ونەگەلى تاربيە – قۇدىرەتتى تىلىمدە
ونەگەلى تاربيە – قۇدىرەتتى تىلىمدە
ماقساتى - انا ءتىلىنىڭ اسا ماڭىزدى تاربيە قۇرالى ەكەنىن بىلگىزۋ، تىلگە تاعزىم، ءتىل بايلىعى ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى، تىل-ادەپ، تىل-تاربيە، ءتىل-قۋات، تىل-مەدەت ەكەنىن بىلگىزۋ.
كورنەكىلىگى:
انا ءتىلى... جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن، قىسقاسى جاننىڭ بارلىق تولقىندارىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ساقتاپ وتىراتىن اسىل قازىنا. (ج. ايماۋىتوۆ)
تاربيە باسى – ءتىل. (م. قاشقاري)
حالىقتىڭ ماڭگى عۇمىرى - ونىڭ تىلىندە. ءاربىر ءتىل ءوزىنىڭ حالقى ءۇشىن ۇلى. (ش. ايتماتوۆ)
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ج. ن. نىعمەت. قازاق ءتىلى حرەستوماتياسى.
2. ج. ايماۋىتوۆ. شىعارمالار جيناعى.
3. «انا ءتىلى»، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالدارى.
شارانىڭ ءجۇرىسى:
1-جۇرگىزۋشى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى اپتالىعىنا وراي، 7ا قازاق سىنىبى وقۋشىلارىنىڭ كۇشىمەن دايىندالعان «ونەگەلى تاربيە – قۇدىرەتتى تىلىمدە» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
ءتىل قاي حالىق ءۇشىن دە ۇلى نارسە، قاسيەتتى قازىنا.
انا ءتىلى - قاي ەلدە، قاي ۇلتتا بولسا دا قاسيەتتى، قاستەرلى. ول ءاربىر ادامنىڭ بويىنا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. ول اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا.
2-جۇرگىزۋشى: ءار ادام انا ءتىلىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونى ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس. امال نە، تۋعان ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، باسقا ءتىلدى ارالاستىرا
سويلەيتىندەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. ءتىپتى تۋعان تىلىنەن بەزەتىن سوراقىلار دا كەزدەسەدى. وسىندايدا پاۋستوۆسكييدىڭ «تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام –جاندىك» دەگەنى ورىندى ايتىلعان-اۋ دەپ ويلايسىڭ.
1-جۇرگىزۋشى: ءتول تىلىڭدە سويلەۋدەن بەزۋ – اق ءسۇتىن بەرىپ اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بىردەي. انا ءتىلى - ار ولشەمى! ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ-اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ.
قادىرمەندى اقىنىمىز قادىر مىرزالييەۆتىڭ:
«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، -
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» دەگەن تۇجىرىمى جاستارمەن قاتار ۇلكەندەرگە دە قويىلاتىن تالاپ.
2-جۇرگىزۋشى: دانا حالقىمىز «ءتىل – قىلىشتان وتكىر»، «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ باعالاعان وقۋشىلار، سىزدەر، ءتىل تۋرالى قانداي ماقال بىلەسىزدەر؟
1-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى اناڭداي ارداقتا،
جۇرگەن جەرىڭدە ادەت-عۇرپىڭدى ماداقتا.
2-وقۋشى: تۋعان تىلىڭدە سويلەمەگەنىڭ - تالىم-تاربيە كورمەگەنىڭ.
3-وقۋشى: ءتىل – جاقىندى الىستاتادى، الىستى جاقىنداتادى.
4-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى جاسىڭنان ۇيرەن،
باسقا ءتىلدى ارتىنان ۇيرەن.
5-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى بىلەم دەۋ – قىمبات، بىلمەيمىن - دەۋ ۇيات.
6-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى شۇبارلاعانىڭ،
ءتىل ءقادىرىن ۇعا الماعانىڭ.
7-وقۋشى: تۋرا ءسوز - اششى.
8-وقۋشى: انا ءتىلىمىز – اتا-بابامىزدىڭ مۇراسى،
جاقسى ءسوز جارالى جۇرەكتىڭ داۋاسى.
9-وقۋشى: انا ءتىلىڭ – تىرەگىڭ، ومىرگە قاجەت كەرەگىڭ.
10-وقۋشى: ءسوزدى ءسوز تىيادى.
11-وقۋشى: بۇلبۇلدىڭ بەينەتى تىلىنەن.
12-وقۋشى: ءادىل ءسوز ۋدان اششى.
