مي جانە دەنساۋلىق

سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 1 كۇن بۇرىن)

17 قىر. 2016 00:00
242

مي جانە دەنساۋلىق

دەنساۋلىق جانە اۋىرۋ ميدىڭ باقىلاۋىندا

ادامنىڭ كوڭىل كۇيى، مىنەز-قۇلقى كوپ جاعدايدا ىشكى مۇشەلەردىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى. بارلىق مۇشەلەر بەلگىلى ءتارتىپ بويىنشا جۇمىس ىستەگەن كەزدە، ءبىز نە جۇرەگىمىزدى، نە باۋىرىمىزدى، نە بۇيرەگىمىزدى، نە اسقازانىمىزدى سەزبەيمىز. سەرگەكتىلىك سەزىم، كۇشتىڭ قوسىلۋى مەن دەننىڭ ساۋلىعى جاقسى كوڭىل-كۇي تۋدىرادى.

بارلىق مۇشەلەر مەن ولار اتقاراتىن قىزمەتتەردىڭ قالىپتى دامۋى، ءوزارا دۇرىس ارەكەتتەرى، سىرتقى جانە ىشكى ورتا جاعدايلارى اسەرىنەن ورگانيزم ءۇشىن پايدالى رەاكسيالاردىڭ بولۋى دەنساۋلىقتى قالىپتاستىرادى. وسى قۇبىلىستاردىڭ ءبارى ميدىڭ باقىلاۋىمەن ءجۇرىپ جاتادى. ادەتتە ءبىز ىشكى مۇشەلەردەن كەلەتىن يمپۋلستەر جونىندە بىلە بەرمەيمىز، دەمەك مۇشەلەر قالىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەيدى، رەفلەكستەر ول جەردەن تومەنگى قىرتىساستى دەڭگەيدە، تومەنگى سانا شەگىندە تۇيىقتالىپ، قىرتىسقا تەك قاجەتتى، ماڭىزدى يمپۋلستەر عانا بارىپ تۇرادى.

مۇشەلەردىڭ جۇمىسى بۇزىلعان جاعدايدا، ولاردىڭ رەسەپتورلارىندا يمپۋلستەر پايدا بولادى دا، ميعا بارادى. مۇشەلەردىڭ اۋىرعانى ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە اسەر ەتىپ، ادامنىڭ ءبىر جەرى شانشىپ، كۇيىپ، سىرقىراپ، سولقىلداپ، جانىپ تۇرعانداي جانە ت.ب. سەزىنەدى.

ىشكى مۇشەلەر دە ميعا ىقپالىن تيگىزە وتىرىپ، وزدەرى دە ونىڭ جۇمىسىنا اسەر ەتەدى. قاۋىپ-قاتەرلى مينۋتتا كۇش ون ەسە ارتىپ، قىرتىس ورتالىقتارىنا كۇشتى يمپۋلستەر كەلىپ، بارلىق مۇشەلەر بەلسەندى جاعدايعا كوشەتىندىگى بەلگىلى.

قىرتىس جانە قىرتىساستى ورتالىقتار ورگانيزم قانداي جاعدايدا بولماسىن، ياعني اۋىرۋ ما، ساۋ ما، بىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى. ولاردىڭ ءوزارا اسەرىنە تۇسىنىك بەرىپ جانە وزىنە قولدانىپ، كورىپ بايقاعان ي.پ.پاۆلوۆ.

