پ.ي.چايكوۆسكييدىڭ بالەتتەرىندەگى ەرتەگى بەينەلەر
«د. نۇرپەيىسوۆا اتىنداعى حالىقتىق مۋزىكا اكادەمياسى»
اتىراۋ مۋزىكا كوللەدجى
«پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ بالەتتەرىندەگى ەرتەگى بەينەلەر»
قۇراستىرعان: متپب وقىتۋشىسى شۋكۋروۆا ن. ت.
ءپان اتى: الەمدىك مۋزىكا ادەبيەتى
كۋرس، ءبولىمى: III كۋرس «مۋزىكا تەورياسى»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ بالەتتەرىندەگى ەرتەگى بەينەلەر»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك ماقساتى: قايتالاۋ ماقساتىندا، پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى «ششەلكۋنچيك»، «لەبەدينوە وزەرو»، «سپياششايا كراساۆيسا» ەرتەگى بالەتتەردىڭ مۋزىكاسىن ەسكە الۋ
دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، بالەت جانرىنا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ
تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى بالەت جانرى ارقىلى مۋزىكاعا باۋلاۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا - قايتالاۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: ءبىلىمدى بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى قۇرالدار، سۇراق - جاۋاپ
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس تاريحى، مادەنيەتتانۋ، حورەوگرافيا
كورنەكىلىك قۇرالدارى: تاقتا، نوۋتبۋك، مۋلتيمەديا پروەكتورى، مۋلتيمەديا پرەزەنتاسيا، كومپوزيتوردىڭ سۋرەتى، فورتەپيانو، DVD، CD ديسكىلەر جانە كلاۆيرلەر
ساباقتىڭ جاسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
2. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ
2. 1. وتكەن تاقىرىپتى بەكىتۋ بارىسىندا: «ششەلكۋنچيك» بالەتتىڭ ۋۆەرتيۋراسىمەن اشىق ساباق باستاۋ.
2. 2. پ. ي. چايكوۆسكيي تۋرالى قىسقاشا مالىمەت
2. 3 ۆيكتورينا ارقىلى، ساباقتىڭ نەگىزگى مازمۇنىن اشۋ
2. 4 «لەبەدينوە وزەرو» شىعارمانىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرۋ
2. 5 ۆەنن دياگرامما ارقىلى ەرتەگى ەكى كەيىپكەردى سالىستىرۋ
2. 6 «ششەلكۋنچيك» بالەت تۋرالى قىسقاشا مالىمەت ايتۋ
2. 7 كوللوكۆيۋمدى ەسكە ءتۇسىرۋ
2. 8 سيمفونيالىق وركەستردىڭ اسپاپتارىن ەسكە ءتۇسىرۋ ماقساتىندا، ەستۋ قابىلەتىمەن شاعىن سەرگىتۋ ويىن جۇرگىزۋ
2. 9 «ششەلكۋنچيك» اتتى ينتەراكتيۆتى مۋزىكالىق ويىندى ۆيكتوريناعا قولدانۋ
3. 0 «سپياششايا كراساۆيسا» اتتى بالەتىمەن تانىستىرۋ
3. 1 مۋزىكالىق نومەرلەردى قويۋ
3. 2 جالپى پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى مۋزىكالىق نومەرلەردى ۆيكتورينا رەتىندە جىبەرۋ جانە سەرگىتۋ ويىن جۇرگىزۋ
3. 3 قورىتىندى: ءۇش بالەت تۋرالى جالپى ماقساتىن ايتۋ
وقۋشىلاردىڭ ساباق بارىسىنداعى جەكە جانە توپتىق جۇمىستارىن تەكسەرۋ جانە باعالاۋ.
4. ءۇي تاپسىرما: قايتالاۋ.
بالەتتىك مۋزىكا وڭىرىندە چايكوۆسكيي گلينكانىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى بوپ تابىلدى. گلينكا «يۆان سۋسانين»، «رۋسلان جانە ليۋدميلا» وپەراسىندا بالەتتىك ساحنالارىندا سيمفونيزاسيالىق بيلەردى شەبەر قولداندى. سونىمەن قوسا، ونىڭ سيمفونيالىق شىعارماسى، ياعني «ۆالس - فانتازياسىن» كەلتىرۋگە بولادى. ورىس ەرتەگىسىنە نازار اۋدارعان «قۇدىرەتتى توپتىڭ» مۇشەسى ريمسكيي - كورساكوۆ كومپوزيتورى. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ورىس ەرتەگى دامىپ، وركەندەتە ءتۇستى. بۇل تۋرالى ريمسكيي - كورساكوۆ «نەگىزىندە، مەنىڭ تۇقىمىم - ەرتەگىلەرى مەن قيسسالار جانە قالايدا ورىستىكى» دەپ ايتقان. ءبىراق، ريمسكيي - كورساكوۆتىڭ شىعارماشىلىعىندا ەرتەگى تەك وپەرا جانرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
ۇ: - ال، ەندى مىنا كومپوزيتوردىڭ سۋرەتىنە قارايىق. بۇل بىزگە تانىس بولسا كەرەك. ول كىم؟ (سلايد 1. پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ سۋرەتى).
و: - پ. ي. چايكوۆسكيي
ۇ: - ارينە سول. بۇل كومپوزيتوردى ەسكە تۇسىرەيىك. ول تۋرالى نە ايتا الاسىڭدار
و: - پ. ي. چايكوۆسكيي 1840 ج، 7 مامىردا ۆوتكينسك اتتى شارۋالاردىڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. كامسك - ۆوتكينسك زاۆودتىڭ باستىعى يليا پەتروۆيچ چايكوۆسكييدىڭ جانۇياسىندا كەلگەن بۇل بالا ورىستىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ كەلەشەك ماقتانىشى بولۋعا ءتيىس ەدى. پ. ي. چايكوۆسكيي – ورىستىڭ كەمەڭگەر كومپوزيتورى، ول ەڭ العاشقى روسسيادا پروفەسسيونالدىق مۋزىكا ءبىلىمىن العان ادام. 1865 ج ول پەتەربۋرگ كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ موسكۆا كونسەرۆاتورياسىندا ساباق بەردى. ءبىراق كومپوزيتوردىڭ ءومىرى اياق استىنان ءۇزىلدى، 6 سيمفونياسى سالتاناتتى قويىلىمىنان كەيىن ول شولدەگەننەن شيكى سۋدى ءىشىپ، سول كەزدە پەتەربۋرگتە جايىلعان حولەرا اۋىرىنا شالدىعىپ دۇنيەدەن وزدى.
ۇ: - يا، راحمەت. مىنا كىشكەنە مالىمەتتەردىڭ وزىدە ءبىز ءۇشىن قىمبات. ەندى مەن سەندەرگە چايكوۆسكييدىڭ مۋزىكاسىنان تىڭداعان اۋەندەردى قايتا ەسكە سالا وتىرىپ «شاعىن ۆيكتورينا» قويامىن. سولاردى سەندەر تاۋىپ، الدىڭدا تۇرعان اق قاعازدىڭ ءار كلەتكاسىنا تاپقان اۋەندەردىڭ اتتارىنىڭ ءبىرىنشى باس ءارپىن جازا وتىرىپ، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن تاباسىڭدار.
1. «بۋريا» اتتى فانتازياسى
2. «اداجيو ي ۆارياسيي دوبرىح فەي»
3. لەنسكييدىڭ ارياسى «يا ليۋبليۋ ۆاس، ولگا»
4. «ەۆگەنيي ونەگين» وپەراسىنان ۋۆەرتيۋراسى
5. «ترەپاك»
ۇ: - قانداي ءسوز شىقتى؟
و: - «بالەت» ءسوزى
ۇ: - يا، ال «بالەت» دەگەنىمىز نە؟
و: - بالەت دەگەنىمىز (فرانس. ballet(balle) يت. ballo - بي) – كوركەمونەردىڭ ءبىر جانرى، تەاتردا قويىلاتىن بالەت سپەكتاكلى. بالەتتىڭ يدەيالىق جانە ەموسيالىق ءبيدىڭ ءتۇرلى پلاستيكالىق قيمىلدارى مەن وركەسترگە ارنالعان مۋزىكا ارقىلى اشىلادى.
ۇ: - يا، راحمەت. بالەت دەگەنىمىز ول مەيرام، مۇندا ارتيستەر بي ارقىلى ءسوزسىز ەرتەكتىڭ مازمۇنىن بەينەلەيدى. بالەت دەگەنىمىز مۋزىكا مەن ءبيدىڭ قوسىندىسى. ال قالاي ويلايسىڭدار، كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىن قالاي ءسوزسىز كورسەتۋگە بولادى.
و: - پانتوميمامەن
ۇ: - يا، پانتوميمامەن! پانتوميما دەگەنىمىز ول ءسوزسىز، ميميكا جانە دەنە قيمىلىمەن قويىلادى. پانتوميماسىز بالەت قويىلمايدى. پانتوميما جەكە ونەر بوپ سۇرە الادى. پانتوميما وپەراداعى رەچيتاتيۆتەر سياقتى، وقيعا جۇيەسىن دامىتۋ ءۇشىن بولىمدەردى بىرىكتىرەدى. ءبىز ساباقتارىمىزدا پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ كوپتەگەن مۋزىكاسىن تىڭداپ، وپەراسىن قارادىق. مەن سەندەرگە ەسكە سالايىن ولار: 10 وپەرا، 6 سيمفونيا، سونىڭ ىشىندە، باعدارلامالى «مانفرەد»، ۋۆەرتيۋرا - فانتازيا «رومەو مەن دجۋلەتتا»، فانتازيا «بۋريا»، فورتەپيانولىق سيكلدەر «جىل مەزگىلدەرى»، «بالالار البومى»، 100 رومانستار، بالەتتەر: «سپياششايا كراساۆيسا»، «ششەلكۋنچيك»، «لەبەدينوە وزەرو».
