاتەلىك جىبەرىپپىن امال نە؟
كەشىر، ۇلىم، مويىندادىم، جارايدى!
----- ايدوس.
مايگۇل ەسىمدى قىزى قايتىس بولىپ كەتەدى. اقىن قىزىن ويلاپ قايعىرادى. ومىرگە قىزىنا ارنالعان ساعىنىشقا تولى جىر جولدارى كەلەدى.
ول ومىرگە كەلگەندە كوكتەم ەدى،
جەر گۇلىن، كوك تە نۇرىن توككەن ەدى.
سايالاتىپ سال - سامال وپكەن ەدى،
سول ومىرگە نەسىنە وكپەلەدى.
سول ومىرگە نەسىنە وكپەلەدى.
ال ءومىر ونى سىرتقا تەپكەن ەدى.
قايعىرمايمىن، جىرىم عوي جازىلماعان،
كۇرسىنتكەنى بولماسا تەككە مەنى.
ءان. ءسابي بولعىم كەلەدى. ورىندايتىن جۇلدىز.
--- ءمۇعالىم.
تاۋلار، تاۋلار، تاۋلارىم - اي!
ساعىنىسىپ قاپپىز عوي تارلانىم – اي!
تاۋداعىداي ەش جەردە كۇن شىقپايدى،
ءتۇن بولمايدى ەش جەردە تاۋداعىداي.
تاۋ مەنىڭ نەسىبەمە ءتيىپتى ەرەك،
مەندەگى شاتتىق بولەك، كۇيىك بولەك.
اقساقالدار: - تاۋداي بول – دەيتىن ماعان،
تاۋداي بولعىم كەلەدى بيىك كەرەك. وسىلايشا تەرەڭنەن تولعاعان سىرشىل اقىن ومىردەن ءوز بيىگىن ىزدەۋمەن ءوتتى. ول بيىگى – تۋعان حالقى، انا ءتىلى، اتامەكەنى. ءىى - ءبولىم. تۋعان جەر قۇدىرەتى. --- ايدىن: مۇقاعالي ليريك اقىن. ادام جانىنىڭ، تابيعات جۇرەگىنىڭ جىرشىسى. ءوزى وسكەن الاتاۋىن، قاراسازىن اسقاق جىر قۇدىرەتىنە بولەپ - اق كەتتى.
مەن باقىتتىمىن،
باقىتتى جەردە تۋىلدىم.
اينالايىن قاراساز،
قاسيەتىڭنەن سۋىڭنىڭ!
سەنىڭ ءاربىر بۇلاعىڭ -
مەنىڭ ءاربىر قان تامىرىم ەمەس پە؟
قاسيەتتى تۇراعىم قاسيەتىنەن سۋىڭنىڭ.
قاراسازىم!
ايتىلماعان سەزىم ەڭ.
مەن ىزدەگەن باقىتتىڭ سەن ءوزى مەڭ؟
سەنىڭ عاجاپ تابيعاتىڭدى كىمگە ايتام،
كىم قۇمارتسا، ءوزى كورسىن كوزىمەن.
-- سەيسەن..„تۋعان جەرىم.
"اپىرىم - اي
تۋعان جەر - اي!
تەڭدەسەر كىم،
بۇل جەرگە سەن بولماساڭ، كەلمەس ەدىم.
كىندىگىمدى بايلاعان قازىعىم - اي،
سەن بولماساڭ، بۇل ماڭدى كورمەس ەدىم.
جات كوزىمەن قارايدى ادامدارىڭ،
جاقىن تارتار قۇربى دا تابا المادىم.
جاس وتاۋدىڭ ەسىگىن اشىپ قالىپ،
ايلام قۇرىپ، قايىرا جابا المادىم.
كەل دەمەدى نەمەسە كەت دەمەدى.
نەسىن ماعان، بىلمەيمىن وكپەلەدى.
سەنى سۇيگەن جۇرەكتى، تۋعان ولكەم،
سەن وسىرگەن بىرەۋلەر جەك كورەدى.
تۋعان ەلىم كورمەسەم ساعىنامىن،
كەتسەم ءىزىم وزىڭنەن تابىلادى.
جاسىرا المان ءىنىنىڭ وتاۋىنان،
ارتىق ماعان اتانىڭ شاڭىراعى.
--- مۇحامەدالي.„قازاقستان."
---- جولداسباي. «انا ءتىلىم!»
-- اييدا.:”ءۇش باقىتىم"
ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم – حالقىم مەنىڭ،
سوعان بەرەم ويىمنىڭ التىن كەنىن.
ول بار بولسا مەن بارمىن، قور بولمايمىن،
قىمباتىراق التىننان نارقىم مەنىڭ.
ال ەكىنشى باقىتىم - ءتىلىم مەنىڭ
تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.
كەي - كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە
قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم.
باقىتىم بار ءۇشىنشى – وتان دەگەن،
قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم!
... وتى سونگەن جالعاندا جان بارسىڭ با؟
ويلانباي – اق كەلداعى، وتالمەنەن. -- اليحان.
مەن ونىڭ ءتۇنىن سۇيەم، كۇنىن سۇيەم،
اعىندى وزەن، اسقار تاۋ، گۇلىن سۇيەم.
مەن ونىڭ قاسيەتتى ءتىلىن سۇيەم،
مەن ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىن سۇيەم.
بار جاندىگىن سۇيەمىن قىبىرلاعان،
ءبارى ماعان: «وتان!»- دەپ سىبىرلاعان.
جانىم مەنىڭ كەۋدەمدى جارىپ شىق تا،
بوزتورعايى بول ونىڭ شىرىلداعان.!
وتان! وتان! بارىنەن بيىك ەكەن،
مەن ونى ماڭگىلىككە ءسۇيىپ وتەم.
وتاندى سۇيمەۋىڭ دە كۇيىك ەكەن.
وتاندى سۇيگەنىڭ دە كۇيىك ەكەن.
ءان. «ناۋرىز». وىندايتىن توعجان.
ءىىى - ءبولىم. پوەزيا جىر قۇدىرەتى.