ي. پ. پاۆلوۆ 1931 جىلى قاتتى سىرقاتتانىپ، وتە السىزدەنگەن. ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءوزى جاتقان توسەكتىڭ قاسىنا، ورىندىقتىڭ ۇستىنە ۇلكەن تاباققا سۋ قۇيدىرىپ قويىپ، قولىنىڭ ساۋساقتارىن تاباقتاعى سۋعا سالىپ شالپىلداتادى. نەگە ولاي ىستەپ جاتىرسىز دەگەن دارىگەردىڭ سۇراعىنا ي. پ. پاۆلوۆ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن: «مەن قارىز الىپ وتىرمىن. وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەرشى، مەن قاتتى جۇدەپ كەتتىم، مي قىرتىستارىم السىرەدى... قايدان كۇش الۋ كەرەك؟ مىنە، مەن ويلاپ تاپتىم. مەن ەرتەرەك بالالىق شاعىمدا سۋدا شومىلۋدى، مالتۋدى جاقسى كورەتىن ەدىم – سونىڭ بارلىعى ماعان تەك قۋانىش مۇمكىندىگىن بەرەتىن. مىنە، ءقازىر سۋدى شولپىلداتىپ مەن قۋانىش تانيمىن، كۇشتىڭ قالاي كەلىپ جاتقانىن سەزىنۋدەمىن. مەن زاريادتالىپ، مي قىرتىسىنىڭ تومەنگى بولىمدەرىن نىعايتىپ وتىرمىن». ي. پ. پاۆلوۆ قىرتىساستى ورتالىقتاردى جۇيكە جۇيەسىنىڭ وراسان زور اككۋمۋلياتورى دەپ اتاعان.

كوپتەگەن ىشكى اۋرۋلار سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، اۆتوكولىكتىڭ كەنەت قاتتى دىبىسىنان ادامنىڭ تالىپ قالۋ جاعدايىنىڭ تۋرا كەلۋى. سوندا وسى دىبىستىڭ سالدارى ونىڭ تالىپ قالۋىنا سەبەپ بولدى. سارى گەورگينا دەگەن گۇلدى وسىمدىكتىڭ ورنىن اۋىستىرىپ وتىرعىزۋ كەزىندە باعبان جۇرەگىنىڭ اينۋ ۇستاماسىن بايقاعان، سول كەزدەن باستاپ سارى ءتۇستى كورگەندە جۇرەگى اينيتىن بولعان.

عالىمدار، جان-جۇيكەنىڭ كۇشتى كۇيزەلىسىنەن كەيىن سۋسامىر (قانتتى ديابەت) اۋرۋىنا كوپتەگەن ادامداردىڭ شالدىققاندارىن بايقاعان. وعان ىشكى مۇشەلەردىڭ جۇمىسىن رەتتەيتىن قىرتىس ورتالىقتارىنا مولشەردەن ارتىق كۇشتىڭ ءتۇسۋى سەبەپ بولعان.

قايعى مەن قورقىنىش دەنساۋلىقتى قاجىتادى

ەسكى دارىگەرلىك كەڭەستە: «جۇرەكتەگى بارلىق وكىنىشتى جويۋ كەرەك» دەپ ايتىلعان. ال، اكادەميك ۆ. م. بەحتەريەۆ «ءاربىر اۋىرۋ ادام ءوز اۋرۋىمەن جاپا شەكسە، وعان تاعى قورقىنىش قوسىلادى» دەگەن. سارىۋايىم اۋىرۋدىڭ ەڭ جوعارعى ارەكەتشىل نيەتتەسى بولىپ سانالادى. ەرتە زامانداعى دارىگەرلەردىڭ ءبىرى – سيريالىق ابۋل فارادجا «اۋىرۋ ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ ءوزىنىڭ ساۋىعىپ كەتۋىنە اسەرى» جونىندە ايتىپ كەتكەن. ول دارىگەردىڭ اۋىرۋ اداممەن بولعان ءسوزىن دالەلگە كەلتىرگەن: «قارا، ءبىز ۇشەۋمىز – مەن، سەن جانە اۋرۋ. سوندىقتان، ەگەر سەن مەن جاقتا بولساڭ، ءبىز ەكەۋمىز ونىڭ جالعىز ءوزىن وڭاي جەڭە الامىز. ال، ەگەر سەن ول جاققا اۋىپ كەتسەڭ، مەنىڭ جالعىز ءوزىمنىڭ ەكەۋىڭدى جەڭۋگە جاعدايىم كەلمەيدى» دەگەن. ەگەر اۋرۋ ادام ءوز سىرقاتىنا ۇرەيلەنبەسە، وندا ول ەمدەۋگە كومەكتەسەدى.