ەندى مىندا نازار اۋدارىڭىزدار. سۋرەتتەرگە قاراپ، چايكوۆسكييدىڭ قاي بالەتى تۋرالى ءقازىر ايتامىن جانە مىنا ي. ل. سەلۆينسكيي اقىننىڭ ولەڭنىڭ تىڭداساڭىزدار تەز تاۋىپ الاسىزدار دەپ ويلايمىن:
«سمىچكي لەگكو زاترەپەتالي
ي، نەجنو ۆىگيبايا تالي،
ۆ پروسۆەتاح گولۋبىح پولوس
لەبياجە ستادو پرونەسلوس.
ونو لەتالو، سلوۆنو دىم
وت مۋزىكالنوگو دىحانيا،
ۆ ساموم پولەتە وتدىحايا،
سترۋياس دۆيجەنيەم ودنيم...». (سلايد 2).
و: - «لەبەدينوە وزەرو» بالەتى
ۇ: - دۇرىس، بالەت «لەبەدينوە وزەرو». بۇل بالەتتى كومپوزيتور 1875 - 1876 جج ارالىعىندا جازدى. وسى شىعارمامەن چايكوۆسكيي بالەت ونەرىندە جاڭاشىلدىقتى ەنگىزە باستادى. كومپوزيتوردىڭ ارقاسىندا بالەت جانرى مۋزىكا ونەرىندە وپەرا جانە سيمفونيا شىعارمالارىنىڭ دەڭگەيى كوتەرىلدى. سيمفونيا سياقتى بالەتتە تەرەڭ سەزىم ويلارىن كورسەتە باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، وپەرانىڭ جانە سيمفونيانىڭ درامالىق پرينسيپتەرى بالەت جانرىنا ەندى. سوندىقتاندا، بالەت تەز دامي باستادى. «بالەت دەگەنىمىز – ول دا سيمفونيا» دەپ كومپوزيتور ايتقان. كەيىن وسىنداي رەفورماتورلىق نەگىزدەرىن باسقادا ەكى بالەتتەرىندە بەكىتتى. ال سەندەر بىلەسىڭدەر ما نەگە بۇل بالەت وسىلاي اتالعان.
و: - سەبەبى، مۇندا اققۋلار بار.
ۇ: - يا، مۇندا ەكى ەرتەگى اققۋلار بار: بىرەۋى شىنىمەن، دۋالانعان حانشايىم اققۋ – ودەتتا جانە ەكىنشىسى زۇلىمدى سيقىرشىنىڭ قىزى – وديلليا. قالاي ويلايسىڭدار، قايسىسى شىڭ حانشايىم بوپ كەلەدى. (سلايد 3).
و: - اق اققۋ
ۇ: - ارينە، اق اققۋ – بۇل ودەتتا حانشايىمى. ال ەندى، بالەتتىڭ مازمۇنىن تىڭداڭدار.(سلايد 4).
بالەت ءتورت بولىمنەن تۇرادى. I - ءشى ءبولىم. زيگفريد حانزادانىڭ سارايىندا دوستارى جينالادى. ەرتەڭ بي كەشىندە ول وزىنە قالىندىق تاڭداۋ كەرەك. جالعىز قالعاننان كەيىن زيگفريد مۇڭايادى. اياق استىنان ول اققۋلاردىڭ ۇشىپ بارا جاتقانىن بايقاپ ولاردىڭ ارتىنان بارۋعا بەل بۋادى.
II - ءبولىم. اق اققۋلار – بۇل دۋالانعان قىزدار. اققۋلاردىڭ پاتشايىمى – سۇلۋ ودەتتا. ودەتتاعا ماحاببات تانىتقان حانزادا وعان ماڭگىلىك ادال انتىن بەرەدى.
III - ءبولىم. سارايداعى بي كەشى. زۇلىمدى سيقىرشى فون روتبارت، ودەتتاعا ۇقساس ءوز قىزىن وديلليانى الىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل اق اققۋ ەمەس، قارا اققۋ بوپ تابىلادى. حانزادا ەشتەڭە سەزبەي وديلليامەن بيلەيدى جانە ونى قالىڭدىعى رەتىندە جاريالايدى. سول ۋاقىتتا تەرەزەدەن ودەتتانىڭ بەينەسى كورىنەدى. الدانعان حانزادا، اققۋلاردىڭ وزەنىنە اسىعادى.
IV - ءبولىم. داۋىل كوتەرىلەدى. حانزادا سيقىرشىمەن كۇرەسىپ ونى جەڭەدى.
ۇ: - ال، ەندى وسى بالەتتىڭ ەكى ءۇزىندىسىن تىڭدايىق.
1 - ءشى ءۇزىندى «اققۋدىڭ تاقىرىبى». بۇل اۋەن بالەتتىڭ نەگىزگى ەرتەگى بەينەسىمەن بايلانىستى.(سلايد 5). مۋزىكانى تىڭداپ، ەندى ءوز ويلارىڭىزدى ايتىڭىزدار. مۋزىكانىڭ مىنەزى قانداي؟
و: - نازىك، مۇڭدى، تىنىقتى.
ۇ: - يا، مەن سەندەرگە مازمۇندى ايتىپ بەرگەندەي، اققۋلاردىڭ توبىنىڭ ىشىندە ءجۇزىپ جۇرگەن، باسىندا تاجىكەيى بار ودەتتا اققۋى اياق استىنان قىزعا اينالادى. وسى بالەتتە تاعى قانداي ەرتەگى كەيىپكەرلەر بار؟
و: - زۇلىمدى سيقىرشى مەن ونىڭ قىزى. (سلايد 6).
ۇ: - يا، ەندى مەن سەندەرگە بەينەروليك قويامىن. مۇندا حانزادا ودەتتا دەپ قارا اققۋمەن بيلەيدى جانە كەزدەسەتىن «اققۋ» تاقىرىبىندا نازار اۋدارىڭىز. (سلايد 7). ونىڭ مۋزىكاسىنىڭ مىنەزدەمەسى قانداي؟
و: - مۋزىكاسى مازاسىز، تىنىمسىزدانىپ كەتەدى.
ۇ: - قالاي ويلايسىزدار، نە سەبەپتەن مۋزىكانى كومپوزيتور مۇنداي مىنەزگە اۋىستىردى؟
و: - سەبەبى، ارادا بولاتىن قاقتىعىستى كورسەتكىسى كەلگەن.
ۇ: - يا، بۇل بالەتتىڭ الدىندا بولار وقيعانىڭ، ياعني حانزادامەن سيقىرشىنىڭ قاقتىعىسى كورسەتىلىپ جاتىر. مۇندا ءبىز نەشە ەرتەگى كەيىپكەرلەردى بايقادىق؟
و: - ءتورت، ولار؛ زيگفريد، ودەتتا، وديلليا جانە ونىڭ اكەسى فون روتبارد زۇلىمدى سيقىرشى. (سلايد 8 - 11).
ۇ: - ال بالەتتىڭ تاقىرىبى قانداي؟
و: - زۇلىمدى كۇشتەر قىزدى قۇسقا اينالدىرادى، ءبىراق ەكى جاقتىق ماحاببات پەن ادالدىق سيقىرلى كۇشتەردى جويىپ، جەڭىپ شىعادى.
ۇ: - ال ەندى ۆەنن دياگراممامەن ەكى اققۋلاردىڭ مىنەزدەمەسىن سالىستىرا وتەيىك.
اق اققۋ ەكەۋى دە قىز، قۇس قارا اققۋ
اق، سۇلۋ، سەزىمتال، نازىك، ماحابباتقا تولى، دۋالانعان زۇلىم، قارا نيەتتى، ءتۇسى قارا
ۇ: - ال ەندى سۇراق، بالەتمەيستەر دەگەن كىم؟
و: - بالەتمەيستەر ول بالەتتى قوياتىن ادام.
ۇ: - بالەت «اققۋلار وزەنى» بۇل الەمنىڭ بارلىق ساحنالارىندا قويىلىپ ءجۇر. 1901 ج باستاپ بۇل ۇلكەن تەاتردا الەكساندر گورسكيي بالەتمەيستەردىڭ قول استىندا قويىلىپ ءجۇردى.(سلايد 12). 1937 ج گورسكييدىڭ تالانتتى شاكىرتى اسافا مەسسەردىڭ جاڭا باسىلىمىمەن قويىلا باستادى. قازىرگى زامانعا بالەتتىڭ باسىلىمىن يۋريي گريگوريەۆيچ جۇزەگە اسىردى.
ال ەندى وقيعا جۇيەسى ءبىزدى كونە، تۇنەرگەن، ۇمتىلعان جەرگە اۋىستىرادى.
ءبىراق اياق استىنان وندا ءبارى تىرىلەدى، كۇننىڭ جارىق ساۋلەسى تۇسەدى. سۋرەتكە قاراپ ءبىز كومپوزيتوردىڭ سول بالەتىنە نازار اۋدارايىق. ول قانداي بالەت؟ (سلايد13).
و: - «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتى.
ۇ: - دۇرىس، كوپتەگەن ەرتەگىلەر ىشىنەن چايكوۆسكيي وسى «سپياششايا كراساۆيسا» ەرتەگىن تاڭدادى. بۇل بالەتتىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا شارل پەررو اتتى فرانسۋز جازۋشىنىڭ ەرتەگى ەندى. (سلايد14).
بالەتتىڭ وقيعا جۇيەسى فلورەستان XIV پاتشانىڭ ەرتەگى سارايىندا وتەدى. بالەت پرولوگ جانە ءۇش بولىمنەن تۇرادى. بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازعان يۆان الەكساندروۆيچ ۆسيەۆولوجسك.(سلايد 15).
چايكوۆسكييگە ليبرەتتو ۇناعانى سونشالىق، يمپەراتور تەاترىنىڭ ديرەكسياسى وعان مۋزىكا جازۋعا ۇسىنعاندا، ول ويلانباستان تەز كەلىستى. «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتىن ول بالەتمەيستەر ماريۋس پەتيپامەن تىعىز بايلانىستا جازدى. (سلايد 16).