--- ءمۇعالىم. م. ماقاتايەۆ پوەزياسى – ەسكىرمەيتىن، وقىرمانىمەن جاسارىپ، جاڭعىرىپ وتىراتىن اسەم ىرعاقتى كۇي. «مۇقاعالي پوەزياسى – ءتىرى پوەزيا». ول پوەزيا قۇدىرەتىن ادام بويىنداعى اسىل سەزىمنەن ىزدەدى. ال ومىردەگى جاقسىلىق، ماحاببات اتاۋلىنىڭ نەگىزى دە وسى اياۋلى دا اسىل سەزىم قۇدىرەتىندە جاتىر دەپ تۇسىنەدى. اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا ايتقانداي «مۇقاعالي – ەڭ الدىمەن اقىن. ول – قازاق جىرىنىڭ قۇدىرەتى». ولاي بولسا، مۇقاعاليدىڭ پوەزيامەن قالاي سىرلاسقانىن تىڭداپ كورەلىك
-- قۇرالاي: پوەزيا!
مەنىمەن ەگىز بە ەدىڭ؟
سەن مەنى سەزەسىڭ بە،
نەگە ىزدەدىم؟
الاۋىرتقان تاڭداردان سەنى ىزدەدىم،
قاراۋىتقان تاۋلاردان سەنى ىزدەدىم،- دەيتىن مۇقاعالي - ءبىزدىڭ زامانداعى دارىندى اقىنداردىڭ ءبىرى. سەبەبى اقىن كۇننىڭ نۇرىن، جەلدىڭ لەبىن، گۇلدىڭ جۇپار ءيىسىن، كەڭ دالانىڭ سالقىن سامالىن جان - تانىمەن ءسۇيدى.
سەنى ىزدەدىم كەزدەسكەن ادامداردان،
بۇلاقتاردان، باقتاردان، الاڭداردان،
شىراقتاردان، وتتاردان، جالاۋلاردان،
سەنى ىزدەدىم جوعالعان زامانداردان. سەنى ىزدەدىم دوسىمنان، قاسىمنان دا، اقشا بۇلتتان ىزدەدىم جاسىننان دا، سەن بە دەدىم اق نوسەر اشىلعاندا. قىزىل - جاسىل شۇعىلا شاشىلعاندا، كوكجيەك پەن كوكجيەك قوسىلعاندا. سەنى ىزدەدىم سەزىمگە ۋ شاراپتاندا، مينۋتتاردان ىزدەدىم، ساعاتتان دا، سەنى ىزدەدىم، ىزدەيمىن تاعات بار ما؟ سەنى ماعان ەگىز عىپ جاراتقان با؟
-- نارگيزا. بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم وي - ءپالى - اي،
مىنا ادامدار نەگە جاتىر تويلاماي،
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم - اق،
ءتاڭىردىڭ ءبىر جارىتپاي - اق قويعانى - اي.
مىنا دۇنيە نەگە جاتىر ۇندەمەي،
الاۋلاتىپ تويدىڭ شوعىن ۇرلەمەي،
قۇشاق - قۇشاق گۇل شوقتارىن لاقتىرىپ،
«مىناۋ – شاپان، مىناۋ اتىڭ، ءمىن»دەمەي.
مىنا جۇرتقا جاقپادى ما الدەنەم،
بەكەر ءومىر سۇرگەنىم بە، الدە مەن،
حالقىم سەنىڭ قاسيەتىڭدى بىلەم دەپ
بوسقا ءومىرىم ءوتتى مەكەن اۋرەمەن
ايتامىن دەپ قۋانىشىڭ، مۇڭىڭدى
باسقا ارناعا بۇردىم با الدە جىرىمدى
مەن ءبارىبىر وزىڭمەنەن ءبىر بولام
وزەگىنە تەپسەڭ داعى ۇلىڭدى.
تويلانباسا، تويلانباسىن نە ەتەيىن،
توي كورمەي - اق، سىي كورمەي - اق وتەيىن
قالامىمدى بەرشى ماعان بايبىشە،
بولاشاققا ارىز جازىپ كەتەيىن.
-- سىمبات.
دۇنيەنىڭ اعىن دا، قاراسىن دا،
مىڭق ەتپەيسىڭ قابىلداپ الاسىڭدا،
قاراسىمەن شاماڭ جوق تالاسۋعا،
ەي، ءومىرىم زىمىراپ، باراسىڭ با؟
مەن كوكتىڭ جەلپىنىپ اراسىن دا،
جەلىگەسىڭ تۇسەسىڭ قارا سۋعا،
قۇيىن قۋعان قاڭباقتاي الاسۇرا،
ەي، ءومىرىم زىمىراپ باراسىڭ با؟
مەن وتىرمىن تەڭىزدىڭ جاعاسىن دا،
بەرەسىم دە جوق وعان، الاسىم دا.
مەنى تاستاپ تولقىندار اعاسىڭ با؟
تولقىندانىپ ءومىرىم باراسىڭ با؟
شاڭ شىعارىپ ىزىنەن قۇيىنداعان،
باراسىڭ با، ءومىرىم، قيىنداعان؟
سىيىن ماعان ەي، ءومىر، سىيىن ماعان،
سىيىڭدى الام مەن سەنىڭ بۇيىرماعان.
--- ساعادات.
دوسىم ساعان سەنەمىن سەنىپ وتەم،!
جولى بوتەن دەمەيمىن، ءجونى بوتەن.
دوستىق دەگەن - ادامنىڭ كورىگى ەكەن،
دوستىق دەگەن ادامنىڭ سەرىگى ەكەن.
قىران كۇلكى - تاماشا ءبارى وسىندا،
وتىرمىن دۋمان - تويدىڭ اراسىندا.
بەرەكە بويدان اسىپ جاتقانىمەن،
ولقى تۇر كوڭىلىم مەنىڭ ناناسىڭ با؟
--- ايدا.
ولەڭ دەگەن تۋمايدى جايشىلىقتا،
ولەڭ دەگەن تۋلايدى جايشىلىقتا.
اقىن بولساڭ جارقىنىم، الىسقا اتتان،
كۇندەلىكتى تىرلىككە بوي سۋىتپا.
ايشىلىق جول، شولدەيسىڭ، زارىعاسىڭ،
ارماندايسىڭ، اڭسايسىڭ، ساعىناسىڭ.
جول ازابىن كورەسىڭ، كورەسىڭ دە،
اشىناسىڭ بىرەسە باعىنسىڭ.
مىنە، وسىنداي ولەڭنىڭ كىلتى دەگەن،
قۇيتتاي جۇيەڭ قالمايدى سىلكىمەگەن.
