InfoHub Logo

ەكونويمكانى وركەندەتۋ ءار مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتى ول ماقستقا جەتۋ ءۇشىن ءوز ونىمدەرىن الەمدىك نارىققا شىعارۋ كەرەك.

دامۋشى ەلدەر ەكونوميكانى وركەندەتۋدىڭ بىردەن-بىردەن ءبىر جولى شيكىزاتتىق ءونىمدى نارىققا شىعارىپ ەل دامۋىن ودان ءارى ىلگەرلەتىپ كەلەدى. قازاقستان بۇنداي دارەجەگە جەتە قويعان جوق ءبىراق ورتالىق ازياعا ءوز تاۋارلارىن ەكسپورتتاپ وتىر ولار مىنا ەلدەر: رەسەي، قىرعىزستان وزبەكستان، ءتاجىستان بۇل ەلدەر قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرى. ەلدىڭ مينەرالدى-شيكىزات بازاسى 5 مىڭنان استام كەن ورنىنان تۇرادى، ولاردىڭ جوبالىق قۇنى ونداعان تريلليون دوللارمەن باعالانادى.

رەسپۋبليكا مىرىش، ۆولفرام مەن ءباريتتىڭ بارلانعان قورى بوينشا الەمدە ءبىرىنشى كۇمىس، قورعاسىن مەن حروميت بوينشا ەكىنشى مىسپەن. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارىندا شوعىرلانعان مۇناي-گازدىڭ ەداۋىر رەسۋرستارى بار (دالەلدەنگەن مۇناي قورى بويىنشا الەمدە - 9-شى ورىندا). بۇعان قوسا، رەسپۋبليكا كومىر قورى بويىنشا 8ء-شى ورىندا، ۋران قورى بويىنشا - 2ء-شى ورىندا.

قازاقستان استىق ەكسپورتتاۋشى الەمدىك ون جەتەكشىنىڭ ءبىرى جانە ۇن ەكسپورتى بويىنشا كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سولتۇستىكتەگى ەگىستىك جەردىڭ 70%-ىن استىق جانە تەحنيكالىق داقىلدار – بيداي، ارپا، تارى الىپ جاتىر. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندە كۇرىش، ماقتا جانە تەمەكى وسىرىلەدى. قازاقستان سونىمەن قاتار باقشالارىمەن، ءجۇزىم القاپتارىمەن جانە باقشا داقىلدارىمەن تانىمال. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جەتەكشى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – مال شارۋاشىلىعى. نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋارلار – تاۋ-كەن، وتىن-ەنەرگەتيكا، مەتاللۋرگيا جانە حيميا ونەركاسىبى، سونداي-اق استىق يندۋسترياسىنىڭ ونىمدەرى. رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرى – رەسەي، جۇڭگو، ەۋروپا مەن تمد مەملەكەتتەرى. نارىقتىق ەكونوميكا دەگەن نە؟ ول مەملەكەت كوپ ارالاسپايتىن، جەكەمەڭشىك يەلىگى بار بولاتىن، جەكە مەنشىك كومپانيالار مەن حالىق اراسىندا ەكونوميالىق قاتىناستار ورناعان جۇيە. قىسقاسى نارىقتىق دەپ بار تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى جەكە مەنشىك، كوممەرسيالىق كومپانيالار وندىرەتىن جۇيە. مىسالى امەريكاداعىداي. و جەردە بار قىمەتتەر مەن تاۋارلاردى كوممەرسيالىق كومپانيالار جاساپ حالىققا ۇسىنادى. بىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ. باسەكەلەستىك ارقاسىندا ءونىم باعاسى ارزانداپ ساپاسى ارتادى.