ال ەندى بالەتتىڭ مازمۇنىن كىم بىزگە بايانداپ بەرەدى.(سلايد 17).
و: - كورول قىزىڭ شوقىندىرۋ راسىمىنە كوپتەگەن قوناقتاردى شاقىرادى. مەيرامدى ۇيىمداستىراتىن كىسى، زۇلىمدى پەرى كارابوستى شاقىرۋعا ۇمىتىپ كەتەدى. مەيرامعا كەلگەن اشۋلانعان كارابوس قىزىنا قارعىس تاستايدى. اۆرورا ون التىعا تولعاندا ۇرشىقپەن قولىن جاراقاتتايدى جانە ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتەدى. ءبىراق، مەيرىمدى سيرەني پەرى، قارابوستىڭ قارعىسىن جۇمسارتادى. اۆرورا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتپەيدى، تەك ءجۇز جىل ۇيىقتايدى. سۇلۋ حانزادا ۋاقىتى كەلگەندە ونى وياتادى. اۆرورا بويجەتكەندە، كارابوستىڭ بەرگەن ۇرشىعى ونى شانشىپ ۇيقىعا باسادى. سيرەني پەرى اۆرورامەن بىرگە بارلىق سارايداعىلاردى ۇيىقتاتادى. ەندى ساراي قالىن ورمانعا اينالادى. ءجۇز جىل وتكەن سوڭ دەزيرە حانزادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە سيرەني پەرىنىڭ اۆرورانى وياتىپ، كارابوستىڭ سيقىرلى كۇشىن جويادى. اۆرورا مەن دەزيرەنىڭ تويىنا بارلىق ەرتەگى كەيىپكەرلەر قۇتتىقتاپ كەلەدى.
ۇ: - راحمەت، قالاي ويلايسىڭدار، مۇندا نەشە ەرتەگى كەيىپكەرلەر بار؟
و: - كوپ، باسقا بالەتتەرگە قاراعاندا، مۇندا كومپوزيتور پەرىلەردى جانە بالەتتىڭ سوڭىندا كوپتەگەن ەرتەگىلەردەن الىنعان نەگىزگى كەيىپكەرلەردى قولدانادى.
ۇ: - يا، گلينكانىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى، چايكوۆسكييدە ءوز كەيىپكەرلەرىن جاعىمدى جانە جاعىمسىز جاقتارىن جاقسى كورسەتە ءبىلدى. (سلايد 18 - 19).
مىسالى، كارابوستىڭ تاقىرىبى تۇراقسىز، ىرعاعى ىزعىرا بوپ كورسەتسە، سيرەني اۋەندى، تونالدىگى جاعىنان تۇراقتى، ماجور لادىندا كەلتىرگەن. ال ەندى ەسكە تۇسىرسەك بۇل بالەتتە كومپوزيتور ۆارياسيالاردى قاي بولىمىندە بەرگەن.
و: - پرولوگتا جانە ءۇشىنشى بولىمىندە.
ۇ: - ول كىمدەردىڭ ۆارياسيالارى؟
و: - پەرىلەردىڭ، مىسالى: فەيا يسكرەننوستي، فەيا سۆەتۋششيح كولوسيەۆ، فەيا راسسىپايۋششايا حلەبنىح كروشەك، فەيا ششەبەچۋششايا كانارەيكا، فەيا پىلكيح، سيلنىح ستراستەي، فەيا سيرەني، فەيا زولوتا، فەيا سەرەبرا، فەيا ساپفيروۆ، فەيا بريلليانتوۆ. (سلايد 20).
ۇ: - قالاي ويلايسىڭدار، نەگە كومپوزيتور مۇندا پرولوگتا جانە ءۇشىنشى بولىمىندە كوپتەگەن ۆارياسيالاردى قولدانعان.
و: - سەبەبى، ۆارياسيالار بالەتتە جەكە ادامنىڭ بيىمەن بايلانىستى.
ۇ: - ال، ەگەردە، پا - دە - دە ءبيى بولسا؟
و: - پا - دە - دە بيىندە ەكى ادام بيلەسە، ال پا - دە - ترۋا ءۇش ادام بيلەيدى.
ۇ: - يا، ال نەگىزگى كەيىپكەرىمىزدىڭ، ياعني اۆرورانىڭ ۆارياسياسى بار ما؟
و: - يا، ول ۆالس ىرعاعىندا جازىلعان.
ۇ: - كارابوزبەن، سيرەنيدىڭ تاقىرىپتارى قاي بولىمدەردە كەزدەسەدى؟
و: - پرولوگتا، I - II - ءشى بولىمدەرىندە
ۇ: - ال مىنا بالەتتە ديۆەرتيسمەنتتەر كەزدەسە ما؟
و: - يا، سوڭىندا III - ءشى بولىمدە.
ۇ: - بۇل بالەتتە كومپوزيتور تاعى قانداي كلاسسيكالىق بيلەردى قولدانعان؟
و: - مارش، ۆالس، فاراندولا، پولونەز، ساراباندا جانە جاڭادان پانورامانى قولدانادى.
ۇ: - يا، پانوراما دەگەنىمىز بي مانەرى ەمەس، مۋزىكالى - حورەوگرافيالىق سۋرەت. پانوراما بىزدە نەمەن بايلانىستى؟
و: - دەزيرە سۇلۋ اۆرورانى اڭساۋمەن بايلانىستى.
ۇ: - يا بۇل تۋرالى «سوزەرسانيە پريرودى ي ۆمەستە س تەم سلادوستنوە توملەنيە پو پريزراكۋ» دەپ اسافيەۆ ايتقان. جالپى، بۇل بالەتتىڭ مۋزىكاسى مەيرامدى، قۋانىشتى، اشىق جارقىن سالتاناتقا تولى. كومپوزيتو ەرتەگى كەيىپكەرلەر ارقىلى ادامنىڭ ىشكى سۇلۋلىعىن، شىن سەزىمدى اشىپ كورسەتسە كەرەك. اۆرورانىڭ، دەزيرەنىڭ، سيرەني پەرىنىڭ ءۇايىمدارى – باقىتقا تالپىنعان، شىن جۇرەكتەن جاقسى كورگەن ادامداردىڭ سەزىمدەرى. ولاردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىنە، اشىق الەمىنە – زۇلىمدىققا، قاراما - قارسىلىققا تولى كارابوس بەينەسىمەن كورسەتىلەدى. بالەتتىڭ نەگىزگى ويى قانداي؟
و: - جاقسىلىقتىڭ زۇلىمدىقتى جەڭۋى. ال مۋزىكادا ءومىردىڭ قۋانىشتى سالتاناتى سۋرەتتەلەدى.
ۇ: - ال، ەندى ءبىزدىڭ سوڭعى بالەتىمىز وسىنداي مىنەزدە بەرىلگەن. ول بالەت وسى بەس اي بۇرىن ءبىز قارسى العان مەيرامىمىزبەن بايلانىستى. ول قانداي مەيرام؟
و: - جاڭا جىل.
ۇ: - يا، جاڭا جىل. كەلەسى وقيعا ءبىزدى مەيرامعا اۋىستىرادى. جاڭا جىلدى ءبىز نەمەن ەلەستەتەمىز.
و: - قار، شىرشانىڭ ءيىسى مەن سىيلىقتار.
ۇ: - يا، جاڭا جىلدى ءبىز 31 جەلتوقسان – 1 قاڭتار ارالىعىندا قارسى الامىز. ال رەسەيدە 7 قاڭتاردا بۇرىننان كەلە جاتقان روجدەستۆو اتتى مەيرام بار. ءار ەل ءوزىنىڭ ءار ءتۇرلى داستۇرلەرى مەن ادەت عۇرىپتارمەن وسى مەيرامدى قارسى الادى. ءبىراق بىزدە جالعىز جاسىل بوپ تۇراتىن شىرشامىز بار. سوندىقتاندا، ول جاڭا جىلدىڭ نىشانىنا، ياعني سيمۆولى بوپ الىندى. ال ەندى قالاي ويلايسىڭدار، پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ قاي بالەتى وسى مەيراممەن بايلانىستى.
و: - «ششەلكۋنچيك» بالەتى. (سلايد 21).
ۇ: - بۇل ەرتەگىنىڭ اۆتورى كىم؟
و: - ەرنەست تەودور امادەي گوفمان – نەمىس جازۋشىسى.
ۇ: - يا، وسى گوفمان تەك جازۋشى ەمەس، سونىمەن قوسا ونى مۋزىكانت دەپ ايتۋعا بولادى. ول كوپتەگەن مۋزىكالىق شىعارمانىڭ اۆتورى. ال ونىڭ ەرتەگى 23 ناۋرىز 1892ج پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ پارتيتۋراسى اياقتالىسىمەن بالەت جانرىنا اينالدى. بالەتتىڭ ليبرەتتوسىنا سونىڭ ەرتەگىسى الىندى. بۇل بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازعان فرانسۋز بالەتمەيستەرى ماريۋس پەتيپا. م. پەتيپا 1874 ج رەسەيگە كەلىپ ورىس ساحناسىنا 53 ۇلكەن، كىشى بالەتتەرىن قويدى. ال ليبرەتتو دەگەنىمىز نە؟
و: - ليبرەتتو دەگەنىمىز (يت. libretto - كىتاپشا، libro(ليبرو)- كىتاپ) – ادەبي ءسوز؛ وپەرا، وپەرەتتا، بالەت، كانتاتا، وراتوريا سياقتى كۇردەلى مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ مازمۇنى. ليبرەتتو ادەبيەت سيۋجەتىنەن الىندى. ليبرەتتو مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ نەگىزگى يدەيالىق بەينەسىن كورسەتەدى.
ۇ: - يا، ليبرەتتو بۇل سەناريي جانە بالەتتىڭ مازمۇنى. ليبرەتتوسىز بالەتىمىز قويىلىمبايدى. العاشقى ساباقتا «ششەلكۋنچيك» بالەتتىڭ مازمۇنىمەن جانە نەگىزگى كەيىپكەرلەرمەن تانىستىق. كىم بىزگە قىسقا مازمۇنىن ەسكە تۇسىرەدى. (سلايد 22).