13-وقۋشى: اششى ءسوز - باسقا پالە،
ءتاتتى ءسوز - دەرتكە داۋا.
14-وقۋشى: تىلمەن تۇيىندەلگەن تىسپەن شەشىلمەيدى.
15-وقۋشى: ءتىل جۇيرىگى ايىرادى، ات جۇيرىگى قايىرادى.
1-جۇرگىزۋشى: «باتامەنەن ەر كوگەرەر» دەيدى دانا حالقىمىز. ەندەشە باتا تۋرالى وي كەزەگىن باقتياروۆ داستانعا بەرەمىز.
اق باتا، وسيەت، العىس سياقتى ۇلاعاتتى سوزدەر حالقىمىزدىڭ اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان وشپەس مۇراسى.
حالقىمىز باتاعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. «كوپ تىلەۋى – كول» دەگەن وي-پىكىردى ۋاعىزداپ، اق نيەتپەن باتا بەرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن زەرتتەپ، ۆ. ۆ. رادلوۆ، ا. ۆ. ۆاسيليەۆ، ءا. ديۆايەۆ سياقتى فولكلورشى-ەتنوگراف عالىمدار باتا-تىلەكتىڭ شىعۋ تەگى جونىندە عىلىمي تۇجىرىم جاساعان.
باتا بەرۋ اۋىلدىڭ ۇلكەن اقساقالدارىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن نەمەسە قۇدايى قوناقتىڭ العىس-تىلەگى بولىپ سانالعان. باتا – تىلەكتە حالىقتىڭ وپتيميستىك وي-ارمانى، ءۇمىتى جاتىر. كەمەڭگەر بيلەر، شەشەندەر، كورەگەن كوسەمدەر ءاربىر باس قوسۋ، اس-تويلاردى باتامەن قورىتىندىلاپ وتىرعان.
قاسيەتتى اق باتا جولىمەن ەلىن، حالقىن دوستىققا، ىنتىماققا شاقىرادى، اركىمنىڭ وتباسىنا تىنىشتىق، بەرەكە تىلەيدى، ەل مەن ەلدىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىڭ اراسىندا تاتۋلىق نىعايىپ، بەيبىت ءومىر بولسىن دەپ ارماندايدى. باتامەن جەتكىنشەك ۇرپاقتى ادەپتى، سانالى، سابىرلى، پاراساتتى، ارلى بولىپ وسۋگە باۋليدى.
باتا نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە، ونى بەسىككە سالعاندا، تۇساۋىن كەسكەندە، بالا العاش مەكتەپ ەسىگىن اشقاندا، اسكەري پارىزىن وتەۋگە اتتانعاندا، الىس ساپارعا جولعا شىققاندا، قىز ۇزاتىپ، ۇل ۇيلەنىپ، كەلىن تۇسكەندە، مۇشەل تويلارعا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىزدا، كەز كەلگەن جاڭا ءىستى باستاردا ايتىلادى. بۇل قاسيەتتى ءداستۇرسىز ءىستى باستاماعان، ءىس تە بىتپەگەن.
2-جۇرگىزۋشى: باتانىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جان-جاقتى بولعان. كەزەكتى باتا تۇرلەرىنە بەرەمىز.
جاستارعا بەرىلەتىن باتا ۇلگىسى. وقيتىن قوشاحانوۆ. ا:
ءبىر ءۇيدىڭ بالاسى بولما،
كوپ ءۇيدىڭ ساناسى بول!
ءبىر ەلدىڭ اتاسى بولما،
كوپ ەلدىڭ داناسى بول!
ءبىر تونعا جاعا بولما،
كوپ قولدىڭ اعاسى بول!
اقتى اق دەپ باعالا،
قارانى قارا دەپ باعالا!
وزەگىڭ تالسا وزەن بويىن جاعالا!
باسىڭا ءىس تۇسسە كوپشىلىكتى ساعالا!
وزىڭە-وزىڭ كامىل بول!
جاۋىڭا قاتال بول!
دوسىڭا ادال بول!
ءاۋمين!
ەستىگە كونبەس ەسەردەن ساقتا!
1-جۇرگىزۋشى: قۇتتىقتاۋ تىلەكتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
1-وقۋشى. ءسابيدىڭ باۋى بەرىك بولسىن!
2-وقۋشى: ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن!
3-وقۋشى: جورتقاندا جولى بولسىن!
جولداسى قىدىر اتا بولسىن!
4-وقۋشى: پەرىشتەلەر قولداسىن!
5-وقۋشى: ءبىلىم الەمىنە اتتاعان قادامى قۇتتى بولسىن!
