وتباسىلىق البومنىڭ كەيىپكەرى
شىعىس قازاقستان وبلىسى
ءۇرجار اۋدانى
لايبۇلاق اۋىلى
«لايبۇلاق ورتا مەكتەپ-باقشا» كمم-سىنىڭ
11 سىنىپ وقۋشىسى: قىزىربەك گۇلىم اقىلبەك قىزى
ءمۇعالىمى: حيميا-بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
مۋسالييەۆا نۋرلىعاش جۋماتايەۆنا
«وتباسىلىق البومنىڭ كەيىپكەرى» (سوعىستىڭ ىزعارى ماڭدايىنا تيگەن وتباسى مۇشەلەرى تۋرالى اڭىمە)
وسىدان 70 جىل بۇرىن دۇنيە ءجۇزى تاريحىنداعى ەڭ سۇراپىل قانتوگىس سوعىس اياقتالدى. بۇل مەيرامدى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا 15 وداقتاس سوعىسى – حالقىمىزعا تونگەن ەڭ اۋىر كۇندەر بولدى. ادامزات تاريحىندا ۇلكەندى-كىشىلى ون بەس مىڭعا جۋىق سوعىس وتكەن ەكەن. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە اۋقىمدى، قۇرباندىقتارى مەن الاپاتتىعى جاعىنان ەڭ جان تۇرشىگەرلىگى – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جانە ونىڭ قۇرامداس بولىگى –ۇلى وتان سوعىسى بولدى. سوعىس جىلدارى بىزدەن بىرتە-بىرتە الىستاعان سايىن وعان دەگەن كوزقاراس تا وزگەرىپ كەلەدى. جاڭا كەزەڭنىڭ ءبىر قاسيەتى- باياعىدا ايان بولعان جاعداياتتار جايلى شىندىقتىڭ سرڭى قىرىنان كورىنۋى. بۇل ايتىلعان تۇجىرىم ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحىندا دا تىكەلەي، ءارى تولىعىمەن قاتىستى. وسى كۇندەرى ءار قازاقستاندىق، ءار جانۇيا، بارلىق حالىق ەستەن شىعارماس-1945 جىلعى 9 مامىردى جادىندا ساقتاپ ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
انانى بالاسىنان، بالانى اكەسىنەن ايىرىپ، مىڭداعان بوزداقتاردى جەر جاستاندىرىپ، بوتەن ەل ومىرىمەن، تاعدىرىمەن باعالانىپ، وتە قىمباتقا تۇسكەن عالامات سوعىستىڭ جەڭىسپەن اياقتالعانىنا -70 جىل تولدى. فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋدە باستى كۇش حالىق بىرلىگىندە ەدى. باس كوتەرەر ەل ۇلاندارى ارىن دا، جانىن دا جەڭىسكە ارنادى. قازاقستاندىقتار العاشقى مينۋتىندا باتىس شەكارادا جاۋمەن شايقاسقا قاتىسقانداردىڭ اراسىندا دا، بەرليندە رەيحستاگ ۇيىنە شابۋىل جاساعانداردىڭ اراسىندا دا، باسقالارمەن قاتار برەست قورعانىن قورعاعانداردىڭ قاتارىندا دا بار ەدى. مىڭداعان كەڭەس جاۋىنگەرى مەن وفيسەرلەرىنىڭ تاباندىلىعى مەن ەرلىگىنە قاراماستان سوعىس العاشقىدا قايعىلى جاعدايدا ورىستەدى.سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراۋىمىزدىڭ سەبەبى كوپ ەدى. بىرىنشىدەن، 12 مەملەكەتتى باسىپ العان جانە 14 وداقتاسى بولعان جاۋدىڭ كۇشى باسىم ەدى. الايدا 1941 جىلعى جەڭىلىستىڭ سەبەبى، جاۋدىڭ كۇشى عانا ەمەس، سونىمەەن بىرگە كەڭەس باسشىلىعىنىڭ ەسەبىنەن جاڭىلۋىنان بولدى. كسرو سوعىسقا وداقتاستارسىز كىردى. سوعىس قيمىلدارىنىڭ باستالۋىنا دەيىن ارميا قاتارى تولىقتىرىلىپ، قايتا قۇرىلىپ، قارۋلاندىرىلماعان بولاتىن. ونىڭ جاۋىنگەرلىك دايارلىق دارەجەسى مەن ءتارتىبى 1937-1938جىلدارداعى جازالاۋدان كەيىن تومەن ەدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سالدارىنان كەڭەس اسكەرلەرى ءبىرسىپىرا جەڭىلىستەرگە، ادام كۇشى مەن تەحنيكاسى جاعىنان كوپ شىعىنعا ۇشىرادى.