امەريكادا يپوتەكا مەن كرەديتتەردى جەكەمەنشىك بانكتەر حالىققا ۇسىنادى. بىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ. وسىنىڭ سالدارىنان و جەردەگى يپوتەكا پايىزى بار جوعى جىلىنا 2-3%. بىزدە بولسا نەسيە پايىزى 20-50%. سوڭدىقتان امەريكاداعى ورتاشا وتباسىنىڭ ءۇيى مىنانداي:

سونىمەن نارىقتىق ەكونوميكا بەلگىلەرى مىنانداي:

1. مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا از ارالاسۋى؛
2. جەكەمەنشىك يەلىگىنىڭ بار بولۋى؛
3. كاسىپكەرلىكتىڭ بار بولۋى؛
4. ءادىل باسەكەلەستىكتىڭ بار بولۋى. جانە ونى شەكتەيتىن ەرەجەلەردىڭ بولماۋى شارت؛
5. باعانىڭ ەكونوميكالىق تاسىلمەن ورناتىلۋى. كوممەرسيالىق كومپانيالاردىڭ باسەكەلەستىگى ارقاسىندا باعا ورناتىلۋى؛

دامىعان ەلدەردىڭ بارلىعى نارىقتىق نەگىزدە قۇرىلعان ەكونوميكالارعا يە. دامىعان بولۋىنىڭ سىرى دا وسى. مىسالى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىسكە تاپ بولعان گەرمانيا مەن جاپونيانىڭ ەكونوميكاسىن قاراستىرايىق. بارلىق ۇيلەر، جولدار، مەكتەپتەر، اۋىلدار، قالالار سوعىستا قيراپ كەتسە دە نارىقتىق، ءادىل زاڭداردىڭ بولۋىنىڭ ارقاسىندا وسى ەلدەر تەز دامىپ كەتتى. نەبارى ون، ون بەس جىل ىشىندە دامىعان ەلدەرگە قايتا قوسىلدى. ءتىپتى كوبىسىنەن ارتىپ كەتتى.

كەي ەلدەردە نارىقتىق بايلانىستار زاڭدارمەن، وليگارحتارمەن، مونوپوليالارمەن شەكتەلىنگەن. سوڭدىقتان ولار دامىماي جاتىر. بار يگىلىك مونوپوليالارعا تيەسىلى.

مىسالى لاتىن امەريكا ەلدەرىندە ساياسي توپتار ءوز كانديداتتارىڭ پارلامەنتكە، اكىماتقا، پرەزيدەنتتىككە ۇسىنىپ وتىرادى. سايلاۋ ناۋقانىنا كوپ قارجى جۇمسايتىندىقتان بايلارعا تاۋەلدى ۇمىتكەرلەر ساياسي دودادا جەڭىپ وتىرادى. جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن مونوپوليالاردىڭ ايتقانىڭ ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىرادى.

الەم حالىقتارىنىڭ باسىم بولىگى كەدەي. سەبەبى كەنە سياقتى ولاردىڭ قانىڭ سوراتىن زۇلىم وكىمەتتەر. بىلشىلداپ سويلەي عانا الاتىن، ەلگە يگىلىك بەرە المايتىن، ەكونوميكانى بىلمەيتىن پرەزيدەنتتەر بار. ءبىراق جالپى ترەند، باعىت ايقىن. ول الەم حالىقتارىنىڭ دەموكراتياعا بەت بۇرۋ، نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرۋ. باياعىداعى قۇلدىق سياقتى عوي. كونە زاماندا بۇتكىل الەمدە قۇلدىق بار ەدى، ودان كەيىن نەشە ءتۇرلى ەلدەر بۇدان باس تارتىپ جاتتى. ناتيجەسىندە ءقازىر قۇلدىق تولىعىمەن جويىلدى.

قازاقستاندى قالايشا دامىتا الامىز؟

اتام قازاق «ىرگەلى ەل بولعىن كەلسە، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ بەكەر ايتپاعان. قازاقستان دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋى ءۇشىن نارىقتىق قاتىناستار، ءادىل سايلاۋ جۇيەسىن ورناتۋ كەرەك. كوپ پارتيالارعا جول بەرىلۋ كەرەك. مونوپوليالاردى جويىپ ادال ەڭبەك ەتەتىندەرگە جول بەرۋ كەرەك.

سونىمەن اعايىن نارىقتىق ەكونوميكا دەنەن وسى.

سەيدۋللايەۆ ءالي

---