6-وقۋشى: تۋعان كۇنىڭ قۇتتى، ءار كۇنىڭ ءساتتى بولسىن!
7-وقۋشى: مەكتەپ بىتىرۋىڭمەن قۇتتىقتاپ، بولاشاعىڭا داڭعىل جول تىلەيمىن!
8-وقۋشى: ءومىردىڭ شىڭىنان، تابىستىڭ تىڭىنان كورىن!
9-وقۋشى: ەڭبەگىڭ جانا بەرسىن، جەمىسىن كور! 1-جۇرگىزۋشى: باتاداعى نيەت پەن تىلەك مازمۇنى الۋان ءتۇرلى. كەلەسى باتا ۇلگىسىن وقيتىن ساعيدۋللايەۆ ا. وقيدى: ۋا، ۇيىڭە بەرەكە بەرسىن،
كۇندە قىدىر كەلسىن!
ىشكەن-جەگەنىمىزدىڭ ساۋابى
ارۋاقتارعا تيە بەرسىن!
كۇنىڭ شۋاقتى بولسىن،
كولىڭ سۋاتتى بولسىن!
قونىسىڭ ءورىستى بولسىن!
اعاشىڭ جەمىستى بولسىن!
ونەرىڭ ورلەي بەرسىن!
ءومىرىڭ تورلەي بەرسىن!
ءاۋمين!
2-جۇرگىزۋشى: كوپشىلىككە ارنالعان باتا وقيتىن قانقوجييەۆ ا:
ا، قۇداي جاراتقان!
قالدىرا كورمە ساناتتان.
ىزدەگەنىم - ادىلەت،
تىلەگىمدى قابىل ەت!
قالشىلداعان قانسىزدان ساقتا،
ارسىلداعان ارسىزدان ساقتا!
پاراساتسىز كارىدەن ساقتا!
ادىلەتسىزدىڭ كارىنەن ساقتا!
تەگى – تەنتەك تەكسىزدەن ساقتا،
ەڭبەك بىلمەس ەپسىزدەن ساقتا!
داۋاسىز دەرت پەن كەسەلدەن ساقتا!
وڭەشى تولماس وبىردان ساقتا!
تياناعى جوق توبىردان ساقتا!
سوزىندە تۇرماس سىرعاقتان ساقتا!
قىزىققا تويماس بۇلعاقتان ساقتا!
تارشىلىق پەن جوقتىقتان ساقتا!
ءتاۋباسى جوق توقتىقتان ساقتا!
ەرلىك، ەلدىك سالتىمدى ساقتا!
مەنىڭ دانا حالقىمدى ساقتا!
ءاۋمين!
10-وقۋشى: ساپارىڭ ءساتتى بولسىن!
11-وقۋشى: مەرەيلى جاسىڭ قۇتتى بولسىن!
12-وقۋشى: جاڭا جىلىڭ قۇتتى بولسىن!
13-وقۋشى: جىل باقىت اكەلسىن!
2-جۇرگىزۋشى: «ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ - ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى»
بۇل جونىندە ءسوزدى وتەمىس ءاميناعا بەرەمىز:
ومىردە ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسى، اق پەيىلى ريزاشىلىق بىلدىرۋدەن باستالادى. حالىق اراسىندا ريزاشىلىق العىس، باتا تۇرىندە بەرىلەدى. بىرەۋدىڭ كورسەتكەن ەڭبەگىنە، كومەگىنە، كىشىپەيىلدىلىگىنە، ازاماتتىعىنا العىس ءبىلدىرۋ - ادەپتىلىك، مادەنيەتتىلىك.
العىس سوزدەر ادامداردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، بەرىلۋ سەبەپتەرىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى ايتىلادى. ادامدار ريزاشىلىعىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن، ادەپتىلىكپەن بىلدىرۋگە تىرىسقان. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ءىرى عالىم، اعارتۋشى ا. بايتۇرسىنوۆ «ريزاشىلىق - ادەپتىڭ الىپپەسى» دەگەن ەكەن.
حالىق دانالىعىندا «الدىن ويلاعان ازامات – ەلدىڭ العىسىن الار»، «العىس العان جىگىتتىڭ اتى بايگەدەن كەلەدى»، «اتا-اناڭنىڭ ريزاشىلىعىن الساڭ، ازامات بولاسىڭ»، «العىس الماعاننان اۋلاق ءجۇر» سياقتى ماقالدار ساقتالعان.
1-جۇرگىزۋشى: «العىسپەنەن ەر كوگەرەر» دەيدى بابالارىمىز. ەندەشە سىزدەر بىلەتىن العىستىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
1-وقۋشى: - بارەكەلدى!