اتتانام دەپ الىسقا، ايدالادا،
اداسپاسا بولعاي - دى شىركىن ولەڭ.
--- دينمۇحاممەد.
ەي، ولەڭ، ماعان تيگەن ەنشىم ەدىڭ،
بوي جازايىن قاسىما كەلشى مەنىڭ.
مەنىڭ ساعان شامالى جاقسىلىعىم،
سەن دە ماعان، ارينە، كونشىمەدىڭ.
كەلشى ماعان، تەز جەتشى، الدانىشىم،
تەز جەتشى، اتام اباي ارۋاعى ءۇشىن،
بەيىشتەگى ۇياڭدى قويا تۇرعىن،
تىرشىلىككە كەرەكسىڭ، اردا قۇسىم.
ەي، ولەڭ، قايتسەم ساعان جان بىتىرەم؟
جانسىز ولەڭ جانىمدى الدى كىلەڭ.
ءبىر ويىم جۇرەگىمدە قازا بولىپ،
ءبىر ويىم كومەيىمدى قالدى تىرەپ،
ەي، ولەڭ، قايتسەم ساعان جان بىتىرەم؟
ءمۇعالىم.: جازۋشى باسپاسىنىڭ ۇجىمى قايتا قۇرۋ جانە دەموكراتيا
تالاپتارىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسپۋبليكالىق «تۇلپار» سىيلىعىنىڭ ستاتۋسىن بەكىتتى. اتالمىش سىيلىق ەكى جىلدا ءبىر رەت كوركەم پروزا، پوەزيا جانە ادەبي سىن سالاسىنداعى ۇزدىك شىعارمالارعا بەرىلەدى.
تۇڭعىش بەلگىلەنىپ وتىرعان «تۇلپار» سىيلىعى 1991 جىلى قازاق ەلىنىڭ ۇلكەن اقىنى مارقۇم م. ماقاتايەۆتىڭ «جىلايدى جۇرەك» اتتى ولەڭدەر مەن داستاندار كىتابىنا بەرىلدى.
جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى،
بىرەۋلەر جان ەدى دەر ءور تۇلعالى.
بىرەۋلەر تۇلپار ەدى دەر دە مۇمكىن،
بۇتىندەلمەي كەتكەن ءبىر ەر - تۇرمانى.
دەپ سوناۋ ەلەنبەي جۇرگەن ەرتە كەزىنىڭ وزىندە ىلگەرىنى ۇلى اقىندارشا ءدوپ باسىپ ءدال بولجاپ ءوزىنىڭ ايتقانىنداي مۇقاعاليمەن بىرگە جۇرگەن، كورىپ - بىلگەندەردىڭ ىشىندە قۇلاش - قۇلاش ەسەلەپ ەستەلىكتەر جازباعانى كەمدە - كەم.
ەستەلىكتەردەن ۇزىندىلەر.
لاشىن ءازىمجانوۆا(اقىننىڭ زايىبى)
مۇقاعاليدىڭ ءتىلى باي، حالىق ءتىلى ەدى عوي.
ول حالقىن قالاي سۇيسە، حالىق تا ونى سولاي ءسۇيدى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا
مۇقاعالي - ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ پوەزيا دۇنيەسىندەگى قۇبىلىس.
ەگەر ول قۇبىلىستى ءبىز بىردەن بايىبىنا بارىپ، ءدوپ باسىپ، تاني الماساق، بۇل - ونەردەگى زاڭدىلىق.
نۇرعيسا تىلەندييەۆ
1975 - جىلدىڭ كۇزى. ول كەزدە مۇقاعالي ەش جەردە جۇمىس ىستەمەي، ۇيدە شىعارما جازىپ جاتقان. نەگە ەكەنىن قايدام، ءىنىمدى ارنايى ىزدەدىم.
اقىرى تاپتىم. ەكەۋارا كەڭ - مول اڭگىمەلەسكەن سوڭ مەن وعان اعا رەتىندە قولقا سالدىم:
- مۇقاش باتىر! مەن سەنىڭ ولەڭدەرىڭنىڭ قۋاتتىلىعىن ەندى عانا تولىق ءتۇسىنىپ، ەندى عانا تانىعاندايمىن. ءار ءسوزىڭ حالىققا جاقىن ءارى ۇعىنىقتى، قاراپايىم. ەندەشە نەگە ءوز حالقىڭ اۋزىنان تاستاماي ايتىپ جۇرەتىن انگە اينالدىرماسقا ونى؟ بۇعان قالاي قارايسىڭ.
مەن بۇرىن - سوڭدى ءاننىڭ ءسوزىن جازعان اقىن ەمەس ەدىم، اعا... وسىنىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن...
ول اجەپتاۋىر ويلانىپ قالدى. مەن قايتالاپ قولقا سالدىم. بۇل جولى قارسىلىق كورسەتكەن جوق. تەك اۋىر كۇرسىندى. سوندا نە ويلادى ەكەن؟
بۇل كۇندە ءيىسى قازاق اسا جوعارى باعالاپ، قۇرمەتپەن ايتاتىن„سارىجايلاۋ،"„سالەم بەرەم جەتىسۋعا،"سونبەيدى، اجە، شىراعىڭ،"
„ەسىڭە مەنى العايسىڭ"،„بولماسىن سوعىس، بولماسىن،"„كەل ەركەم، الاتاۋىما،"
„دومبىرا - دوسىم "جانە باسقا دا كوپتەگەن اندەر ءارى جەدەل ءارى ءساتتى تۋعان دۇنيەلەر ەدى.
توعجان.
اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
... كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
قاراساز، قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم
جىر جازسام، وعان جۇرتىم ەلەڭدەستىڭ.
ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتايەۆ
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم.
ءمۇعالىم.
جازىلار ەستەلىكتەر نەشەلەگەن،
كورەرمىز ونىڭ ءبارىن پەشەنەدەن.
ايتەۋىر، بىلەتىنىم ءبىر - اق نارسە،
كوشەدى ولەڭ نەمەسە وشەدى ولەڭ،- دەيدى مۇحاڭ.
اقيىق اقىنعا ارناۋ، ولەڭ دە، ەسسە دە، ەستەلىكتەر دە ءالى جازىلا بەرەر. مۇقاعاليدىڭ ءوزى ايتپاقشى: ولەڭ كوشە مە، وشە مە - ماسەلە سوندا! مۇقاعالي اقىننىڭ جىرلارى – تىرشىلىك تامىرىنداي ماڭگى جىرلار. جۇرەگى بار ادامنىڭ سەزىمىن سەلت ەتكىزەتىندەي جىرلارى بولاشاق ۇرپاقتىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى.