و: - وقيعا جۇيەسى گەرمانيادا وتەدى. زيلبەرگاۋس اتتى كىسىنىڭ ۇيىندە جاڭا جىل مەيرامعا دايىندىق جۇرەدى. قوناقتاردى كۇتەدى. قوناققا كارى دروسسەلمەيەر ويىنشىقتاردىڭ شەبەرى كەلەدى. ول بالالارعا ۇسقىنسىز كىشكەنتاي ششەلكۋنچيك اتتى جاڭعاق شاعاتىن قىسقىشتى سىيلايدى. ونىڭ ۇسقىنسىز بولعانىنا قاراماستان كلارا (ماري) اتتى قىز ونى ۇناتادى. تۇندە ول ءتۇس كورەدى. ششەلكۋنچيككە ەگەۋقۇيىرىق، تىشقان اسكەرىمەن بىرگە شابۋىل جاسايدى. ششەلكۋنچيك قالايدا اسكەرمەن كۇرەسسە دە، ولاردى جەڭە المايدى. اياق استىنان ماري ولاردى قۇتقارادى. ول ءوزىنىڭ ءتۋفليىن الىپ ەگەۋقۇيرىققا لاقتىرادى جانە ولاردى جەڭەدى. جاۋىن جەڭگەن ششەلكۋنچيك سۇلۋ حانزاداعا اينالادى جانە ماريمەن بىرگە سيقىرلى ەلگە بارادى. سيقىرلى دراجە پەرىنىڭ پاتشالىعىندا مەيرام باستالىپ جاتىر.(سلايد 23).
ۇ: - يا، ال ەندى كىم ايتادى، قايسىسىڭ ۇقىپتىقسىڭدار. وسى اشىق ساباق باستالار الدىندا قانداي مۋزىكا ءجۇردى؟
و: - «ششەلكۋنچيك» بالەتتىڭ ۋۆەرتيۋراسى ءجۇردى.
ۇ: - دۇرىس، بىزدە ءبارى ءبىر نارسەدەن باستالادى. جىل قاڭتار، اپتامىز دۇيسەنبىدەن، ال بالەت ۋۆەرتيۋرادان. ال ۋۆەرتيۋرا دەگەنىمىز نە؟
و: - ۋۆەرتيۋرا (فر. ouverture – اشىلۋ، باستاۋ دەگەن ءسوز) – سيمفونيالىق وركەسترمەن ورىنداۋعا ارنالعان مۋزىكالىق شىعارما. وپەرا سياقتى ول XVIIع پايدا بولدى. ۋۆەرتيۋرا – ۇلكەن مۋزىكالى - درامالىق شىعارمالار – وپەرا، وراتوريا، درامالىق پەسا نەمەسە بالەتتىڭ الدىندا وينالادى. ۋۆەرتيۋرالار كوبىنەسە دامىعان سوناتالىق فورمادا جازىلعان تۇرىندە الداعى شىعارمانىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى قىسقاشا سۋرەتتەلەدى.
ۇ: - يا، «ششەلكۋنچيك» ۋۆەرتيۋراسىدا مەيراممەن بايلانىستى. ال ۋۆەرتيۋرانى كىم ورىندايدى.
و: - سيمفونيالىق وركەستر.
ۇ: - سيمفونيالىق وركەستر دەگەنىمىز نە؟
و: - سيمفونيالىق وركەستر ءتۇرلى تەكتەس مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ، ياعني ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار، ۇرلەپ وينالاتىن جانە سوعىپ وينايتىن اسپاپتاردىڭ توبىنان قۇرىلعان وركەستر. مۇندا 20 استام اسپاپتار وينايدى.
ۇ: - يا، دۇرىس. سيمفونيالىق وركەستردىڭ باسقارۋشىسى كىم؟
و: - ديريجەر.
ۇ: - دۇرىس، ال ءبيدى قوياتىن ادامدى كىم دەپ ايتامىز، ياعني حورەوگرافيانى؟
و: - حورەوگراف.
ۇ: - دۇرىس. ال بالەتتى باسقاراتىن كىسىنى – بالەتمەيستەر دەيدى. ليبرەتتيست بالەتكە سەنارييىن سوزبەن جازادى. كومپوزيتور بالەتكە مۋزىكالىق دىبىس تىلىمەن جازادى. بالەتمەيستەر بيلەردى دەنە قيمىل مەن قوزعالىسىن شىعارادى. سوندىقتاندا، بالەتتە ءار ءتۇرلى ونەرلەر: مۋزىكا، بي، درامالىق جانە بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قوسىندىسى بىرىكتىرىلگەن. پ. ي. چايكوۆسكيي «ششەلكۋنچيك» بالەتىندە بي مەن سيمفونيالىق مۋزىكانى شەبەرلىكپەن قوستى. بۇل تاريحي بالەتتە ۇلكەن جەتىستىك دەپ ايتۋعا بولادى.
«ششەلكۋنچيك» بالەتىندە بىرنەشە بيلەر بار. ولار: «دراجە پەرىنىڭ ءبيى»، «گۇلدەردىڭ ۆالسى»، «قار قىلاۋىلاردىڭ» ءبيى، «شوكولاد» يسپان ءبيى، «كوفە» اراب ءبيى، «ءشاي» جۇڭگو ءبيى، «باقتاشىلار» ءبيى. (سلايد 24). وسى بيلەردىڭ ىشىندە «قار قالاۋىلاردىڭ» بيىنە نازار اۋدارىڭىزدار. (بەينەروليك). مۇندا كومپوزيتور تابيعات كورىنىسىن كورسەتكىسى كەلدى مە، الدە ءبىر ماقساتتى كوزدەدى مە؟ قالاي ويلايسىڭدار؟
و: - تازالىقتى، نازىكتىكتى كورسەتكىسى كەلدى.
ۇ: - ارينە، ال مۋزىكانىڭ مىنەزدەمەسى قانداي؟
و: - مۋزىكانىڭ مىنەزى ۆالس ىرعاعىندا، جۇمساق، جەڭىل، ەرتەگى.
ۇ: - قالاي ويلايسىڭدار مۋزىكانى ەرتەگى قىلاتىنداي نە اسەر ەتتى؟
و: - قوڭىراۋلاردىڭ سىڭعىرلاعان داۋىسى بيگە سيقىرلى ەتىپ اسەر ەتتى.
ۇ: - مىنە تاعى ءبىر مۋزىكانى تىڭداپ كورەيىك. (بەينەروليك). بۇل كىمنىڭ ءبيى؟
و: - «دراجە پەرىنىڭ» ءبيى.
ۇ: - يا، ءدال سول. ال ونى قانداي اسپاپ ورىنداپ وتىر؟
و: - چەلەستا اسپابى.
ۇ: - دۇرىس. چەلەستا دەگەنىمىز قانداي اسپاپ؟
و: - چەلەستا دەگەنىمىز كلاۆيشتى ۇرمالى اسپاپ.
ۇ: - وتە جاقسى. سەندەر بالەتتەن جالىقپاۋ ءۇشىن مەن سەندەرگە سەرگىتۋ ويىنىن جۇرگىزەيىن. ءقازىر «ششەلكۋنچيك» بالەتىنەن سيمفونيالىق وركەسترگە كىرەتىن اسپاپتار دىبىستايدى، ال سەندەر قاي اسپاپ ورىنداپ وتىرعانىن تابىڭدار.
ۇ: - جارايسىڭدار، ەندى وسىنىڭ ناتيجەسىندە، بارلىق وركەستردىڭ دىبىستاۋىندا بىزدە ءبىر مۋزىكا ورىندالدى. ونى تانىدىڭدار ما؟
و: - يا، ول «ۆالس سۆەتوۆ».
ۇ: - دۇرىس، ەندى مەن بىرتىندەپ وسى بالەتتەن مۋزىكا قويامىن، ال سەندەر الدارىڭدا تۇرعان تاتتىلەردى جەپ كورىڭىزدەر جانە قاي مۋزىكا ءجۇرىپ جاتقانىن تاۋىپ الىپ ۆيكتورينا جازا قويىڭىزدار.
ۇ: - ۆيكتوريناداعى ءجۇرىپ جاتقان مۋزىكانى دۇرىس انىقتادىڭدار. ەندى سول جەگەن تاتتىلەرىڭ مۋزىكاعا ساكەس كەلە ما؟ كومپوزيتور شىنىمەن - اق دۇرىس بەينەلەگەن با؟ مەندە سەندەرمەن كەلىسەمىن. ونىڭ مۋزىكاسى شىنىمەن - اق ءتۇرلى مۇز كامپيتتى، شوكولادتى، ءتاتتى سۋسىنداردى كورسەتەدى. ال ەندى ۆەن ديوگرامما ارقىلى كومپوزيتوردىڭ ءۇش بالەتىن سالىستىرا وتىرىپ، ءبىر قورىتىندىعا كەلەيىك. بالەتتەردە اداجيو، ودەتتا، وديلليا ءرولىن ويناعان كوپتەگەن بالەرينامىز بار. ولار كىمدەر؟
و: - مارينا سەمەنوۆا، گالينا ۋلانوۆا، ماييا پليسەسكايا، ناتاليا بەسسمەرتنوۆا، ليۋدميلا سەمەنياكا.
ۇ: - يا، دۇرىس. جالپى پ. ي. چايكوۆسكيي شىنىمەن - اق بالەت جانرىندا ەرتەگى كومپوزيتور بوپ سانالادى.
مۋزىكا چايكوۆسكوگو زۆۋچيت،
ۆسەح ناس زۆۋچانەم ۋديۆيت
مياگكايا، دۋشيەۆنايا
لەگكايا، ناپيەۆنايا
ۆمەستە س مۋزىكوي حوروشەي
ك نام پريحوديت ۆولشەبستۆو
وستوروجنو، وستوروجنو
نە ۆسپۋگنۋت بى نام ەگو!