2-وقۋشى: - وركەنىڭ ءوسسىن!
3-وقۋشى: - كوپ جاسا!
4-وقۋشى: - جاعىڭ تۇسپەي، جاماندىق كورمە!
5-وقۋشى: - قۇدايىم پالە-جالادان ساقتاسىن!
6-وقۋشى: - تىلەگەن مۇراتىڭا جەت!
7-وقۋشى: - يماندى، ىرىستى بول!
8-وقۋشى: - اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!
10-وقۋشى: - باسىڭنان ب ا ق تايماسىن!
11-وقۋشى: - قازانىڭ ورتايماسىن!
12-وقۋشى: - قاتارىڭنىڭ الدى بول!
13-وقۋشى: - قۇدايىم تىل-كوزدەن ساقتاسىن!
2-جۇرگىزۋشى: تىيىم سوزدەر تۋرالى ەدىل ايگەرىم ايتادى:
قازاقتىڭ ۇلگى، تاربيە قۇرالدارىنىڭ ءبىرى - تىيىم سوزدەر. ەسى كىرگەن بالالارعا جامان ادەت، جات پيعىل، ورىنسىز قىلىق، تەرىس مىنەزدەن ساقتاندىرىپ وتىرعان. «قولدى توبەگە قويۋ»- ەل-جۇرتتان بەزىنۋ، «ۇلكەننىڭ جولىن كەسۋ»- ادەپسىزدىكتىڭ، «استى توگۋ»- ىسىراپتىڭ بەلگىسى دەپ تانىعان دانا حالقىمىز ونداي تەرىس ىستەرگە قاتاڭ تىيىم سالعان. كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە، تۇرمىستا ءجيى قولدانىلاتىن تىيىم سوزدەر ەل ىشىندە وتە كوپ.
1-جۇرگىزۋشى: وقۋشىلار، سىزدەر قانداي تىيىم سوزدەردى بىلەسىزدەر؟
1-وقۋشى: - اتا-اناڭا قارسى كەلمە!
2-وقۋشى: - ناندى ءبىر قولمەن ۇزبە!
3-وقۋشى: - ءدىنىڭدى، ۇلتىڭدى، ارىڭدى ساتپا!
4-وقۋشى: - بەتىڭدى سىزبا!
5-وقۋشى: - قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن بۇزبا!
6-وقۋشى: - ۇيگە جۇگىرىپ كىرمە!
7-وقۋشى: - اقتى توكپە!
8-وقۋشى: - ادامدى اينالما!
9-وقۋشى: - كىسىگە ساۋساعىڭدى شوشايتپا!
10-وقۋشى: - كوپ ىشىندە قاتتى سويلەمە، قاتتى كۇلمە!
11-وقۋشى: - ۇلكەننەن بۇرىن سويلەمە!
12-وقۋشى: - داستارقاندى، تاماقتى، ىدىستى اتتاما!
13-وقۋشى: - تاڭەرتەڭگى استى تاستاما!
2-جۇرگىزۋشى: سىنىپ ساعاتىن «مىنەزدى بولا ءبىل» دەگەن تۇيىنمەن اياقتاعىمىز كەلەدى. ءتۇيىندى وقيتىن ەسەنوۆا رايگۇل: ءار ادامنىڭ مىنەزىنەن حالىقتىڭ مىنەزى قۇرالادى. حالىقتىق مىنەز سول حالىقتىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىن، كوزقاراسىن، قارىم-قاتىناسىن ايقىنداپ تۇرادى.
حالىقتار دا ادامدار سياقتى بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. ولاردىڭ ءداستۇر، تۇرمىس، مىنەز ايىرماشىلىقتارىن كورۋ قيىن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ حالىقتىق مىنەز قىرلارىن اتاپ وتەر بولساق: سابىرلى، ونەرلى، دانا، ويشىل، شەشەن، شەبەر، قاراپايىم، باتىر، اقىنجاندى، جالقاۋ، كۇنشىل، باتىر، سىلبىر، ءتوزىمدى، ت. ب. حالقىمىزدىڭ «جامان حالىق جوق، جامان ادامدار بار» دەگەن تاماشا ءسوزى بار. بۇل دۇرىس ايتىلعان، ورىندى پىكىر.