ەندەشە بۇگىنگى اقيىق اقىنعا ارنالعان جىر كەشىمىزدى ءوزىمنىڭ جۇرەگىمنەن شىققان جىر قاتارلارىمەن اياقتايمىن.
مۇقاعالي – ولمەيتۇعىن عۇمىر جىر، ۋاقىت جىلجىپ جىرلارىڭمەن ساعىندىر. سىرلى اۋەن جۇرەكتەرگە نۇر قۇيسىن، رۋحىڭمەن پوەزيا قۇدىرەتتى باعىندىر. شابىتتاندىڭ ەسكەن جەلدىڭ لەبىنەن، سىر اڭعاردىڭ بوراندى اياز دەمىنەن. بار عۇمىرىڭ اسەم سازعا اينالىپ، ەستىلگەندەي ساز سىرنايدىڭ ۇنىنەن. سىنايتۇعىن جاراتۋشى سىيىمەن، تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى قاتال تىم. سىرعا تولى، جىرعا تولى جىرىڭمەن، پوەزيا فورمۋلاسى اتاندىڭ.
№6 نەگىزگى مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
باحىتجانوۆا د. ۋ.
«مۇقاعالي – جىر عۇمىر»
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسىنىڭ ءبىرى – مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن ۇعىندىرۋ، ولەڭدى مانەرلەپ جاتقا وقىتۋ. جاس بۋىندى پوەزيا نارىمەن سۋسىنداتۋ، اقىننىڭ ولەڭدەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن وياتۋ. وقۋشىلاردى پوەزيانى سۇيە وتىرىپ، اقىن جىرلارىنان ۇلگى الۋعا، ادامگەرشىلىك پەن مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەرىن ءوز بويلارىنا سىڭىرە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
-- توعجان:
قاراساز، قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم
جاقسى جىر جازسام، حالقىم ەلەڭدەستىڭ
ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتايەۆ
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم!
مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازاق پوەزيا الەمىنە ەرەكشە لەپ، ەرەكشە سەرپىن اكەلگەن اقىن. ەندەشە، بۇگىنگى پوەزيا كەشىمىز، اتىنان تانىلىپ تۇرعانداي، حان ءتاڭىرىنىڭ مۇزبالاعى اتانعان دارىن يەسى، اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆقا ارنالماقشى.
ءان. «سارجايلاۋىم». ورىندايتىن ءامينا.
-- ۇلجان:
ارمىسىزدار، قۇرمەتتى قوناقتار مەن وقۋشىلار!
قۋات الىپ ابايدىڭ ءتىل - كۇشىنەن،
جىر جازامىن ابايدىڭ ۇلگىسىمەن.
اباي بولىپ تابىنسام ءبىر كىسىگە،
اباي بولىپ تۇڭىلەم ءبىر كىسىدەن،- دەپ جىرلاعان مۇقاعالي ماقاتايەۆ اعامىزدىڭ جىرلارى، جىل وتكەن سايىن جارقىراي، وركەندەي ءوسىپ، وقىرمانىن ىڭكار ەتىپ، ايشىقتالا تۇسۋدە. اباي ۇندەس مۇقاعاليداي پەرزەنتى بار حالىق – شىنىمەن باقىتتى حالىق.
--- ءمۇعالىم. م. ماقاتايەۆ ءوزى تۋرالى ”مەنىڭ انكەتام" دەگەن ولەڭىندە تولىق دەرەك بەرگەن.
”مەنىڭ انكەتام" – تۋعان جەرىڭ؟
– ۇلانىمىن قاراساز دەپ اتالاتىن اۋىلدىڭ.
– تۋعان جىلىڭ؟
– 1931. قۇرداسىمىن ءشامىلدىڭ.
– شىققان تەگىڭ؟
– شارۋامىن.
بار تىرلىكتەن باعالى ونى سانايمىن.
– ءبىلىمىڭ شە؟
– ورتاشا عوي.
الايدا ءوزىم جوعارىعا بالايمىن.
– انا ءتىلىڭ؟
– قازاقشا. قىسىلعاندا ورىسشا دا، نەمىسشە دە، تاعى بار.
– قايدا ىستەدىڭ؟
– مىناۋ «ەڭبەك كىتاپشامنان» تانىپ ال.
وقىماعان، ديپلومسىز دەمەسەڭ،
ءبىر باسىمنان بار ماماندىق تابىلار.
– شەتەلدەردە بولدىڭ با؟
– بولعامىن جوق.
ولار ماعان تۇرعان دا جوق قول بۇلعاپ.
قالسام بولدى، ولسەم بولدى جايىممەن،
وسى وتىرعان ورنىمدا - اق.
– مەكەن - ءجايىڭ؟
– مەكەن - ءجايىم – جەر مەنىڭ.
جەردە جۇرگەن اقىن دەگەن پەندەمىن.
قالام، قاعاز، ۋاقىت بەر تەك ازداعان،
مەن ءومىردى جىرلاۋ ءۇشىن كەلگەمىن!
ءى - ءبولىم. اقىننىڭ ءومىر جولى
ء-امينا. مۇقاعالي ماقاتايەۆ 1931 جىلى 9 اقپاندا الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانى قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءمۇقاعاليدىڭ نەگىزگى شىن اتى – مۇحامەتقالي. ءبىراق ونى كىشكەنتايىنان ەركەلەتىپ مۇقاعالي دەپ اتاپ كەتكەن. اكەسىنىڭ اتى – سۇلەيمەن، اناسىنىڭ اتى – ناعيما. اكەسى سوعىستا قايتىس بولعان. 1941 جىلى اكەسى سوعىسقا اتتانعاندا مۇقاعالي نە بارى 10 جاستا ەدى. مۇقاعالي مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، 1948 جىلى الماتىدا شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ، ارتىنداعى وتباسىنىڭ تۇرمىسى اۋىر بولعاندىقتان، سولارعا كومەكتەسپەكشى بولىپ، وقۋدى ەرىكسىز تاستاپ، اۋىلعا ورالادى. مۇقاعالي اۋىلدىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. ون جاسار بولاشاق اقىن مايدانعا كەتكەن اكەسىن اڭساپ: ول جەردە سىرىمبەتتەي تاۋ بار ما ەكەن، جايداقتىڭ ءشوبى شۇيگىن قاۋلار ما ەكەن، مىنەكي كوپ اي بولدى حابارى جوق، اكەم كەپ كوڭىلىمىزدى اۋلار ما ەكەن، اكەمىز ءبىر اكەدەن جالعىز ەدى، سۋداعى جاڭا بىتكەن جالبىز ەدى، مىنەكي، كوپ اي بولدى حابارى جوق، ءبىز داعى اكەمىزگە زارمىز ەندى.
