قايران قازاعىم، ۇرپاعىڭ ادامشىلىقتان الىستاپ بارادى.
قايران قازاعىم، ۇرپاعىڭ ادامشىلىقتان الىستاپ بارادى.
تاربيە دەگەن ءتاڭىرىڭىز ءدال وسى زامانداعىداي كۇردەلەنىپ، تاربيەلەۋ ءىسى قيىنداپ، تىعىرىققا تىرەلۋ قازاق تاريحىندا بولعان ەمەس. ۇلىق ۇستازداردىڭ ۇلاعاتتى وسيەتى، ۇلگىلى ونەگەسى ارقىلى نەبىر قيىندىقتاردى ورىندى جەڭىپ، ۇلتتىق تاربيە قۇرالدارىن ۇتىمدى پايدالانۋ ناتيجەسىندە نەلەر اسقارالى اسۋلاردان جول تاۋىپ اسىپ، بەلدى بەلەستەردەن دانالىق ارقىلى دامىپ ءداۋىر سىنىن ساپالى، سانالى تۇردە ارتقا قالدىرعان ەدىك. ونىڭ ءبارى ۇرپاعىن ۇقتىرىپ وقىتاتىن، تاربيەلەپ جەتىلدىرەتىن كوشپەندىلەردىڭ وزىندىك ەرەكشە سيپاتتاعى باۋلۋ جۇيەسىنىڭ مىقتى دا، مىعىم بولعاندىعىنىڭ ارقاسى بولاتىن.. تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، كەڭ بايتاق ولكەمىزدە بۋىننان – بۋىنعا جالعاسىپ، يناباتتىلىق، ۇياتتىلىق، ادەپتىلىك، كورگەندىك، مەيرىمدىلىك سالتانات قۇرىپ، ۇيلەسىم تاۋىپ جاتقان. مىنە، سول قىمبات، اسىل قاسيەتتەردىڭ ءبارى وتباسى، وشاق قاسىندا بۇرشىك اتىپ، بۇتاق جايعان.
وتباسى – قوعامنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى قوعامدى قۇراتىن ادامزات اتاۋلى وتباسىندا ءوسىپ - ءوربيدى، تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى. قوعامدىق الەۋەت، قوعامدىق اقىل - وي بيىگى ءوز تامىرىن وسى ۇيادان تارتادى، ۇلتتىڭ ءدىنى دە وسى جانۇيا. قوعامدى جەكەلەگەن ادامدار، جەكە تۇلعالار قۇرايدى، ياعني سالاۋاتتى قوعامنىڭ نەگىزى قۋاتتى ونەگەلى، رۋحاني مىقتى وتباسى بولىپ تابىلادى. وتباسى - وتانىمىزدىڭ وشاعى. ويتكەنى ادام ەڭ العاش دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن ساتىنەن باستاپ، وسىندا ەر جەتىپ، وتباسىنىڭ تاربيەسىن الادى. سوندىقتان دا وتباسى – ادامزاتتىڭ اسا قاجەتتى، ءارى قاسيەتتى مەكتەبى. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جاس شاماسى ءار ءتۇرلى بولسا دا، ولاردىڭ اراسىنداعى ءبىر - بىرىمەن رۋحاني جاقىندىعى، ماقسات، ىنتىماقتاستىعى بار. وتباسى – ول دا ءبىر شاعىن مەملەكەت. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان ءوندىرىسى مەن ءونىم ءبولىسى، سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى، كىرىس - شىعىس بيۋدجەتى، قاستەرلەپ ۇستاناتىن رامىزدەرى ت. ب. بولاتىنى سياقتى ءار وتباسى بولمىس تىرشىلىگىنىڭ دە سوعان ۇقساس جاقتارى بار، ونىڭ جاراتىلىسى دا باسشىلىق پەن قوسشىلىقتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان وتباسىنىڭ قۇرامىنا زور ءمان بەرىپ، ءمانىن قورعاعان، وتباسىنىڭ ار - نامىسىن ساقتاۋعا، سىرىن اشپاۋعا، مۇشەلەرىن ءبىر - بىرىنە قاتىستى