1-جۇرگىزۋشى: وسىمەن «ونەگەلى تاربيە - قۇدىرەتتى تىلىمدە» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
اتىراۋ وبلىسى، جىلوي اۋدانى،
№9 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
نۇرعانوۆا حاديشا ەدرەس قىزى
ماقساتى - انا ءتىلىنىڭ اسا ماڭىزدى تاربيە قۇرالى ەكەنىن بىلگىزۋ، تىلگە تاعزىم، ءتىل بايلىعى ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى، تىل-ادەپ، تىل-تاربيە، ءتىل-قۋات، تىل-مەدەت ەكەنىن بىلگىزۋ.
كورنەكىلىگى:
انا ءتىلى... جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن، قىسقاسى جاننىڭ بارلىق تولقىندارىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ساقتاپ وتىراتىن اسىل قازىنا. (ج. ايماۋىتوۆ)
تاربيە باسى – ءتىل. (م. قاشقاري)
حالىقتىڭ ماڭگى عۇمىرى - ونىڭ تىلىندە. ءاربىر ءتىل ءوزىنىڭ حالقى ءۇشىن ۇلى. (ش. ايتماتوۆ)
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ج. ن. نىعمەت. قازاق ءتىلى حرەستوماتياسى.
2. ج. ايماۋىتوۆ. شىعارمالار جيناعى.
3. «انا ءتىلى»، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالدارى.
شارانىڭ ءجۇرىسى:
1-جۇرگىزۋشى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى اپتالىعىنا وراي، 7ا قازاق سىنىبى وقۋشىلارىنىڭ كۇشىمەن دايىندالعان «ونەگەلى تاربيە – قۇدىرەتتى تىلىمدە» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
ءتىل قاي حالىق ءۇشىن دە ۇلى نارسە، قاسيەتتى قازىنا.
انا ءتىلى - قاي ەلدە، قاي ۇلتتا بولسا دا قاسيەتتى، قاستەرلى. ول ءاربىر ادامنىڭ بويىنا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. ول اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا.
2-جۇرگىزۋشى: ءار ادام انا ءتىلىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونى ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس. امال نە، تۋعان ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، باسقا ءتىلدى ارالاستىرا
سويلەيتىندەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. ءتىپتى تۋعان تىلىنەن بەزەتىن سوراقىلار دا كەزدەسەدى. وسىندايدا پاۋستوۆسكييدىڭ «تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام –جاندىك» دەگەنى ورىندى ايتىلعان-اۋ دەپ ويلايسىڭ.
1-جۇرگىزۋشى: ءتول تىلىڭدە سويلەۋدەن بەزۋ – اق ءسۇتىن بەرىپ اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بىردەي. انا ءتىلى - ار ولشەمى! ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ-اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ.
قادىرمەندى اقىنىمىز قادىر مىرزالييەۆتىڭ:
«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، -
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» دەگەن تۇجىرىمى جاستارمەن قاتار ۇلكەندەرگە دە قويىلاتىن تالاپ.
2-جۇرگىزۋشى: دانا حالقىمىز «ءتىل – قىلىشتان وتكىر»، «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ باعالاعان وقۋشىلار، سىزدەر، ءتىل تۋرالى قانداي ماقال بىلەسىزدەر؟
1-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى اناڭداي ارداقتا،
جۇرگەن جەرىڭدە ادەت-عۇرپىڭدى ماداقتا.
2-وقۋشى: تۋعان تىلىڭدە سويلەمەگەنىڭ - تالىم-تاربيە كورمەگەنىڭ.
3-وقۋشى: ءتىل – جاقىندى الىستاتادى، الىستى جاقىنداتادى.
4-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى جاسىڭنان ۇيرەن،
باسقا ءتىلدى ارتىنان ۇيرەن.
5-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى بىلەم دەۋ – قىمبات، بىلمەيمىن - دەۋ ۇيات.
6-وقۋشى: انا ءتىلىڭدى شۇبارلاعانىڭ،
ءتىل ءقادىرىن ۇعا الماعانىڭ.
7-وقۋشى: تۋرا ءسوز - اششى.
8-وقۋشى: انا ءتىلىمىز – اتا-بابامىزدىڭ مۇراسى،
جاقسى ءسوز جارالى جۇرەكتىڭ داۋاسى.
9-وقۋشى: انا ءتىلىڭ – تىرەگىڭ، ومىرگە قاجەت كەرەگىڭ.
10-وقۋشى: ءسوزدى ءسوز تىيادى.
11-وقۋشى: بۇلبۇلدىڭ بەينەتى تىلىنەن.
12-وقۋشى: ءادىل ءسوز ۋدان اششى.
13-وقۋشى: اششى ءسوز - باسقا پالە،
ءتاتتى ءسوز - دەرتكە داۋا.