-- عالىمجان.
اجە بالاسى بولعان سوڭ اناسىن ناقا دەپ اتاعان. اناسى مەن اجەسى تيىننىڭ تاربيەسىندە ءوستى. 1948 جىلى ورتا مەكتەپتى ينتەرناتتا وقىپ بىتىرەدى.
1976 جىلى 27 ناۋرىزدا ومىردەن ءوتتى. توپىراق بۇيىرعان جەرى الماتى.
---- اجە، سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كيگەن ءبىر كەمپىر كورسەم،
اق كيمەشەك استىنان سەنى كورەم.
ءوڭى - ءتۇسى وزىڭنەن ءبىر اۋمايدى،
نەمەرەسىن ەرتپەسە جۇرە المايدى.
تانىس داۋىس، تانىس ءسوز، تانىس ءماسى،
كوزىمە وتتاي باسىلىپ، الاۋلايدى.
اپپاقتىعى ۇقسايدى ءارىنىڭ دە،
ءاجىمىڭ دە، اۋمايدى ءتالىمىڭ دە.
الەمدەگى اجەنىڭ ءبارى ءبىر مە؟
اجە، سەن ءتىرى ەكەنسىڭ ءالى كۇنگە.
-- ايبار.
شەشە، سەن باقىتتىسىڭ! جىلاماعىن.
جاي ءتۇسىپ جاتسا داعى قۇلامادىڭ.
تاڭىردەن مەن ەدىم عوي سۇراعانىڭ،
سوندىقتان جىلاماعىن، جىلاماعىن.
بارمىن عوي ءتىرىمىن عوي، قاسىڭدامىن،
ولمەيمىن، مەن وزىڭدەي اسىلدانمىن.!
تاۋسىلىپ، ءوز - وزىڭنەن شاشىلماعىن،
بايىرعى بەرەكەڭدى قاشىرماعىن.
مەن سەنىڭ قانىقپىن عوي كوز جاسىڭا،
ءوزىم كەپىل توت باسىپ توزباسىما،
ەكى جىر جازسام ساعان ءبىرىن ارناپ،
«شەشە» دەپ جازدىم ىلعي ءسوز باسىنا.
ءتاڭىرىم كەشە كورسىن كەسىرىمدى،
اسپانعا جازام سەنىڭ ەسىمىڭدى.
شەشە! سەن باقىتتىسىڭ، تەربەتە بەر،
قۇبا تالدان يىلگەن بەسىگىڭدى.
-- جۇلدىز.
1952 جىلى اۋىلدا ءجۇرىپ ءوز وتباسىن قۇرادى. ايەلىنىڭ اتى - لاشىن. ونىڭ 4 بالاسى بولدى. ولار مايگۇل، جۇلدىز، شولپان، ايبار.
-- بۇگىن دە، كەشە دە، وتكەندە.
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە.
قاۋعاداي باسىما بارلىعى،
ءسىرا دا سوقپاي ءبىر وتكەن بە.
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە،
سەن ءبىراق تۇڭىلمە، جەك كورمە.
لايساڭ، جاۋىندار، داۋىلدار،
بولماي ما كۇن شۋاق كوكتەمدە.
--- ەلديار.
جۇرە - جۇرە مەن ومىرگە قانىقتىم،
ءومىر سىرىن جاڭا ءبىلىپ، جاڭا ۇقتىم.
قىزبالىقتىق كۇندەرىمدى ۇزاتىپ،
ەندى مىنە اكە بولىپ قالىپپىن.
سەن ومىرگە باسقا جولمەن باس قادام،
اكەڭ جۇرگەن سوقپاقتاردان قاش، بالام.
ۇعىپ الدا، ساق بولىپ، ءوس ايتايىن،
ءومىر جولىن اكەڭ بىلاي باستاعان.
مەن اكەمنىڭ تاربيەسىن كورمەدىم،
ال انامنىڭ اقىلىنا كونبەدىم.
ءتىپتى كەشە وقۋشىلىق كەزدە دە،
تىزگىنىمدى ەشبىر جانعا بەرمەدىم.
ومىرىمدە ءبىر يىلگەن ەمەسپىن،
مەنمەندىگى مەنەن وتكەن جوق ەشكىم.
بولامىن دەپ «جالىن جۇرەك، وت كەۋدە»،
بولا الماي، قۋىس كەۋدە بوپ ءوستىم.
ەندى، مىنە، ۇلىم ماعان قارايدى،
وتكىر كوزىن وڭمەنىمە قادايدى.
كوپ قاتەلىك جىبەرىپپىن امال نە؟
كەشىر، ۇلىم، مويىندادىم، جارايدى!
----- ايدوس.
مايگۇل ەسىمدى قىزى قايتىس بولىپ كەتەدى. اقىن قىزىن ويلاپ قايعىرادى. ومىرگە قىزىنا ارنالعان ساعىنىشقا تولى جىر جولدارى كەلەدى.
ول ومىرگە كەلگەندە كوكتەم ەدى،
جەر گۇلىن، كوك تە نۇرىن توككەن ەدى.
سايالاتىپ سال - سامال وپكەن ەدى،
سول ومىرگە نەسىنە وكپەلەدى.
سول ومىرگە نەسىنە وكپەلەدى.
ال ءومىر ونى سىرتقا تەپكەن ەدى.
قايعىرمايمىن، جىرىم عوي جازىلماعان،
كۇرسىنتكەنى بولماسا تەككە مەنى.
ءان. ءسابي بولعىم كەلەدى. ورىندايتىن جۇلدىز.
--- ءمۇعالىم.
تاۋلار، تاۋلار، تاۋلارىم - اي!
ساعىنىسىپ قاپپىز عوي تارلانىم – اي!
تاۋداعىداي ەش جەردە كۇن شىقپايدى،
ءتۇن بولمايدى ەش جەردە تاۋداعىداي.