اتىراۋ مۋزىكا كوللەدجى
«پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ بالەتتەرىندەگى ەرتەگى بەينەلەر»
قۇراستىرعان: متپب وقىتۋشىسى شۋكۋروۆا ن. ت.
ءپان اتى: الەمدىك مۋزىكا ادەبيەتى
كۋرس، ءبولىمى: III كۋرس «مۋزىكا تەورياسى»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ بالەتتەرىندەگى ەرتەگى بەينەلەر»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك ماقساتى: قايتالاۋ ماقساتىندا، پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى «ششەلكۋنچيك»، «لەبەدينوە وزەرو»، «سپياششايا كراساۆيسا» ەرتەگى بالەتتەردىڭ مۋزىكاسىن ەسكە الۋ
دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، بالەت جانرىنا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ
تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى بالەت جانرى ارقىلى مۋزىكاعا باۋلاۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا - قايتالاۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: ءبىلىمدى بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى قۇرالدار، سۇراق - جاۋاپ
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس تاريحى، مادەنيەتتانۋ، حورەوگرافيا
كورنەكىلىك قۇرالدارى: تاقتا، نوۋتبۋك، مۋلتيمەديا پروەكتورى، مۋلتيمەديا پرەزەنتاسيا، كومپوزيتوردىڭ سۋرەتى، فورتەپيانو، DVD، CD ديسكىلەر جانە كلاۆيرلەر
ساباقتىڭ جاسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
2. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ
2. 1. وتكەن تاقىرىپتى بەكىتۋ بارىسىندا: «ششەلكۋنچيك» بالەتتىڭ ۋۆەرتيۋراسىمەن اشىق ساباق باستاۋ.
2. 2. پ. ي. چايكوۆسكيي تۋرالى قىسقاشا مالىمەت
2. 3 ۆيكتورينا ارقىلى، ساباقتىڭ نەگىزگى مازمۇنىن اشۋ
2. 4 «لەبەدينوە وزەرو» شىعارمانىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرۋ
2. 5 ۆەنن دياگرامما ارقىلى ەرتەگى ەكى كەيىپكەردى سالىستىرۋ
2. 6 «ششەلكۋنچيك» بالەت تۋرالى قىسقاشا مالىمەت ايتۋ
2. 7 كوللوكۆيۋمدى ەسكە ءتۇسىرۋ
2. 8 سيمفونيالىق وركەستردىڭ اسپاپتارىن ەسكە ءتۇسىرۋ ماقساتىندا، ەستۋ قابىلەتىمەن شاعىن سەرگىتۋ ويىن جۇرگىزۋ
2. 9 «ششەلكۋنچيك» اتتى ينتەراكتيۆتى مۋزىكالىق ويىندى ۆيكتوريناعا قولدانۋ
3. 0 «سپياششايا كراساۆيسا» اتتى بالەتىمەن تانىستىرۋ
3. 1 مۋزىكالىق نومەرلەردى قويۋ
3. 2 جالپى پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى مۋزىكالىق نومەرلەردى ۆيكتورينا رەتىندە جىبەرۋ جانە سەرگىتۋ ويىن جۇرگىزۋ
3. 3 قورىتىندى: ءۇش بالەت تۋرالى جالپى ماقساتىن ايتۋ
وقۋشىلاردىڭ ساباق بارىسىنداعى جەكە جانە توپتىق جۇمىستارىن تەكسەرۋ جانە باعالاۋ.
4. ءۇي تاپسىرما: قايتالاۋ.
بالەتتىك مۋزىكا وڭىرىندە چايكوۆسكيي گلينكانىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى بوپ تابىلدى. گلينكا «يۆان سۋسانين»، «رۋسلان جانە ليۋدميلا» وپەراسىندا بالەتتىك ساحنالارىندا سيمفونيزاسيالىق بيلەردى شەبەر قولداندى. سونىمەن قوسا، ونىڭ سيمفونيالىق شىعارماسى، ياعني «ۆالس - فانتازياسىن» كەلتىرۋگە بولادى. ورىس ەرتەگىسىنە نازار اۋدارعان «قۇدىرەتتى توپتىڭ» مۇشەسى ريمسكيي - كورساكوۆ كومپوزيتورى. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ورىس ەرتەگى دامىپ، وركەندەتە ءتۇستى. بۇل تۋرالى ريمسكيي - كورساكوۆ «نەگىزىندە، مەنىڭ تۇقىمىم - ەرتەگىلەرى مەن قيسسالار جانە قالايدا ورىستىكى» دەپ ايتقان. ءبىراق، ريمسكيي - كورساكوۆتىڭ شىعارماشىلىعىندا ەرتەگى تەك وپەرا جانرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
ۇ: - ال، ەندى مىنا كومپوزيتوردىڭ سۋرەتىنە قارايىق. بۇل بىزگە تانىس بولسا كەرەك. ول كىم؟ (سلايد 1. پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ سۋرەتى).
و: - پ. ي. چايكوۆسكيي
ۇ: - ارينە سول. بۇل كومپوزيتوردى ەسكە تۇسىرەيىك. ول تۋرالى نە ايتا الاسىڭدار
و: - پ. ي. چايكوۆسكيي 1840 ج، 7 مامىردا ۆوتكينسك اتتى شارۋالاردىڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. كامسك - ۆوتكينسك زاۆودتىڭ باستىعى يليا پەتروۆيچ چايكوۆسكييدىڭ جانۇياسىندا كەلگەن بۇل بالا ورىستىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ كەلەشەك ماقتانىشى بولۋعا ءتيىس ەدى. پ. ي. چايكوۆسكيي – ورىستىڭ كەمەڭگەر كومپوزيتورى، ول ەڭ العاشقى روسسيادا پروفەسسيونالدىق مۋزىكا ءبىلىمىن العان ادام. 1865 ج ول پەتەربۋرگ كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ موسكۆا كونسەرۆاتورياسىندا ساباق بەردى. ءبىراق كومپوزيتوردىڭ ءومىرى اياق استىنان ءۇزىلدى، 6 سيمفونياسى سالتاناتتى قويىلىمىنان كەيىن ول شولدەگەننەن شيكى سۋدى ءىشىپ، سول كەزدە پەتەربۋرگتە جايىلعان حولەرا اۋىرىنا شالدىعىپ دۇنيەدەن وزدى.
ۇ: - يا، راحمەت. مىنا كىشكەنە مالىمەتتەردىڭ وزىدە ءبىز ءۇشىن قىمبات. ەندى مەن سەندەرگە چايكوۆسكييدىڭ مۋزىكاسىنان تىڭداعان اۋەندەردى قايتا ەسكە سالا وتىرىپ «شاعىن ۆيكتورينا» قويامىن. سولاردى سەندەر تاۋىپ، الدىڭدا تۇرعان اق قاعازدىڭ ءار كلەتكاسىنا تاپقان اۋەندەردىڭ اتتارىنىڭ ءبىرىنشى باس ءارپىن جازا وتىرىپ، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن تاباسىڭدار.
1. «بۋريا» اتتى فانتازياسى
2. «اداجيو ي ۆارياسيي دوبرىح فەي»
3. لەنسكييدىڭ ارياسى «يا ليۋبليۋ ۆاس، ولگا»
4. «ەۆگەنيي ونەگين» وپەراسىنان ۋۆەرتيۋراسى
5. «ترەپاك»
ۇ: - قانداي ءسوز شىقتى؟
و: - «بالەت» ءسوزى
ۇ: - يا، ال «بالەت» دەگەنىمىز نە؟
و: - بالەت دەگەنىمىز (فرانس. ballet(balle) يت. ballo - بي) – كوركەمونەردىڭ ءبىر جانرى، تەاتردا قويىلاتىن بالەت سپەكتاكلى. بالەتتىڭ يدەيالىق جانە ەموسيالىق ءبيدىڭ ءتۇرلى پلاستيكالىق قيمىلدارى مەن وركەسترگە ارنالعان مۋزىكا ارقىلى اشىلادى.
ۇ: - يا، راحمەت. بالەت دەگەنىمىز ول مەيرام، مۇندا ارتيستەر بي ارقىلى ءسوزسىز ەرتەكتىڭ مازمۇنىن بەينەلەيدى. بالەت دەگەنىمىز مۋزىكا مەن ءبيدىڭ قوسىندىسى. ال قالاي ويلايسىڭدار، كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىن قالاي ءسوزسىز كورسەتۋگە بولادى.
و: - پانتوميمامەن
ۇ: - يا، پانتوميمامەن! پانتوميما دەگەنىمىز ول ءسوزسىز، ميميكا جانە دەنە قيمىلىمەن قويىلادى. پانتوميماسىز بالەت قويىلمايدى. پانتوميما جەكە ونەر بوپ سۇرە الادى. پانتوميما وپەراداعى رەچيتاتيۆتەر سياقتى، وقيعا جۇيەسىن دامىتۋ ءۇشىن بولىمدەردى بىرىكتىرەدى. ءبىز ساباقتارىمىزدا پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ كوپتەگەن مۋزىكاسىن تىڭداپ، وپەراسىن قارادىق. مەن سەندەرگە ەسكە سالايىن ولار: 10 وپەرا، 6 سيمفونيا، سونىڭ ىشىندە، باعدارلامالى «مانفرەد»، ۋۆەرتيۋرا - فانتازيا «رومەو مەن دجۋلەتتا»، فانتازيا «بۋريا»، فورتەپيانولىق سيكلدەر «جىل مەزگىلدەرى»، «بالالار البومى»، 100 رومانستار، بالەتتەر: «سپياششايا كراساۆيسا»، «ششەلكۋنچيك»، «لەبەدينوە وزەرو».
ەندى مىندا نازار اۋدارىڭىزدار. سۋرەتتەرگە قاراپ، چايكوۆسكييدىڭ قاي بالەتى تۋرالى ءقازىر ايتامىن جانە مىنا ي. ل. سەلۆينسكيي اقىننىڭ ولەڭنىڭ تىڭداساڭىزدار تەز تاۋىپ الاسىزدار دەپ ويلايمىن:
«سمىچكي لەگكو زاترەپەتالي
ي، نەجنو ۆىگيبايا تالي،
ۆ پروسۆەتاح گولۋبىح پولوس
لەبياجە ستادو پرونەسلوس.