ەسكى مەديسينالىق ادەبيەتتە وبا اۋىرۋى جونىندە ۇلگى بولارلىق اڭىز كەلتىرىلگەن. وبا ايەل وبرازىندا، وعان كەزدەسكەن ءبىر جولاۋشىعا، ءبىر قالانىڭ ادامدارىنىڭ بەلگىلى بولىگىن قىرىپ-جويۋعا ۋادە بەرگەن. قازا تاپقانداردىڭ سانى ودان بىرنەشە ەسە ارتىق بولىپ، وبانى ءوز سوزىندە تۇرمادى دەپ كىنالاعان. سوندا وبا وعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن: «ايتقان مولشەردەن قازانىڭ ارتىق بولۋى ماعان بايلانىستى ەمەس، ادامداردىڭ قورقىپ ۇرەيلەنۋىنەن بولدى».

XI عاسىردىڭ وزىندە ورتا ازيانىڭ كورنەكتى دارىگەرى جانە عالىمى اۆيسەننا (يبن-سينا) العاشقى قىزىقتى تاجىريبە جۇرگىزىپ، ورگانيزمنىڭ جاعدايىنا جۇيكە جۇيەسىنىڭ اسەرىن تاپقىرلىقپەن دالەلدەگەن. ول ءۇشىن يبن سينا ەكى توقتىعا تاجىريبە جاساعان. توقتىلاردى جەكە-جەكە ۇستاپ، ەكەۋىن دە ءبىر ءتۇرلى جەممەن بىردەي مولشەردە ازىقتاندىرادى. ءبىر توقتىنى قاسقىردىڭ جانىندا ۇستاعان. ول مازاسىزدانىپ، ۇركىپ، كوپ كەشىكپەي-اق ارىقتاپ، اۋرۋعا شالدىققان. ەكىنشىسى قاسقىردان اۋلاق تىنىشتىق جاعدايدا بولعاندىقتان دەنى ساۋ، جاقسى وسكەن. دەمەك، جۇيكە جۇيەسىن تىنىشتىقتا ساقتاۋ، نىعايتۋ، ونىڭ قالىپتى جاعدايداعى قابىلەتتىلىگىن قورعاۋ – ءومىر كىلتى.

ي. پ. پاۆلوۆتىڭ لابوراتورياسىندا كوپتەگەن تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىلارى دا وسى جاعدايدى دالەلدەپ وتىر. يتتەردىڭ جۇيكە جۇيەسىنە شامادان تىس كۇش تۇسىرگەن جاعدايدا، ولار اۋىرۋعا شالدىعىپ، تەز قارتايىپ، ولىمگە ۇشىراعان.

دەنساۋلىق ءوز قولىمىزدا

ادامنىڭ ورگانيزمىنە مي قىرتىستارىنىڭ اسەر ەتۋى وتە كۇردەلى جانە نازىك. ءاربىر ادام ونىڭ دەنساۋلىعى جۇيكە جۇيەسىنىڭ باقىلاۋىندا بولاتىندىعىن جانە ونىڭ جاعدايى جالپى كوڭىل-كۇيىن انىقتاپ وتىراتىندىعىن ءبىلۋى ءتيىس. ءارتۇرلى سەبەپتەر ونى وزگەرتۋى مۇمكىن جانە دە ناشار كوڭىل-كۇيمەن كۇرەسە ءبىلۋ كەرەك. ول وزىڭە دە جانە اينالاڭا دا ۇنامسىز، جۇمىس قابىلەتىڭدى ناشارلاتادى، دەنساۋلىققا زيان كەلتىرەدى. ءوزىڭدى-وزىڭ مەڭگەرە ءبىل، ءوز مىنەز-قۇلقىڭدى ۇيدە، جۇمىستا، مەكتەپتە رەتتەي الاتىن بول. رۋحتىڭ قۋانىشتى، كوتەرىڭكى جاعدايى دەنەنى نىعايتا تۇسەدى.