14-وقۋشى: تىلمەن تۇيىندەلگەن تىسپەن شەشىلمەيدى.
15-وقۋشى: ءتىل جۇيرىگى ايىرادى، ات جۇيرىگى قايىرادى.
1-جۇرگىزۋشى: «باتامەنەن ەر كوگەرەر» دەيدى دانا حالقىمىز. ەندەشە باتا تۋرالى وي كەزەگىن باقتياروۆ داستانعا بەرەمىز.
اق باتا، وسيەت، العىس سياقتى ۇلاعاتتى سوزدەر حالقىمىزدىڭ اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان وشپەس مۇراسى.
حالقىمىز باتاعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. «كوپ تىلەۋى – كول» دەگەن وي-پىكىردى ۋاعىزداپ، اق نيەتپەن باتا بەرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن زەرتتەپ، ۆ. ۆ. رادلوۆ، ا. ۆ. ۆاسيليەۆ، ءا. ديۆايەۆ سياقتى فولكلورشى-ەتنوگراف عالىمدار باتا-تىلەكتىڭ شىعۋ تەگى جونىندە عىلىمي تۇجىرىم جاساعان.
باتا بەرۋ اۋىلدىڭ ۇلكەن اقساقالدارىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن نەمەسە قۇدايى قوناقتىڭ العىس-تىلەگى بولىپ سانالعان. باتا – تىلەكتە حالىقتىڭ وپتيميستىك وي-ارمانى، ءۇمىتى جاتىر. كەمەڭگەر بيلەر، شەشەندەر، كورەگەن كوسەمدەر ءاربىر باس قوسۋ، اس-تويلاردى باتامەن قورىتىندىلاپ وتىرعان.
قاسيەتتى اق باتا جولىمەن ەلىن، حالقىن دوستىققا، ىنتىماققا شاقىرادى، اركىمنىڭ وتباسىنا تىنىشتىق، بەرەكە تىلەيدى، ەل مەن ەلدىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىڭ اراسىندا تاتۋلىق نىعايىپ، بەيبىت ءومىر بولسىن دەپ ارماندايدى. باتامەن جەتكىنشەك ۇرپاقتى ادەپتى، سانالى، سابىرلى، پاراساتتى، ارلى بولىپ وسۋگە باۋليدى.
باتا نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە، ونى بەسىككە سالعاندا، تۇساۋىن كەسكەندە، بالا العاش مەكتەپ ەسىگىن اشقاندا، اسكەري پارىزىن وتەۋگە اتتانعاندا، الىس ساپارعا جولعا شىققاندا، قىز ۇزاتىپ، ۇل ۇيلەنىپ، كەلىن تۇسكەندە، مۇشەل تويلارعا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىزدا، كەز كەلگەن جاڭا ءىستى باستاردا ايتىلادى. بۇل قاسيەتتى ءداستۇرسىز ءىستى باستاماعان، ءىس تە بىتپەگەن.
2-جۇرگىزۋشى: باتانىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جان-جاقتى بولعان. كەزەكتى باتا تۇرلەرىنە بەرەمىز.
جاستارعا بەرىلەتىن باتا ۇلگىسى. وقيتىن قوشاحانوۆ. ا:
ءبىر ءۇيدىڭ بالاسى بولما،
كوپ ءۇيدىڭ ساناسى بول!
ءبىر ەلدىڭ اتاسى بولما،
كوپ ەلدىڭ داناسى بول!
ءبىر تونعا جاعا بولما،
كوپ قولدىڭ اعاسى بول!
اقتى اق دەپ باعالا،
قارانى قارا دەپ باعالا!
وزەگىڭ تالسا وزەن بويىن جاعالا!
باسىڭا ءىس تۇسسە كوپشىلىكتى ساعالا!
وزىڭە-وزىڭ كامىل بول!
جاۋىڭا قاتال بول!
دوسىڭا ادال بول!
ءاۋمين!
ەستىگە كونبەس ەسەردەن ساقتا!
1-جۇرگىزۋشى: قۇتتىقتاۋ تىلەكتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
1-وقۋشى. ءسابيدىڭ باۋى بەرىك بولسىن!
2-وقۋشى: ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن!
3-وقۋشى: جورتقاندا جولى بولسىن!
جولداسى قىدىر اتا بولسىن!
4-وقۋشى: پەرىشتەلەر قولداسىن!
5-وقۋشى: ءبىلىم الەمىنە اتتاعان قادامى قۇتتى بولسىن!