ونو لەتالو، سلوۆنو دىم
وت مۋزىكالنوگو دىحانيا،
ۆ ساموم پولەتە وتدىحايا،
سترۋياس دۆيجەنيەم ودنيم...». (سلايد 2).
و: - «لەبەدينوە وزەرو» بالەتى
ۇ: - دۇرىس، بالەت «لەبەدينوە وزەرو». بۇل بالەتتى كومپوزيتور 1875 - 1876 جج ارالىعىندا جازدى. وسى شىعارمامەن چايكوۆسكيي بالەت ونەرىندە جاڭاشىلدىقتى ەنگىزە باستادى. كومپوزيتوردىڭ ارقاسىندا بالەت جانرى مۋزىكا ونەرىندە وپەرا جانە سيمفونيا شىعارمالارىنىڭ دەڭگەيى كوتەرىلدى. سيمفونيا سياقتى بالەتتە تەرەڭ سەزىم ويلارىن كورسەتە باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، وپەرانىڭ جانە سيمفونيانىڭ درامالىق پرينسيپتەرى بالەت جانرىنا ەندى. سوندىقتاندا، بالەت تەز دامي باستادى. «بالەت دەگەنىمىز – ول دا سيمفونيا» دەپ كومپوزيتور ايتقان. كەيىن وسىنداي رەفورماتورلىق نەگىزدەرىن باسقادا ەكى بالەتتەرىندە بەكىتتى. ال سەندەر بىلەسىڭدەر ما نەگە بۇل بالەت وسىلاي اتالعان.
و: - سەبەبى، مۇندا اققۋلار بار.
ۇ: - يا، مۇندا ەكى ەرتەگى اققۋلار بار: بىرەۋى شىنىمەن، دۋالانعان حانشايىم اققۋ – ودەتتا جانە ەكىنشىسى زۇلىمدى سيقىرشىنىڭ قىزى – وديلليا. قالاي ويلايسىڭدار، قايسىسى شىڭ حانشايىم بوپ كەلەدى. (سلايد 3).
و: - اق اققۋ
ۇ: - ارينە، اق اققۋ – بۇل ودەتتا حانشايىمى. ال ەندى، بالەتتىڭ مازمۇنىن تىڭداڭدار.(سلايد 4).
بالەت ءتورت بولىمنەن تۇرادى. I - ءشى ءبولىم. زيگفريد حانزادانىڭ سارايىندا دوستارى جينالادى. ەرتەڭ بي كەشىندە ول وزىنە قالىندىق تاڭداۋ كەرەك. جالعىز قالعاننان كەيىن زيگفريد مۇڭايادى. اياق استىنان ول اققۋلاردىڭ ۇشىپ بارا جاتقانىن بايقاپ ولاردىڭ ارتىنان بارۋعا بەل بۋادى.
II - ءبولىم. اق اققۋلار – بۇل دۋالانعان قىزدار. اققۋلاردىڭ پاتشايىمى – سۇلۋ ودەتتا. ودەتتاعا ماحاببات تانىتقان حانزادا وعان ماڭگىلىك ادال انتىن بەرەدى.
III - ءبولىم. سارايداعى بي كەشى. زۇلىمدى سيقىرشى فون روتبارت، ودەتتاعا ۇقساس ءوز قىزىن وديلليانى الىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل اق اققۋ ەمەس، قارا اققۋ بوپ تابىلادى. حانزادا ەشتەڭە سەزبەي وديلليامەن بيلەيدى جانە ونى قالىڭدىعى رەتىندە جاريالايدى. سول ۋاقىتتا تەرەزەدەن ودەتتانىڭ بەينەسى كورىنەدى. الدانعان حانزادا، اققۋلاردىڭ وزەنىنە اسىعادى.
IV - ءبولىم. داۋىل كوتەرىلەدى. حانزادا سيقىرشىمەن كۇرەسىپ ونى جەڭەدى.
ۇ: - ال، ەندى وسى بالەتتىڭ ەكى ءۇزىندىسىن تىڭدايىق.
1 - ءشى ءۇزىندى «اققۋدىڭ تاقىرىبى». بۇل اۋەن بالەتتىڭ نەگىزگى ەرتەگى بەينەسىمەن بايلانىستى.(سلايد 5). مۋزىكانى تىڭداپ، ەندى ءوز ويلارىڭىزدى ايتىڭىزدار. مۋزىكانىڭ مىنەزى قانداي؟
و: - نازىك، مۇڭدى، تىنىقتى.
ۇ: - يا، مەن سەندەرگە مازمۇندى ايتىپ بەرگەندەي، اققۋلاردىڭ توبىنىڭ ىشىندە ءجۇزىپ جۇرگەن، باسىندا تاجىكەيى بار ودەتتا اققۋى اياق استىنان قىزعا اينالادى. وسى بالەتتە تاعى قانداي ەرتەگى كەيىپكەرلەر بار؟
و: - زۇلىمدى سيقىرشى مەن ونىڭ قىزى. (سلايد 6).
ۇ: - يا، ەندى مەن سەندەرگە بەينەروليك قويامىن. مۇندا حانزادا ودەتتا دەپ قارا اققۋمەن بيلەيدى جانە كەزدەسەتىن «اققۋ» تاقىرىبىندا نازار اۋدارىڭىز. (سلايد 7). ونىڭ مۋزىكاسىنىڭ مىنەزدەمەسى قانداي؟
و: - مۋزىكاسى مازاسىز، تىنىمسىزدانىپ كەتەدى.
ۇ: - قالاي ويلايسىزدار، نە سەبەپتەن مۋزىكانى كومپوزيتور مۇنداي مىنەزگە اۋىستىردى؟
و: - سەبەبى، ارادا بولاتىن قاقتىعىستى كورسەتكىسى كەلگەن.
ۇ: - يا، بۇل بالەتتىڭ الدىندا بولار وقيعانىڭ، ياعني حانزادامەن سيقىرشىنىڭ قاقتىعىسى كورسەتىلىپ جاتىر. مۇندا ءبىز نەشە ەرتەگى كەيىپكەرلەردى بايقادىق؟
و: - ءتورت، ولار؛ زيگفريد، ودەتتا، وديلليا جانە ونىڭ اكەسى فون روتبارد زۇلىمدى سيقىرشى. (سلايد 8 - 11).
ۇ: - ال بالەتتىڭ تاقىرىبى قانداي؟
و: - زۇلىمدى كۇشتەر قىزدى قۇسقا اينالدىرادى، ءبىراق ەكى جاقتىق ماحاببات پەن ادالدىق سيقىرلى كۇشتەردى جويىپ، جەڭىپ شىعادى.
ۇ: - ال ەندى ۆەنن دياگراممامەن ەكى اققۋلاردىڭ مىنەزدەمەسىن سالىستىرا وتەيىك.
اق اققۋ ەكەۋى دە قىز، قۇس قارا اققۋ
اق، سۇلۋ، سەزىمتال، نازىك، ماحابباتقا تولى، دۋالانعان زۇلىم، قارا نيەتتى، ءتۇسى قارا
ۇ: - ال ەندى سۇراق، بالەتمەيستەر دەگەن كىم؟
و: - بالەتمەيستەر ول بالەتتى قوياتىن ادام.
ۇ: - بالەت «اققۋلار وزەنى» بۇل الەمنىڭ بارلىق ساحنالارىندا قويىلىپ ءجۇر. 1901 ج باستاپ بۇل ۇلكەن تەاتردا الەكساندر گورسكيي بالەتمەيستەردىڭ قول استىندا قويىلىپ ءجۇردى.(سلايد 12). 1937 ج گورسكييدىڭ تالانتتى شاكىرتى اسافا مەسسەردىڭ جاڭا باسىلىمىمەن قويىلا باستادى. قازىرگى زامانعا بالەتتىڭ باسىلىمىن يۋريي گريگوريەۆيچ جۇزەگە اسىردى.
ال ەندى وقيعا جۇيەسى ءبىزدى كونە، تۇنەرگەن، ۇمتىلعان جەرگە اۋىستىرادى.
ءبىراق اياق استىنان وندا ءبارى تىرىلەدى، كۇننىڭ جارىق ساۋلەسى تۇسەدى. سۋرەتكە قاراپ ءبىز كومپوزيتوردىڭ سول بالەتىنە نازار اۋدارايىق. ول قانداي بالەت؟ (سلايد13).
و: - «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتى.
ۇ: - دۇرىس، كوپتەگەن ەرتەگىلەر ىشىنەن چايكوۆسكيي وسى «سپياششايا كراساۆيسا» ەرتەگىن تاڭدادى. بۇل بالەتتىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا شارل پەررو اتتى فرانسۋز جازۋشىنىڭ ەرتەگى ەندى. (سلايد14).
بالەتتىڭ وقيعا جۇيەسى فلورەستان XIV پاتشانىڭ ەرتەگى سارايىندا وتەدى. بالەت پرولوگ جانە ءۇش بولىمنەن تۇرادى. بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازعان يۆان الەكساندروۆيچ ۆسيەۆولوجسك.(سلايد 15).
چايكوۆسكييگە ليبرەتتو ۇناعانى سونشالىق، يمپەراتور تەاترىنىڭ ديرەكسياسى وعان مۋزىكا جازۋعا ۇسىنعاندا، ول ويلانباستان تەز كەلىستى. «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتىن ول بالەتمەيستەر ماريۋس پەتيپامەن تىعىز بايلانىستا جازدى. (سلايد 16).
ال ەندى بالەتتىڭ مازمۇنىن كىم بىزگە بايانداپ بەرەدى.(سلايد 17).