«ادام قۋانىشتان جاسارىپ كەتتى»، «قۋانىش قاناتتاندىرادى جانە كۇش ون ەسەلەنەدى» دەپ ايتادى. كوڭىلدى ادامدار، ءازىلقوي، وپتيميستەر وڭاي ايىعىپ كەتەدى جانە ەركىنەن ايىرىلعان جاعدايدا بۇنى باسىنان جەڭىل وتكىزەدى، ال قايعى-ۋايىمعا، قورقىنىش پەن ۇرەيگە بەرىلگەن ادامدار قاتتى جانە ۇزاق اۋىرادى. ارينە، تەك سەرگەكتىك جانە قۋانىش اركەز كەلگەن دەرتتى ەمدەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى دەۋ دۇرىس ەمەس.

ي. پ. پاۆلوۆ جۇيكە جۇيەسى كۇشتى ادامدار بار، ولاردى ەشقانداي اۋرۋ جەڭە المايدى دەگەن. ونداي جۇيكە جۇيەسى كۇشتى ادامداردى ورتا شىنىقتىرىپ، كوپتەگەن اۋرۋلارعا قارسى تۇرا الادى. جۇيكە جۇيەسىنىڭ جوعارى تونۋستا بولۋىن ساقتاۋ، نىعايتۋ ماڭىزدى، ويتكەنى ول – دەنساۋلىقتىڭ كۇشتى قامالى.

ماقساتقا ۇمتىلۋ، قوعام يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋ، قيىنشىلىقتاردى جەڭە ءبىلۋ ادامدى كۇشەيتەدى، ونىڭ رۋحاني كۇشى مەن دەنساۋلىعىن شىنىقتىرادى . جىلىلىقتى سۇيەتىن ورتا، جۇيكە جۇيەسى كۇشتى ادامنىڭ ءوزىن دە ايانىشتى، ءالسىز، جۇدەۋ كۇيگە كوشىرۋى مۇمكىن. ىنتىماقتى ۇجىم – زور كۇش. ول جۇمىس پەن دەنساۋلىق ءۇشىن ەڭ جاقسى جاعداي. جالپى ىسكە جالپىلاي كۇرەس ادامدا ۇلكەن رۋحاني كۇش دامىتادى جانە دە ول قاتاڭ قيىنشىلىقتاردى وتكىزۋتە مۇمكىندىك بەرەدى. ادامعا دەگەن كىشىپەيىلدىلىك – جاقسى ورتانىڭ ءبىرى. سۇيىسپەنشىلىك جانە دوستىق اۋرۋ مەن ولىمنەن كۇشتى.

ءبىز ءوز دەنساۋلىعىمىزعا قانشا قامقورلىق جاساعاننىڭ وزىندە جانە گيگيەنالىق ەرەجەلەردى قانشا قاتاڭ ساقتاعاننىڭ وزىندە، جوعارى مورالدىق تالاپتانۋ جانە سانا-سەزىم بولماسا، ادامنىڭ ءومىرى بەكەر جانە قىزىقسىز.

ءسوز جوق ءوز باسىڭنىڭ قامىن ويلاۋ – اقىلدىڭ تايازدىعى جانە ءمانسىز ءومىر. ەگەر «ءومىر ءوز قولىڭدا» دەپ ايتاتىن بولساق، وندا باسقالاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن دەگەندى قوسۋ كەرەك. سوندا ول ادامگەرشىلىك سەزىمدى بىلدىرەدى. ءاربىر ادامنىڭ ەلىنە، حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن جوعارى ۇستاعانى ابزال. پايعامبارىمىز: «وتانىن ءسۇيۋ – يماندىلىق» دەگەن.

س.جۇمابايەۆ، پروفەسسور

ز.تۇڭعىشبايەۆا، دوسەنت