تاۋ مەنىڭ نەسىبەمە ءتيىپتى ەرەك،
مەندەگى شاتتىق بولەك، كۇيىك بولەك.
اقساقالدار: - تاۋداي بول – دەيتىن ماعان،
تاۋداي بولعىم كەلەدى بيىك كەرەك. وسىلايشا تەرەڭنەن تولعاعان سىرشىل اقىن ومىردەن ءوز بيىگىن ىزدەۋمەن ءوتتى. ول بيىگى – تۋعان حالقى، انا ءتىلى، اتامەكەنى. ءىى - ءبولىم. تۋعان جەر قۇدىرەتى. --- ايدىن: مۇقاعالي ليريك اقىن. ادام جانىنىڭ، تابيعات جۇرەگىنىڭ جىرشىسى. ءوزى وسكەن الاتاۋىن، قاراسازىن اسقاق جىر قۇدىرەتىنە بولەپ - اق كەتتى.
مەن باقىتتىمىن،
باقىتتى جەردە تۋىلدىم.
اينالايىن قاراساز،
قاسيەتىڭنەن سۋىڭنىڭ!
سەنىڭ ءاربىر بۇلاعىڭ -
مەنىڭ ءاربىر قان تامىرىم ەمەس پە؟
قاسيەتتى تۇراعىم قاسيەتىنەن سۋىڭنىڭ.
قاراسازىم!
ايتىلماعان سەزىم ەڭ.
مەن ىزدەگەن باقىتتىڭ سەن ءوزى مەڭ؟
سەنىڭ عاجاپ تابيعاتىڭدى كىمگە ايتام،
كىم قۇمارتسا، ءوزى كورسىن كوزىمەن.
-- سەيسەن..„تۋعان جەرىم.
"اپىرىم - اي
تۋعان جەر - اي!
تەڭدەسەر كىم،
بۇل جەرگە سەن بولماساڭ، كەلمەس ەدىم.
كىندىگىمدى بايلاعان قازىعىم - اي،
سەن بولماساڭ، بۇل ماڭدى كورمەس ەدىم.
جات كوزىمەن قارايدى ادامدارىڭ،
جاقىن تارتار قۇربى دا تابا المادىم.
جاس وتاۋدىڭ ەسىگىن اشىپ قالىپ،
ايلام قۇرىپ، قايىرا جابا المادىم.
كەل دەمەدى نەمەسە كەت دەمەدى.
نەسىن ماعان، بىلمەيمىن وكپەلەدى.
سەنى سۇيگەن جۇرەكتى، تۋعان ولكەم،
سەن وسىرگەن بىرەۋلەر جەك كورەدى.
تۋعان ەلىم كورمەسەم ساعىنامىن،
كەتسەم ءىزىم وزىڭنەن تابىلادى.
جاسىرا المان ءىنىنىڭ وتاۋىنان،
ارتىق ماعان اتانىڭ شاڭىراعى.
--- مۇحامەدالي.„قازاقستان."
---- جولداسباي. «انا ءتىلىم!»
-- اييدا.:”ءۇش باقىتىم"
ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم – حالقىم مەنىڭ،
سوعان بەرەم ويىمنىڭ التىن كەنىن.
ول بار بولسا مەن بارمىن، قور بولمايمىن،
قىمباتىراق التىننان نارقىم مەنىڭ.
ال ەكىنشى باقىتىم - ءتىلىم مەنىڭ
تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.
كەي - كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە
قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم.
باقىتىم بار ءۇشىنشى – وتان دەگەن،
قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم!
... وتى سونگەن جالعاندا جان بارسىڭ با؟
ويلانباي – اق كەلداعى، وتالمەنەن. -- اليحان.
مەن ونىڭ ءتۇنىن سۇيەم، كۇنىن سۇيەم،
اعىندى وزەن، اسقار تاۋ، گۇلىن سۇيەم.
مەن ونىڭ قاسيەتتى ءتىلىن سۇيەم،
مەن ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىن سۇيەم.
بار جاندىگىن سۇيەمىن قىبىرلاعان،
ءبارى ماعان: «وتان!»- دەپ سىبىرلاعان.
جانىم مەنىڭ كەۋدەمدى جارىپ شىق تا،
بوزتورعايى بول ونىڭ شىرىلداعان.!
وتان! وتان! بارىنەن بيىك ەكەن،
مەن ونى ماڭگىلىككە ءسۇيىپ وتەم.
وتاندى سۇيمەۋىڭ دە كۇيىك ەكەن.
وتاندى سۇيگەنىڭ دە كۇيىك ەكەن.
ءان. «ناۋرىز». وىندايتىن توعجان.
ءىىى - ءبولىم. پوەزيا جىر قۇدىرەتى.
--- ءمۇعالىم. م. ماقاتايەۆ پوەزياسى – ەسكىرمەيتىن، وقىرمانىمەن جاسارىپ، جاڭعىرىپ وتىراتىن اسەم ىرعاقتى كۇي. «مۇقاعالي پوەزياسى – ءتىرى پوەزيا». ول پوەزيا قۇدىرەتىن ادام بويىنداعى اسىل سەزىمنەن ىزدەدى. ال ومىردەگى جاقسىلىق، ماحاببات اتاۋلىنىڭ نەگىزى دە وسى اياۋلى دا اسىل سەزىم قۇدىرەتىندە جاتىر دەپ تۇسىنەدى. اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا ايتقانداي «مۇقاعالي – ەڭ الدىمەن اقىن. ول – قازاق جىرىنىڭ قۇدىرەتى». ولاي بولسا، مۇقاعاليدىڭ پوەزيامەن قالاي سىرلاسقانىن تىڭداپ كورەلىك
-- قۇرالاي: پوەزيا!
مەنىمەن ەگىز بە ەدىڭ؟
سەن مەنى سەزەسىڭ بە،
نەگە ىزدەدىم؟
الاۋىرتقان تاڭداردان سەنى ىزدەدىم،
قاراۋىتقان تاۋلاردان سەنى ىزدەدىم،- دەيتىن مۇقاعالي - ءبىزدىڭ زامانداعى دارىندى اقىنداردىڭ ءبىرى. سەبەبى اقىن كۇننىڭ نۇرىن، جەلدىڭ لەبىن، گۇلدىڭ جۇپار ءيىسىن، كەڭ دالانىڭ سالقىن سامالىن جان - تانىمەن ءسۇيدى.