و: - كورول قىزىڭ شوقىندىرۋ راسىمىنە كوپتەگەن قوناقتاردى شاقىرادى. مەيرامدى ۇيىمداستىراتىن كىسى، زۇلىمدى پەرى كارابوستى شاقىرۋعا ۇمىتىپ كەتەدى. مەيرامعا كەلگەن اشۋلانعان كارابوس قىزىنا قارعىس تاستايدى. اۆرورا ون التىعا تولعاندا ۇرشىقپەن قولىن جاراقاتتايدى جانە ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتەدى. ءبىراق، مەيرىمدى سيرەني پەرى، قارابوستىڭ قارعىسىن جۇمسارتادى. اۆرورا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتپەيدى، تەك ءجۇز جىل ۇيىقتايدى. سۇلۋ حانزادا ۋاقىتى كەلگەندە ونى وياتادى. اۆرورا بويجەتكەندە، كارابوستىڭ بەرگەن ۇرشىعى ونى شانشىپ ۇيقىعا باسادى. سيرەني پەرى اۆرورامەن بىرگە بارلىق سارايداعىلاردى ۇيىقتاتادى. ەندى ساراي قالىن ورمانعا اينالادى. ءجۇز جىل وتكەن سوڭ دەزيرە حانزادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە سيرەني پەرىنىڭ اۆرورانى وياتىپ، كارابوستىڭ سيقىرلى كۇشىن جويادى. اۆرورا مەن دەزيرەنىڭ تويىنا بارلىق ەرتەگى كەيىپكەرلەر قۇتتىقتاپ كەلەدى.
ۇ: - راحمەت، قالاي ويلايسىڭدار، مۇندا نەشە ەرتەگى كەيىپكەرلەر بار؟
و: - كوپ، باسقا بالەتتەرگە قاراعاندا، مۇندا كومپوزيتور پەرىلەردى جانە بالەتتىڭ سوڭىندا كوپتەگەن ەرتەگىلەردەن الىنعان نەگىزگى كەيىپكەرلەردى قولدانادى.
ۇ: - يا، گلينكانىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى، چايكوۆسكييدە ءوز كەيىپكەرلەرىن جاعىمدى جانە جاعىمسىز جاقتارىن جاقسى كورسەتە ءبىلدى. (سلايد 18 - 19).
مىسالى، كارابوستىڭ تاقىرىبى تۇراقسىز، ىرعاعى ىزعىرا بوپ كورسەتسە، سيرەني اۋەندى، تونالدىگى جاعىنان تۇراقتى، ماجور لادىندا كەلتىرگەن. ال ەندى ەسكە تۇسىرسەك بۇل بالەتتە كومپوزيتور ۆارياسيالاردى قاي بولىمىندە بەرگەن.
و: - پرولوگتا جانە ءۇشىنشى بولىمىندە.
ۇ: - ول كىمدەردىڭ ۆارياسيالارى؟
و: - پەرىلەردىڭ، مىسالى: فەيا يسكرەننوستي، فەيا سۆەتۋششيح كولوسيەۆ، فەيا راسسىپايۋششايا حلەبنىح كروشەك، فەيا ششەبەچۋششايا كانارەيكا، فەيا پىلكيح، سيلنىح ستراستەي، فەيا سيرەني، فەيا زولوتا، فەيا سەرەبرا، فەيا ساپفيروۆ، فەيا بريلليانتوۆ. (سلايد 20).
ۇ: - قالاي ويلايسىڭدار، نەگە كومپوزيتور مۇندا پرولوگتا جانە ءۇشىنشى بولىمىندە كوپتەگەن ۆارياسيالاردى قولدانعان.
و: - سەبەبى، ۆارياسيالار بالەتتە جەكە ادامنىڭ بيىمەن بايلانىستى.
ۇ: - ال، ەگەردە، پا - دە - دە ءبيى بولسا؟
و: - پا - دە - دە بيىندە ەكى ادام بيلەسە، ال پا - دە - ترۋا ءۇش ادام بيلەيدى.
ۇ: - يا، ال نەگىزگى كەيىپكەرىمىزدىڭ، ياعني اۆرورانىڭ ۆارياسياسى بار ما؟
و: - يا، ول ۆالس ىرعاعىندا جازىلعان.
ۇ: - كارابوزبەن، سيرەنيدىڭ تاقىرىپتارى قاي بولىمدەردە كەزدەسەدى؟
و: - پرولوگتا، I - II - ءشى بولىمدەرىندە
ۇ: - ال مىنا بالەتتە ديۆەرتيسمەنتتەر كەزدەسە ما؟
و: - يا، سوڭىندا III - ءشى بولىمدە.
ۇ: - بۇل بالەتتە كومپوزيتور تاعى قانداي كلاسسيكالىق بيلەردى قولدانعان؟
و: - مارش، ۆالس، فاراندولا، پولونەز، ساراباندا جانە جاڭادان پانورامانى قولدانادى.
ۇ: - يا، پانوراما دەگەنىمىز بي مانەرى ەمەس، مۋزىكالى - حورەوگرافيالىق سۋرەت. پانوراما بىزدە نەمەن بايلانىستى؟
و: - دەزيرە سۇلۋ اۆرورانى اڭساۋمەن بايلانىستى.
ۇ: - يا بۇل تۋرالى «سوزەرسانيە پريرودى ي ۆمەستە س تەم سلادوستنوە توملەنيە پو پريزراكۋ» دەپ اسافيەۆ ايتقان. جالپى، بۇل بالەتتىڭ مۋزىكاسى مەيرامدى، قۋانىشتى، اشىق جارقىن سالتاناتقا تولى. كومپوزيتو ەرتەگى كەيىپكەرلەر ارقىلى ادامنىڭ ىشكى سۇلۋلىعىن، شىن سەزىمدى اشىپ كورسەتسە كەرەك. اۆرورانىڭ، دەزيرەنىڭ، سيرەني پەرىنىڭ ءۇايىمدارى – باقىتقا تالپىنعان، شىن جۇرەكتەن جاقسى كورگەن ادامداردىڭ سەزىمدەرى. ولاردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىنە، اشىق الەمىنە – زۇلىمدىققا، قاراما - قارسىلىققا تولى كارابوس بەينەسىمەن كورسەتىلەدى. بالەتتىڭ نەگىزگى ويى قانداي؟
و: - جاقسىلىقتىڭ زۇلىمدىقتى جەڭۋى. ال مۋزىكادا ءومىردىڭ قۋانىشتى سالتاناتى سۋرەتتەلەدى.
ۇ: - ال، ەندى ءبىزدىڭ سوڭعى بالەتىمىز وسىنداي مىنەزدە بەرىلگەن. ول بالەت وسى بەس اي بۇرىن ءبىز قارسى العان مەيرامىمىزبەن بايلانىستى. ول قانداي مەيرام؟
و: - جاڭا جىل.
ۇ: - يا، جاڭا جىل. كەلەسى وقيعا ءبىزدى مەيرامعا اۋىستىرادى. جاڭا جىلدى ءبىز نەمەن ەلەستەتەمىز.
و: - قار، شىرشانىڭ ءيىسى مەن سىيلىقتار.
ۇ: - يا، جاڭا جىلدى ءبىز 31 جەلتوقسان – 1 قاڭتار ارالىعىندا قارسى الامىز. ال رەسەيدە 7 قاڭتاردا بۇرىننان كەلە جاتقان روجدەستۆو اتتى مەيرام بار. ءار ەل ءوزىنىڭ ءار ءتۇرلى داستۇرلەرى مەن ادەت عۇرىپتارمەن وسى مەيرامدى قارسى الادى. ءبىراق بىزدە جالعىز جاسىل بوپ تۇراتىن شىرشامىز بار. سوندىقتاندا، ول جاڭا جىلدىڭ نىشانىنا، ياعني سيمۆولى بوپ الىندى. ال ەندى قالاي ويلايسىڭدار، پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ قاي بالەتى وسى مەيراممەن بايلانىستى.
و: - «ششەلكۋنچيك» بالەتى. (سلايد 21).
ۇ: - بۇل ەرتەگىنىڭ اۆتورى كىم؟
و: - ەرنەست تەودور امادەي گوفمان – نەمىس جازۋشىسى.
ۇ: - يا، وسى گوفمان تەك جازۋشى ەمەس، سونىمەن قوسا ونى مۋزىكانت دەپ ايتۋعا بولادى. ول كوپتەگەن مۋزىكالىق شىعارمانىڭ اۆتورى. ال ونىڭ ەرتەگى 23 ناۋرىز 1892ج پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ پارتيتۋراسى اياقتالىسىمەن بالەت جانرىنا اينالدى. بالەتتىڭ ليبرەتتوسىنا سونىڭ ەرتەگىسى الىندى. بۇل بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازعان فرانسۋز بالەتمەيستەرى ماريۋس پەتيپا. م. پەتيپا 1874 ج رەسەيگە كەلىپ ورىس ساحناسىنا 53 ۇلكەن، كىشى بالەتتەرىن قويدى. ال ليبرەتتو دەگەنىمىز نە؟
و: - ليبرەتتو دەگەنىمىز (يت. libretto - كىتاپشا، libro(ليبرو)- كىتاپ) – ادەبي ءسوز؛ وپەرا، وپەرەتتا، بالەت، كانتاتا، وراتوريا سياقتى كۇردەلى مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ مازمۇنى. ليبرەتتو ادەبيەت سيۋجەتىنەن الىندى. ليبرەتتو مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ نەگىزگى يدەيالىق بەينەسىن كورسەتەدى.
ۇ: - يا، ليبرەتتو بۇل سەناريي جانە بالەتتىڭ مازمۇنى. ليبرەتتوسىز بالەتىمىز قويىلىمبايدى. العاشقى ساباقتا «ششەلكۋنچيك» بالەتتىڭ مازمۇنىمەن جانە نەگىزگى كەيىپكەرلەرمەن تانىستىق. كىم بىزگە قىسقا مازمۇنىن ەسكە تۇسىرەدى. (سلايد 22).