ەل باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وتتى جىلدارىندا كوپ ۇلتتى سوۆەت حالقى مەن جەكە باس تاعدىرىن ويلاپ، باس ساۋعالامادى. ءبارىنىڭ ماقساتى –قاسيەتتى جەرىمىزدى قاسىق قانى قالعانشا قورعاپ، جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋ بولدى. پارتيانىڭ شاقىرۋىمەن بۇكىل ەلىمىز ءوز جۇمىسىن سوعىس جاعدايىنا لايىقتاپ، «ءبارى دە مايدان ءۇشىن، ءبارى دە جەڭىس ءۇشىن» دەگەن ۇرانمەن جاۋدى جەڭۋ جولىنا باعىندىردى. ايەلدەر مەن بالالار ەڭبەك مايدانىندا ايانباي ەڭبەك ەتتى. قازاق حالقىنىڭ ءجۇز مىڭداعان ۇلدار مەن قىزدارى وتان سوعىسى مايدانىندا ەلىمىزدىڭ باكسقا ۇلت وكىلدەرىمەن بىرگە نەمىس فاشيستەرىن تالقانداۋ ۇرىستارىندا شايقاسىپ جۇرگەندە تىلداعى قىز-كەلىنشەك، انالارىمىز ەرەن ەڭبەكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا قيىندىقتى جەڭە بىلگەن، ار –نامىستى بيىك ۇستاعان اعا-ۇرپاق وكىلدەرى بار، ولار بىزگە-ونەگە. وتان ءۇشىن ءومىرىن قيعان ەرلەرىمىزدىڭ ەرلىگى بۇگىنگى جاس ۇرپاق ەسىنەن شىعارماق ەمەس. وتكەنىمىز ۇمىتىلماق ەمەس.
«اۋىلىنا قاراپ، ازاماتىن تانى» دەيمە قازاق؟! ەرلىگى ۇلگى بولار اتالارىمىزدىڭ ءبىرى –ءمۇسالي مۇقاش. ول كىسىنىڭ كىشى ۇلى –ەرمەك اعا، ءبىزدىڭ ءۇي اراسىندا ءۇي جوق كورشىمىز. ءبىز ولارمەن جاقىن تۋىستان ارتىق ارالاسامىز. ەرمەك اعا اكەسىنىڭ سوعىستا بولعانىن كىشكەنە كەزىمدە ايتقان بولاتىن. سول اڭگىمە جادىمدا قالىپ، قايدان ەسىمە تۇسكەنىن قايدام، كەيىننەن مۇقاش اتا تۋرالى تولىعىراق بىلگىم كەلىپ، اتانىڭ ەستەلىكتەرى تۋرالى سۇرادىم. مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىمدى وياتقىسى كەلدى مە، ەرمەك اعا ماعان ول كىسىنىڭ ەسكى فوتو البومى مەن جۇلىم-جۇلىمى شىققان ءبىر بۋما ەسكى قاعازداردى قولىما ۇستاتتى. ۇيگە اسىعا جەتىپ، اقتارا باستادىم. ورىسشا جازىلىپتى.
مۇسالييەۆ مۇقاش 1916 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ءۇرجار اۋدانى ەگىنسۋ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. اكەسى سەيفۋللين ءمۇسالي – كەدەي شارۋانىڭ وتباسىنان شىققان. وتباسىندا جەتى ۇل. ەڭ ۇلكەنى مۇقاش اتا. ەكىنشى ۇلى مۇحامەديار ۇلى وتان سوعىسىنا كەتكەننەن ورالماعان. سوعىستا «قىزىل كىتاپقا» تىركەلىپ، ۋكراينادا جەرلەنگەن. ءۇشىنشى ۇلى مۇقامەش تىلدا ەڭبەك ەتكەن. شەشەسى سەيفۋللين چاحان بوپەتاي قىزى. ولار ءومىر بويى بايلاردىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەگەن. مۇقاش اتانىڭ ءوز ايەلى تانىسبايەۆا جاڭىلحان بايقوناق قىزى، ءقازىر- 86 جاستا اپامىز دا سوعىستىڭ قيىن كەزەڭدەرىندە قول قۋسىرىپ وتىرماي، تىلدا ەڭبەك ەتكەن. اپامىزدىڭ باسىنان كەشكەندەرىن تىڭداپ قايران قالدىم. «ول كەزدە قازىرگى كەزدەگىدەي تەحنيكا دەگەن جوق، ءشوپ، استىقتى وگىز اربامەن تاسىپ-اق پلاندى ورىندايتىنبىز. كۇندىز-تۇنى ەڭبەك ەتەتىنبىز. اشتىقتى دا كوردىك. نان جەۋ دەگەن ول كەزدە ءوڭىمىز تۇرماق، تۇسىمىزگە دە كىرمەيتىن. سوندا دا شارشاۋ دەگەندى بىلمەي، اندەتىپ، ولەڭدەتىپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەيتىنبىز ، دەدى جاڭىلحان اپا اڭگىمەسىندە». ەستەلىكتەرىن وقىپ، البومدارىن كورىپ وتىرسام ، سول مۇقاش اتامىز الەمگە ايگىلى ەكى سوعىستى دا باسىنان كەشىرىپتى. 1938 جىلدىڭ 19 قىركۇيەگىندە اسكەرگە شاقىرىلادى. 