6-وقۋشى: تۋعان كۇنىڭ قۇتتى، ءار كۇنىڭ ءساتتى بولسىن!
7-وقۋشى: مەكتەپ بىتىرۋىڭمەن قۇتتىقتاپ، بولاشاعىڭا داڭعىل جول تىلەيمىن!
8-وقۋشى: ءومىردىڭ شىڭىنان، تابىستىڭ تىڭىنان كورىن!
9-وقۋشى: ەڭبەگىڭ جانا بەرسىن، جەمىسىن كور! 1-جۇرگىزۋشى: باتاداعى نيەت پەن تىلەك مازمۇنى الۋان ءتۇرلى. كەلەسى باتا ۇلگىسىن وقيتىن ساعيدۋللايەۆ ا. وقيدى: ۋا، ۇيىڭە بەرەكە بەرسىن،
كۇندە قىدىر كەلسىن!
ىشكەن-جەگەنىمىزدىڭ ساۋابى
ارۋاقتارعا تيە بەرسىن!
كۇنىڭ شۋاقتى بولسىن،
كولىڭ سۋاتتى بولسىن!
قونىسىڭ ءورىستى بولسىن!
اعاشىڭ جەمىستى بولسىن!
ونەرىڭ ورلەي بەرسىن!
ءومىرىڭ تورلەي بەرسىن!
ءاۋمين!
2-جۇرگىزۋشى: كوپشىلىككە ارنالعان باتا وقيتىن قانقوجييەۆ ا:
ا، قۇداي جاراتقان!
قالدىرا كورمە ساناتتان.
ىزدەگەنىم - ادىلەت،
تىلەگىمدى قابىل ەت!
قالشىلداعان قانسىزدان ساقتا،
ارسىلداعان ارسىزدان ساقتا!
پاراساتسىز كارىدەن ساقتا!
ادىلەتسىزدىڭ كارىنەن ساقتا!
تەگى – تەنتەك تەكسىزدەن ساقتا،
ەڭبەك بىلمەس ەپسىزدەن ساقتا!
داۋاسىز دەرت پەن كەسەلدەن ساقتا!
وڭەشى تولماس وبىردان ساقتا!
تياناعى جوق توبىردان ساقتا!
سوزىندە تۇرماس سىرعاقتان ساقتا!
قىزىققا تويماس بۇلعاقتان ساقتا!
تارشىلىق پەن جوقتىقتان ساقتا!
ءتاۋباسى جوق توقتىقتان ساقتا!
ەرلىك، ەلدىك سالتىمدى ساقتا!
مەنىڭ دانا حالقىمدى ساقتا!
ءاۋمين!
10-وقۋشى: ساپارىڭ ءساتتى بولسىن!
11-وقۋشى: مەرەيلى جاسىڭ قۇتتى بولسىن!
12-وقۋشى: جاڭا جىلىڭ قۇتتى بولسىن!
13-وقۋشى: جىل باقىت اكەلسىن!
2-جۇرگىزۋشى: «ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ - ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى»
بۇل جونىندە ءسوزدى وتەمىس ءاميناعا بەرەمىز:
ومىردە ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسى، اق پەيىلى ريزاشىلىق بىلدىرۋدەن باستالادى. حالىق اراسىندا ريزاشىلىق العىس، باتا تۇرىندە بەرىلەدى. بىرەۋدىڭ كورسەتكەن ەڭبەگىنە، كومەگىنە، كىشىپەيىلدىلىگىنە، ازاماتتىعىنا العىس ءبىلدىرۋ - ادەپتىلىك، مادەنيەتتىلىك.
العىس سوزدەر ادامداردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، بەرىلۋ سەبەپتەرىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى ايتىلادى. ادامدار ريزاشىلىعىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن، ادەپتىلىكپەن بىلدىرۋگە تىرىسقان. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ءىرى عالىم، اعارتۋشى ا. بايتۇرسىنوۆ «ريزاشىلىق - ادەپتىڭ الىپپەسى» دەگەن ەكەن.
حالىق دانالىعىندا «الدىن ويلاعان ازامات – ەلدىڭ العىسىن الار»، «العىس العان جىگىتتىڭ اتى بايگەدەن كەلەدى»، «اتا-اناڭنىڭ ريزاشىلىعىن الساڭ، ازامات بولاسىڭ»، «العىس الماعاننان اۋلاق ءجۇر» سياقتى ماقالدار ساقتالعان.
1-جۇرگىزۋشى: «العىسپەنەن ەر كوگەرەر» دەيدى بابالارىمىز. ەندەشە سىزدەر بىلەتىن العىستىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
1-وقۋشى: - بارەكەلدى!