و: - وقيعا جۇيەسى گەرمانيادا وتەدى. زيلبەرگاۋس اتتى كىسىنىڭ ۇيىندە جاڭا جىل مەيرامعا دايىندىق جۇرەدى. قوناقتاردى كۇتەدى. قوناققا كارى دروسسەلمەيەر ويىنشىقتاردىڭ شەبەرى كەلەدى. ول بالالارعا ۇسقىنسىز كىشكەنتاي ششەلكۋنچيك اتتى جاڭعاق شاعاتىن قىسقىشتى سىيلايدى. ونىڭ ۇسقىنسىز بولعانىنا قاراماستان كلارا (ماري) اتتى قىز ونى ۇناتادى. تۇندە ول ءتۇس كورەدى. ششەلكۋنچيككە ەگەۋقۇيىرىق، تىشقان اسكەرىمەن بىرگە شابۋىل جاسايدى. ششەلكۋنچيك قالايدا اسكەرمەن كۇرەسسە دە، ولاردى جەڭە المايدى. اياق استىنان ماري ولاردى قۇتقارادى. ول ءوزىنىڭ ءتۋفليىن الىپ ەگەۋقۇيرىققا لاقتىرادى جانە ولاردى جەڭەدى. جاۋىن جەڭگەن ششەلكۋنچيك سۇلۋ حانزاداعا اينالادى جانە ماريمەن بىرگە سيقىرلى ەلگە بارادى. سيقىرلى دراجە پەرىنىڭ پاتشالىعىندا مەيرام باستالىپ جاتىر.(سلايد 23).
ۇ: - يا، ال ەندى كىم ايتادى، قايسىسىڭ ۇقىپتىقسىڭدار. وسى اشىق ساباق باستالار الدىندا قانداي مۋزىكا ءجۇردى؟
و: - «ششەلكۋنچيك» بالەتتىڭ ۋۆەرتيۋراسى ءجۇردى.
ۇ: - دۇرىس، بىزدە ءبارى ءبىر نارسەدەن باستالادى. جىل قاڭتار، اپتامىز دۇيسەنبىدەن، ال بالەت ۋۆەرتيۋرادان. ال ۋۆەرتيۋرا دەگەنىمىز نە؟
و: - ۋۆەرتيۋرا (فر. ouverture – اشىلۋ، باستاۋ دەگەن ءسوز) – سيمفونيالىق وركەسترمەن ورىنداۋعا ارنالعان مۋزىكالىق شىعارما. وپەرا سياقتى ول XVIIع پايدا بولدى. ۋۆەرتيۋرا – ۇلكەن مۋزىكالى - درامالىق شىعارمالار – وپەرا، وراتوريا، درامالىق پەسا نەمەسە بالەتتىڭ الدىندا وينالادى. ۋۆەرتيۋرالار كوبىنەسە دامىعان سوناتالىق فورمادا جازىلعان تۇرىندە الداعى شىعارمانىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى قىسقاشا سۋرەتتەلەدى.
ۇ: - يا، «ششەلكۋنچيك» ۋۆەرتيۋراسىدا مەيراممەن بايلانىستى. ال ۋۆەرتيۋرانى كىم ورىندايدى.
و: - سيمفونيالىق وركەستر.
ۇ: - سيمفونيالىق وركەستر دەگەنىمىز نە؟
و: - سيمفونيالىق وركەستر ءتۇرلى تەكتەس مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ، ياعني ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار، ۇرلەپ وينالاتىن جانە سوعىپ وينايتىن اسپاپتاردىڭ توبىنان قۇرىلعان وركەستر. مۇندا 20 استام اسپاپتار وينايدى.
ۇ: - يا، دۇرىس. سيمفونيالىق وركەستردىڭ باسقارۋشىسى كىم؟
و: - ديريجەر.
ۇ: - دۇرىس، ال ءبيدى قوياتىن ادامدى كىم دەپ ايتامىز، ياعني حورەوگرافيانى؟
و: - حورەوگراف.
ۇ: - دۇرىس. ال بالەتتى باسقاراتىن كىسىنى – بالەتمەيستەر دەيدى. ليبرەتتيست بالەتكە سەنارييىن سوزبەن جازادى. كومپوزيتور بالەتكە مۋزىكالىق دىبىس تىلىمەن جازادى. بالەتمەيستەر بيلەردى دەنە قيمىل مەن قوزعالىسىن شىعارادى. سوندىقتاندا، بالەتتە ءار ءتۇرلى ونەرلەر: مۋزىكا، بي، درامالىق جانە بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قوسىندىسى بىرىكتىرىلگەن. پ. ي. چايكوۆسكيي «ششەلكۋنچيك» بالەتىندە بي مەن سيمفونيالىق مۋزىكانى شەبەرلىكپەن قوستى. بۇل تاريحي بالەتتە ۇلكەن جەتىستىك دەپ ايتۋعا بولادى.
«ششەلكۋنچيك» بالەتىندە بىرنەشە بيلەر بار. ولار: «دراجە پەرىنىڭ ءبيى»، «گۇلدەردىڭ ۆالسى»، «قار قىلاۋىلاردىڭ» ءبيى، «شوكولاد» يسپان ءبيى، «كوفە» اراب ءبيى، «ءشاي» جۇڭگو ءبيى، «باقتاشىلار» ءبيى. (سلايد 24). وسى بيلەردىڭ ىشىندە «قار قالاۋىلاردىڭ» بيىنە نازار اۋدارىڭىزدار. (بەينەروليك). مۇندا كومپوزيتور تابيعات كورىنىسىن كورسەتكىسى كەلدى مە، الدە ءبىر ماقساتتى كوزدەدى مە؟ قالاي ويلايسىڭدار؟
و: - تازالىقتى، نازىكتىكتى كورسەتكىسى كەلدى.
ۇ: - ارينە، ال مۋزىكانىڭ مىنەزدەمەسى قانداي؟
و: - مۋزىكانىڭ مىنەزى ۆالس ىرعاعىندا، جۇمساق، جەڭىل، ەرتەگى.
ۇ: - قالاي ويلايسىڭدار مۋزىكانى ەرتەگى قىلاتىنداي نە اسەر ەتتى؟
و: - قوڭىراۋلاردىڭ سىڭعىرلاعان داۋىسى بيگە سيقىرلى ەتىپ اسەر ەتتى.
ۇ: - مىنە تاعى ءبىر مۋزىكانى تىڭداپ كورەيىك. (بەينەروليك). بۇل كىمنىڭ ءبيى؟
و: - «دراجە پەرىنىڭ» ءبيى.
ۇ: - يا، ءدال سول. ال ونى قانداي اسپاپ ورىنداپ وتىر؟
و: - چەلەستا اسپابى.
ۇ: - دۇرىس. چەلەستا دەگەنىمىز قانداي اسپاپ؟
و: - چەلەستا دەگەنىمىز كلاۆيشتى ۇرمالى اسپاپ.
ۇ: - وتە جاقسى. سەندەر بالەتتەن جالىقپاۋ ءۇشىن مەن سەندەرگە سەرگىتۋ ويىنىن جۇرگىزەيىن. ءقازىر «ششەلكۋنچيك» بالەتىنەن سيمفونيالىق وركەسترگە كىرەتىن اسپاپتار دىبىستايدى، ال سەندەر قاي اسپاپ ورىنداپ وتىرعانىن تابىڭدار.
ۇ: - جارايسىڭدار، ەندى وسىنىڭ ناتيجەسىندە، بارلىق وركەستردىڭ دىبىستاۋىندا بىزدە ءبىر مۋزىكا ورىندالدى. ونى تانىدىڭدار ما؟
و: - يا، ول «ۆالس سۆەتوۆ».
ۇ: - دۇرىس، ەندى مەن بىرتىندەپ وسى بالەتتەن مۋزىكا قويامىن، ال سەندەر الدارىڭدا تۇرعان تاتتىلەردى جەپ كورىڭىزدەر جانە قاي مۋزىكا ءجۇرىپ جاتقانىن تاۋىپ الىپ ۆيكتورينا جازا قويىڭىزدار.
ۇ: - ۆيكتوريناداعى ءجۇرىپ جاتقان مۋزىكانى دۇرىس انىقتادىڭدار. ەندى سول جەگەن تاتتىلەرىڭ مۋزىكاعا ساكەس كەلە ما؟ كومپوزيتور شىنىمەن - اق دۇرىس بەينەلەگەن با؟ مەندە سەندەرمەن كەلىسەمىن. ونىڭ مۋزىكاسى شىنىمەن - اق ءتۇرلى مۇز كامپيتتى، شوكولادتى، ءتاتتى سۋسىنداردى كورسەتەدى. ال ەندى ۆەن ديوگرامما ارقىلى كومپوزيتوردىڭ ءۇش بالەتىن سالىستىرا وتىرىپ، ءبىر قورىتىندىعا كەلەيىك. بالەتتەردە اداجيو، ودەتتا، وديلليا ءرولىن ويناعان كوپتەگەن بالەرينامىز بار. ولار كىمدەر؟
و: - مارينا سەمەنوۆا، گالينا ۋلانوۆا، ماييا پليسەسكايا، ناتاليا بەسسمەرتنوۆا، ليۋدميلا سەمەنياكا.
ۇ: - يا، دۇرىس. جالپى پ. ي. چايكوۆسكيي شىنىمەن - اق بالەت جانرىندا ەرتەگى كومپوزيتور بوپ سانالادى.
مۋزىكا چايكوۆسكوگو زۆۋچيت،
ۆسەح ناس زۆۋچانەم ۋديۆيت
مياگكايا، دۋشيەۆنايا
لەگكايا، ناپيەۆنايا
ۆمەستە س مۋزىكوي حوروشەي
ك نام پريحوديت ۆولشەبستۆو
وستوروجنو، وستوروجنو
نە ۆسپۋگنۋت بى نام ەگو!
You Might Also Like
-
1. ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيە ءجۇزى حالقىنىڭ سانى جانە ۇدايى ءوسۋى. دەموگرافيالىق ساياسات
-
ساباقتىڭ ماقساتى: بالالاردى دومبىراعا قىزىقتىرۋ.