1939 جىلدىڭ 30 قاراشاسىنان 1940 جىلدىڭ 14 ناۋرىزىنا دەيىن فين سوعىسىنا، 1940جىلدان 1945 جىلعا دەيىن ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسادى. فين سوعىسىندا اسكەري تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداعانى ءۇشىن ماراپاتتالعان. 1941 جىلى ستالينگراد تۇبىندەگى شايقاستا ءۇش ءجۇز مىڭ نەمىس اسكەرىن قورشاۋعا الىپ، ويسىراتا سوققى بەرگەن. وسى شايقاستا مۇقاش اتامىز كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ۆ.ي.چۋيكوۆتىڭ قاراماعىنداعى 62ء-شى ارميانىڭ قاتارىندا بولعان. 1943 جىلدىڭ جازىندا كۋرس-ورلوۆسك شايقاسىندا جولداس سميرنوۆتىڭ قاراماعىنداعى ەكىنشى موتو اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى نەمىس باسقىنشىلارىنا جويقىن سوققى بەرىپ، بەتتەرىن قايتارعان. مۇقاش اتا سوعىس جىلدارىندا بولىمشە كومانديرى، توپ ەسەپ باستىعى قىزمەتتەرىن اتقارعان. اسكەري شەنى-سەرجانت. باتىل دا قايسار اتامىز وسى سۇم سوعىستا بىرنەشە جاراقات العان. مەديسينالىق قۇجاتىنداعى انىقتامالارىندا 1943 جىلدىڭ 14 تامىزىندا سول جاق كەۋدەدەن، وڭ جاق باسىنان وق جارىقشاقتارىنان جاراقات العان، بەلدىڭ جۇمساق ەتتەرىنە زاقىم كەلگەن. سونىمەن قاتار جەلكەسى، قولدىڭ جۇمساق ەتتەرى جاراقاتتانعان.
ۇلى وتان سوعىسىنا باستان اياق قاتىسقان اتامىز ۇلى جەڭىستى بۋداپەشتتە قارسى الادى. قانشاما قيىن كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرىپ، ءبارىن ارتقا تاستاپ، ەلگە امان-ەسەن ورالعان سوڭ، بەيبىت ەڭبەككە ارالاسادى. ماماندىعى – زووتەحنيك. ءبىراق اتامىز بۇل عانا ەمەس، تالاي جۇمىستاردى قوسا اتقارعان. مۇقاش اتانى وسى قاجىرلى ەڭبەگىنە، جازعان ەستەلىكتەرىنە قاراپ «اۋىل اكادەميگى» دەۋگە دە بولادى. ارتىنا ەستەلىك، كۇندەلىك سياقتى قۇندى دەرەكتەر جازىپ قالدىرعان. وندا سوعىس دالاسى، مايدانداس دوستارىنىڭ ەرلىگى جازىلعان. سونىمەن قاتار قازاقستاندا العاش قۇرىلعان سوۆحوزداردىڭ ءبىرى بولعان - تاسبۇلاق سوۆحوزىنىڭ ىرگەتاسىن قالاسقان. كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. وسى سوۆحوزدا قانشا مال باسى، قانشا ادام، سوعىسقا قانشا ازامات اتتاندى، قانشاسى امان ورالدى- ءبارىن اتى-جونىمەن تىركەپ وتىرىپتى. ءتىپتى سايلاۋعا دا ات سالىسا قاتىسىپ، حالىققا دا ۇندەۋ بەرىپ وتىرعان. مۇقاش اتامىز ەن جاڭىلحان اپامىز 6 ۇل، 2 قىزدى اسىراپ جەتكىزدى. ءقازىر ۇلدارى اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، جەر وڭدەپ، ەگىن ەگىپ، اۋىل حالقىن استىقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى. مۋسالييەۆ مۇقاش 1990 جىلدىڭ 12 تامىزىندا قايتىس بولىپ، جان-جاقتان كەلگەن حالىقتىڭ، اكىمشىلىكتىڭ قۇرمەتتەۋىمەن جەرلەنگەن. ەرەن ەرلىك كورسەتىپ، قاجىماي، تالماي ەڭبەك ەتكەن، وردەن – مەدالداردىڭ يەگەرى مۇقاش اتامىزدىڭ اتىنا اۋىلىمىزدا كوشە بەرىلدى. وسىنداي تانىمى مول تاريحي دەرەكتەردى ءبىز سياقتى ۇرپاعى ساقتاپ، ساعىنا ەسكە الىپ، سوعىس پەن ەڭبەكتەگى ەرلىكتەرىنە قۇرمەتپەن قارايتىنىنا كامىل سەنەمىز. ءبىز، كەلەشەك ۇرپاق، جالعىز مۇقاش اتامىزعا عانا ەمەس، ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىك كورسەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىك ىستەرىن قۇرمەت تۇتىپ، ەسكە الىپ، ءارۋاقتارىنا ءارقاشاندا باس يەمىز. كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرى ءۇشىن، ايالاپ، الپەشتەپ وسىرگەن ەلى ءۇشىن، جانعان وتقا ءتۇسىپ، جالىن كەشكەن ەر-ازاماتتار ەستەن شىقپايدى. ولار تاريحتا وشپەس ءىز قالدىردى.
You Might Also Like