سەنى ىزدەدىم كەزدەسكەن ادامداردان،
بۇلاقتاردان، باقتاردان، الاڭداردان،
شىراقتاردان، وتتاردان، جالاۋلاردان،
سەنى ىزدەدىم جوعالعان زامانداردان. سەنى ىزدەدىم دوسىمنان، قاسىمنان دا، اقشا بۇلتتان ىزدەدىم جاسىننان دا، سەن بە دەدىم اق نوسەر اشىلعاندا. قىزىل - جاسىل شۇعىلا شاشىلعاندا، كوكجيەك پەن كوكجيەك قوسىلعاندا. سەنى ىزدەدىم سەزىمگە ۋ شاراپتاندا، مينۋتتاردان ىزدەدىم، ساعاتتان دا، سەنى ىزدەدىم، ىزدەيمىن تاعات بار ما؟ سەنى ماعان ەگىز عىپ جاراتقان با؟
-- نارگيزا. بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم وي - ءپالى - اي،
مىنا ادامدار نەگە جاتىر تويلاماي،
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم - اق،
ءتاڭىردىڭ ءبىر جارىتپاي - اق قويعانى - اي.
مىنا دۇنيە نەگە جاتىر ۇندەمەي،
الاۋلاتىپ تويدىڭ شوعىن ۇرلەمەي،
قۇشاق - قۇشاق گۇل شوقتارىن لاقتىرىپ،
«مىناۋ – شاپان، مىناۋ اتىڭ، ءمىن»دەمەي.
مىنا جۇرتقا جاقپادى ما الدەنەم،
بەكەر ءومىر سۇرگەنىم بە، الدە مەن،
حالقىم سەنىڭ قاسيەتىڭدى بىلەم دەپ
بوسقا ءومىرىم ءوتتى مەكەن اۋرەمەن
ايتامىن دەپ قۋانىشىڭ، مۇڭىڭدى
باسقا ارناعا بۇردىم با الدە جىرىمدى
مەن ءبارىبىر وزىڭمەنەن ءبىر بولام
وزەگىنە تەپسەڭ داعى ۇلىڭدى.
تويلانباسا، تويلانباسىن نە ەتەيىن،
توي كورمەي - اق، سىي كورمەي - اق وتەيىن
قالامىمدى بەرشى ماعان بايبىشە،
بولاشاققا ارىز جازىپ كەتەيىن.
-- سىمبات.
دۇنيەنىڭ اعىن دا، قاراسىن دا،
مىڭق ەتپەيسىڭ قابىلداپ الاسىڭدا،
قاراسىمەن شاماڭ جوق تالاسۋعا،
ەي، ءومىرىم زىمىراپ، باراسىڭ با؟
مەن كوكتىڭ جەلپىنىپ اراسىن دا،
جەلىگەسىڭ تۇسەسىڭ قارا سۋعا،
قۇيىن قۋعان قاڭباقتاي الاسۇرا،
ەي، ءومىرىم زىمىراپ باراسىڭ با؟
مەن وتىرمىن تەڭىزدىڭ جاعاسىن دا،
بەرەسىم دە جوق وعان، الاسىم دا.
مەنى تاستاپ تولقىندار اعاسىڭ با؟
تولقىندانىپ ءومىرىم باراسىڭ با؟
شاڭ شىعارىپ ىزىنەن قۇيىنداعان،
باراسىڭ با، ءومىرىم، قيىنداعان؟
سىيىن ماعان ەي، ءومىر، سىيىن ماعان،
سىيىڭدى الام مەن سەنىڭ بۇيىرماعان.
--- ساعادات.
دوسىم ساعان سەنەمىن سەنىپ وتەم،!
جولى بوتەن دەمەيمىن، ءجونى بوتەن.
دوستىق دەگەن - ادامنىڭ كورىگى ەكەن،
دوستىق دەگەن ادامنىڭ سەرىگى ەكەن.
قىران كۇلكى - تاماشا ءبارى وسىندا،
وتىرمىن دۋمان - تويدىڭ اراسىندا.
بەرەكە بويدان اسىپ جاتقانىمەن،
ولقى تۇر كوڭىلىم مەنىڭ ناناسىڭ با؟
--- ايدا.
ولەڭ دەگەن تۋمايدى جايشىلىقتا،
ولەڭ دەگەن تۋلايدى جايشىلىقتا.
اقىن بولساڭ جارقىنىم، الىسقا اتتان،
كۇندەلىكتى تىرلىككە بوي سۋىتپا.
ايشىلىق جول، شولدەيسىڭ، زارىعاسىڭ،
ارماندايسىڭ، اڭسايسىڭ، ساعىناسىڭ.
جول ازابىن كورەسىڭ، كورەسىڭ دە،
اشىناسىڭ بىرەسە باعىنسىڭ.
مىنە، وسىنداي ولەڭنىڭ كىلتى دەگەن،
قۇيتتاي جۇيەڭ قالمايدى سىلكىمەگەن.
اتتانام دەپ الىسقا، ايدالادا،
اداسپاسا بولعاي - دى شىركىن ولەڭ.
--- دينمۇحاممەد.
ەي، ولەڭ، ماعان تيگەن ەنشىم ەدىڭ،
بوي جازايىن قاسىما كەلشى مەنىڭ.
مەنىڭ ساعان شامالى جاقسىلىعىم،
سەن دە ماعان، ارينە، كونشىمەدىڭ.
كەلشى ماعان، تەز جەتشى، الدانىشىم،
تەز جەتشى، اتام اباي ارۋاعى ءۇشىن،
بەيىشتەگى ۇياڭدى قويا تۇرعىن،
تىرشىلىككە كەرەكسىڭ، اردا قۇسىم.
ەي، ولەڭ، قايتسەم ساعان جان بىتىرەم؟
جانسىز ولەڭ جانىمدى الدى كىلەڭ.
ءبىر ويىم جۇرەگىمدە قازا بولىپ،
ءبىر ويىم كومەيىمدى قالدى تىرەپ،
ەي، ولەڭ، قايتسەم ساعان جان بىتىرەم؟
ءمۇعالىم.: جازۋشى باسپاسىنىڭ ۇجىمى قايتا قۇرۋ جانە دەموكراتيا
تالاپتارىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسپۋبليكالىق «تۇلپار» سىيلىعىنىڭ ستاتۋسىن بەكىتتى. اتالمىش سىيلىق ەكى جىلدا ءبىر رەت كوركەم پروزا، پوەزيا جانە ادەبي سىن سالاسىنداعى ۇزدىك شىعارمالارعا بەرىلەدى.