2-وقۋشى: - وركەنىڭ ءوسسىن!
3-وقۋشى: - كوپ جاسا!
4-وقۋشى: - جاعىڭ تۇسپەي، جاماندىق كورمە!
5-وقۋشى: - قۇدايىم پالە-جالادان ساقتاسىن!
6-وقۋشى: - تىلەگەن مۇراتىڭا جەت!
7-وقۋشى: - يماندى، ىرىستى بول!
8-وقۋشى: - اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!
10-وقۋشى: - باسىڭنان ب ا ق تايماسىن!
11-وقۋشى: - قازانىڭ ورتايماسىن!
12-وقۋشى: - قاتارىڭنىڭ الدى بول!
13-وقۋشى: - قۇدايىم تىل-كوزدەن ساقتاسىن!
2-جۇرگىزۋشى: تىيىم سوزدەر تۋرالى ەدىل ايگەرىم ايتادى:
قازاقتىڭ ۇلگى، تاربيە قۇرالدارىنىڭ ءبىرى - تىيىم سوزدەر. ەسى كىرگەن بالالارعا جامان ادەت، جات پيعىل، ورىنسىز قىلىق، تەرىس مىنەزدەن ساقتاندىرىپ وتىرعان. «قولدى توبەگە قويۋ»- ەل-جۇرتتان بەزىنۋ، «ۇلكەننىڭ جولىن كەسۋ»- ادەپسىزدىكتىڭ، «استى توگۋ»- ىسىراپتىڭ بەلگىسى دەپ تانىعان دانا حالقىمىز ونداي تەرىس ىستەرگە قاتاڭ تىيىم سالعان. كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە، تۇرمىستا ءجيى قولدانىلاتىن تىيىم سوزدەر ەل ىشىندە وتە كوپ.
1-جۇرگىزۋشى: وقۋشىلار، سىزدەر قانداي تىيىم سوزدەردى بىلەسىزدەر؟
1-وقۋشى: - اتا-اناڭا قارسى كەلمە!
2-وقۋشى: - ناندى ءبىر قولمەن ۇزبە!
3-وقۋشى: - ءدىنىڭدى، ۇلتىڭدى، ارىڭدى ساتپا!
4-وقۋشى: - بەتىڭدى سىزبا!
5-وقۋشى: - قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن بۇزبا!
6-وقۋشى: - ۇيگە جۇگىرىپ كىرمە!
7-وقۋشى: - اقتى توكپە!
8-وقۋشى: - ادامدى اينالما!
9-وقۋشى: - كىسىگە ساۋساعىڭدى شوشايتپا!
10-وقۋشى: - كوپ ىشىندە قاتتى سويلەمە، قاتتى كۇلمە!
11-وقۋشى: - ۇلكەننەن بۇرىن سويلەمە!
12-وقۋشى: - داستارقاندى، تاماقتى، ىدىستى اتتاما!
13-وقۋشى: - تاڭەرتەڭگى استى تاستاما!
2-جۇرگىزۋشى: سىنىپ ساعاتىن «مىنەزدى بولا ءبىل» دەگەن تۇيىنمەن اياقتاعىمىز كەلەدى. ءتۇيىندى وقيتىن ەسەنوۆا رايگۇل: ءار ادامنىڭ مىنەزىنەن حالىقتىڭ مىنەزى قۇرالادى. حالىقتىق مىنەز سول حالىقتىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىن، كوزقاراسىن، قارىم-قاتىناسىن ايقىنداپ تۇرادى.
حالىقتار دا ادامدار سياقتى بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. ولاردىڭ ءداستۇر، تۇرمىس، مىنەز ايىرماشىلىقتارىن كورۋ قيىن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ حالىقتىق مىنەز قىرلارىن اتاپ وتەر بولساق: سابىرلى، ونەرلى، دانا، ويشىل، شەشەن، شەبەر، قاراپايىم، باتىر، اقىنجاندى، جالقاۋ، كۇنشىل، باتىر، سىلبىر، ءتوزىمدى، ت. ب. حالقىمىزدىڭ «جامان حالىق جوق، جامان ادامدار بار» دەگەن تاماشا ءسوزى بار. بۇل دۇرىس ايتىلعان، ورىندى پىكىر.
1-جۇرگىزۋشى: وسىمەن «ونەگەلى تاربيە - قۇدىرەتتى تىلىمدە» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
اتىراۋ وبلىسى، جىلوي اۋدانى،
№9 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
نۇرعانوۆا حاديشا ەدرەس قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