تۇڭعىش بەلگىلەنىپ وتىرعان «تۇلپار» سىيلىعى 1991 جىلى قازاق ەلىنىڭ ۇلكەن اقىنى مارقۇم م. ماقاتايەۆتىڭ «جىلايدى جۇرەك» اتتى ولەڭدەر مەن داستاندار كىتابىنا بەرىلدى.
جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى،
بىرەۋلەر جان ەدى دەر ءور تۇلعالى.
بىرەۋلەر تۇلپار ەدى دەر دە مۇمكىن،
بۇتىندەلمەي كەتكەن ءبىر ەر - تۇرمانى.
دەپ سوناۋ ەلەنبەي جۇرگەن ەرتە كەزىنىڭ وزىندە ىلگەرىنى ۇلى اقىندارشا ءدوپ باسىپ ءدال بولجاپ ءوزىنىڭ ايتقانىنداي مۇقاعاليمەن بىرگە جۇرگەن، كورىپ - بىلگەندەردىڭ ىشىندە قۇلاش - قۇلاش ەسەلەپ ەستەلىكتەر جازباعانى كەمدە - كەم.
ەستەلىكتەردەن ۇزىندىلەر.
لاشىن ءازىمجانوۆا(اقىننىڭ زايىبى)
مۇقاعاليدىڭ ءتىلى باي، حالىق ءتىلى ەدى عوي.
ول حالقىن قالاي سۇيسە، حالىق تا ونى سولاي ءسۇيدى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا
مۇقاعالي - ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ پوەزيا دۇنيەسىندەگى قۇبىلىس.
ەگەر ول قۇبىلىستى ءبىز بىردەن بايىبىنا بارىپ، ءدوپ باسىپ، تاني الماساق، بۇل - ونەردەگى زاڭدىلىق.
نۇرعيسا تىلەندييەۆ
1975 - جىلدىڭ كۇزى. ول كەزدە مۇقاعالي ەش جەردە جۇمىس ىستەمەي، ۇيدە شىعارما جازىپ جاتقان. نەگە ەكەنىن قايدام، ءىنىمدى ارنايى ىزدەدىم.
اقىرى تاپتىم. ەكەۋارا كەڭ - مول اڭگىمەلەسكەن سوڭ مەن وعان اعا رەتىندە قولقا سالدىم:
- مۇقاش باتىر! مەن سەنىڭ ولەڭدەرىڭنىڭ قۋاتتىلىعىن ەندى عانا تولىق ءتۇسىنىپ، ەندى عانا تانىعاندايمىن. ءار ءسوزىڭ حالىققا جاقىن ءارى ۇعىنىقتى، قاراپايىم. ەندەشە نەگە ءوز حالقىڭ اۋزىنان تاستاماي ايتىپ جۇرەتىن انگە اينالدىرماسقا ونى؟ بۇعان قالاي قارايسىڭ.
مەن بۇرىن - سوڭدى ءاننىڭ ءسوزىن جازعان اقىن ەمەس ەدىم، اعا... وسىنىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن...
ول اجەپتاۋىر ويلانىپ قالدى. مەن قايتالاپ قولقا سالدىم. بۇل جولى قارسىلىق كورسەتكەن جوق. تەك اۋىر كۇرسىندى. سوندا نە ويلادى ەكەن؟
بۇل كۇندە ءيىسى قازاق اسا جوعارى باعالاپ، قۇرمەتپەن ايتاتىن„سارىجايلاۋ،"„سالەم بەرەم جەتىسۋعا،"سونبەيدى، اجە، شىراعىڭ،"
„ەسىڭە مەنى العايسىڭ"،„بولماسىن سوعىس، بولماسىن،"„كەل ەركەم، الاتاۋىما،"
„دومبىرا - دوسىم "جانە باسقا دا كوپتەگەن اندەر ءارى جەدەل ءارى ءساتتى تۋعان دۇنيەلەر ەدى.
توعجان.
اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
... كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
قاراساز، قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم
جىر جازسام، وعان جۇرتىم ەلەڭدەستىڭ.
ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتايەۆ
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم.
ءمۇعالىم.
جازىلار ەستەلىكتەر نەشەلەگەن،
كورەرمىز ونىڭ ءبارىن پەشەنەدەن.
ايتەۋىر، بىلەتىنىم ءبىر - اق نارسە،
كوشەدى ولەڭ نەمەسە وشەدى ولەڭ،- دەيدى مۇحاڭ.
اقيىق اقىنعا ارناۋ، ولەڭ دە، ەسسە دە، ەستەلىكتەر دە ءالى جازىلا بەرەر. مۇقاعاليدىڭ ءوزى ايتپاقشى: ولەڭ كوشە مە، وشە مە - ماسەلە سوندا! مۇقاعالي اقىننىڭ جىرلارى – تىرشىلىك تامىرىنداي ماڭگى جىرلار. جۇرەگى بار ادامنىڭ سەزىمىن سەلت ەتكىزەتىندەي جىرلارى بولاشاق ۇرپاقتىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى.
ەندەشە بۇگىنگى اقيىق اقىنعا ارنالعان جىر كەشىمىزدى ءوزىمنىڭ جۇرەگىمنەن شىققان جىر قاتارلارىمەن اياقتايمىن.
مۇقاعالي – ولمەيتۇعىن عۇمىر جىر، ۋاقىت جىلجىپ جىرلارىڭمەن ساعىندىر. سىرلى اۋەن جۇرەكتەرگە نۇر قۇيسىن، رۋحىڭمەن پوەزيا قۇدىرەتتى باعىندىر. شابىتتاندىڭ ەسكەن جەلدىڭ لەبىنەن، سىر اڭعاردىڭ بوراندى اياز دەمىنەن. بار عۇمىرىڭ اسەم سازعا اينالىپ، ەستىلگەندەي ساز سىرنايدىڭ ۇنىنەن. سىنايتۇعىن جاراتۋشى سىيىمەن، تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى قاتال تىم. سىرعا تولى، جىرعا تولى جىرىڭمەن، پوەزيا فورمۋلاسى اتاندىڭ.
You Might Also Like