ادالدىققا تاربيەلەگەن. وتان – وتباسىنان باستالادى دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە وسىندا. وتباسى كەلەسىدەي ءتورت سيپاتتاماسى بار كۇردەلى قۇرىلىم بولىپ تابىلادى، ول قوعامنىڭ شاعىن الەۋمەتتىك توبى؛ جەكە تۇرمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى ءتۇرى؛ ەرلى - زايىپتىلىق وداق؛ ەرلى - زايىپتىلاردىڭ تۋىستارمەن، ياعني بىرگە تۇراتىن جانە ورتاق شارۋاشىلىق جۇرگىزەتىن اتا - انالارمەن، اعا - ىنىلەرمەن، اپكە - سىڭلىلەرمەن، اتا - اجەلەرمەن جانە باسقا دا تۋىسقاندارمەن، كوپتاراپتى قارىم - قاتىناستارى. بالا ءومىردىڭ العاشقى ساباقتارىن وتباسىندا الادى. ونىڭ ەڭ العاش ۇستازدارى مەن تاربيەشىلەرى اكە مەن شەشە. بالا ءۇشىن وتباسىنداعى كۇندەلىكتى قۋانىشتى ساتتەر مەن رەنىشتەر، ساتتىلىكتەر مەن ساتسىزدىكتەر — مەيىرىمدىلىك پەن سەزىمتالدىقتى، ادامدارعا دەگەن قايىرىمدىلىق سەزىمدەرىن قالىپتاستىراتىن باستاۋلار بولىپ تابىلاتىنى ەجەلدەن - اق دالەلدەنگەن. وتباسىندا بالانىڭ بويىندا ادالدىق پەن زۇلىمدىق، ادامگەرشىلىك ولشەمدەرى، ەڭبەككە بەيىمدىلىكتىڭ باستاپقى ساباقتارى تۋرالى العاشقى ۇعىمدار قالىپتاسادى. ومىرلىك جوسپارلار مەن ادامنىڭ يدەالدارى دا ءدال وسى وتباسىندا قالىپتاسادى. كيىزتۋىردىقتىلاردىڭ باۋلۋ جۇيەسىندە، وتباسى – ادامزات ۇرپاعى ءۇشىن ەش نارسەمەن سالىستىرۋعا جاتپايتىن التىن دىڭگەك، قاسيەتتى ومىرلىك مەكتەپ. وسىعان ساي قازاق وتباسىندا اتقارىلۋى ءتيىس ەرەكشە فۋنكسيالار قالىپتاسقان ەدى. ايتالىق؛ رەپرودۋكتيۆتىك – ومىرگە بالا اكەلۋ، حالىقتىڭ ءوسىپ - ءونۋ فۋنكسياسى؛- شارۋاشىلىق - ەكونوميكالىق فۋنكسيا وتباسىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن ۇيىمداستىرۋ، وتباسىلىق بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ مەن جۇمساۋ ماسەلەلەرىن قامتيدى؛- گەنەراتيۆتىك (لاتىنشا regeneratio - قايتا تۇلەۋ، جاڭارۋ) فۋنكسياسى بەلگىلى ءبىر مارتەبەنى، اتا - تەگىن، مۇلىكتەردى، الەۋمەتتىك جاعدايدى مۇراگەرلىككە الۋ دەگەندى بىلدىرەدى؛- وقۋ - تاربيە (الەۋمەتتەنۋ) فۋنكسياسى - اكەلىك نەمەسە انالىق تيىستىلىك مىندەتتەردى قاناعاتتاندىرۋ، بالالارمەن تىعىز بايلانىستا بولۋ، ولاردى تاربيەلەۋ، بالالاردىڭ ومىردەگى ءوز ورنىن تابۋى؛- باستاپقى الەۋمەتتىك باقىلاۋ سالاسى - وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ومىردەگى ءار ءتۇرلى سالالارداعى ءتارتىبىنىڭ مورالدىق تۇرعىداعى رەتتەلۋى، سونىمەن قاتار ەرلى - زايىپتىلاردىڭ، اتا - انا مەن بالانىڭ، اعا جانە ورتا بۋىن ۇرپاقتار اراسىنداعى ءوزارا قارىم - قاتىناستارداعى جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەتتەردىڭ رەتتەلۋى؛- رەكرەاتيۆتىك (لاتىنشا recreatio - قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭعىرتۋ) فۋنكسيا دەمالىسقا، بوس ۋاقىت وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋعا، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ دەنساۋلىعى مەن اماندىعى تۋرالى قامقورلىققا بايلانىستى؛- رۋحاني قارىم - قاتىناس فۋنكسياسى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تۇلعا رەتىندە دامۋىن، رۋحاني بايلىقتى مولايتۋ دەگەندى بىلدىرەدى؛- الەۋمەتتىك - مارتەبەلىك فۋنكسيا – وتباسى مۇشەلەرىنە بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك مارتەبەنىڭ بەرىلۋى، الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءوسىپ - ءونۋى؛- پسيحوتەراپيەۆتىك فۋنكسيا وتباسى مۇشەلەرىنە وزدەرىنىڭ جاقسى كورۋ، قۇرمەتتەۋ، مويىنداۋ، ەموسيالىق قولداۋ، پسيحولوگيالىق كومەك سياقتى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؛ قالپىنا كەلتىرۋ فۋنكسياسى جۇمىس كۇنىنەن كەيىن ادامنىڭ كۇش - قايراتىن، پسيحولوگيالىق، ەموسيالىق جانە رۋحاني قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالادى؛ تۇلعانىڭ بوس ۋاقىتتى وتكىزۋگە دەگەن بەلگىلى ءبىر قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرادى؛ ەموسيونالدىق فۋنكسيا ەموسيالىق قولداۋعا يە بولۋدى، پسيحولوگيالىق كومەك الۋدى، سونداي - اق جەكە - دارا تۇلعانىڭ ەموسيالىق تۇرعىدان تۇراقتانۋى مەن ونىڭ پسيحولوگيالىق تەراپياسىن بىلدىرەدى. مىنە قازاق وتباسىندا وسى قىزمەتتەر ءوز ەرەكشەلىتەرىنە، تاريحي قالىپتاسۋ سالتىنا ساي اتقارىلىپ كەلدى. بۇگىنگى قازاق وتباسىندا اتالعان فۋنكسيالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ جاعدايى، ولاردىڭ دارەجە ورەسى تىم تومەندەپ كەتكەن. ەڭ قيىنى بالانى ومىرگە اكەلۋ، ونى اسىراپ باعۋ، دامىتىپ جەتىلدىرۋ، تاربيەلەپ باۋلۋ قىزمەتى وتباسىنىڭ حال قاۋقارىنان اسىپ كەتىپ، بۇگىنگى وتباسىنىڭ شاما شارقى جەتپەي قالعان. ايتالىق، قازاق ءدىلى مەن تۇرمىس ادەبىندە بولماعان، وڭ جاقتا وتىرىپ، نەكەسىز بالالى بولۋ، جاسى تولماي، مەكتەپ پارتاسىنان اكە - شەشە اتانۋ نەمەسە جاساندى تۇسىك جاساتۋ، ەرنىنەن ومىراۋ ۋىزى كەپپەي جاتىپ، قىرشىن ءومىرىن قيىپ، وزىنە - ءوزى قول سالۋ، باۋىر ەتى بالاسىن قوقىسقا لاقتىرۋ. شيەتتەي جاس بالانى زورلاۋ قاتارلى حايۋاني قىلىقتاردىڭ ەتەك الۋى بۇگىنگى وتباسىنىڭ تاربيەلىك فۋنكسياسىنىڭ جۇزەگە اسپاي قالعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنى داۋسىز. مۇنداي جاعدايعا جەتۋىمىزدىڭ كوپ سەبەبى بار ەكەنى بەلگىلى بولۋمەن قاتار تومەندەگى ءۇش جاعداي ەرەكشە ىقپال ەتىپ وتىر.
ءبىرىنشى. بۇگىنگى قازاق وتباسىنىڭ قۇرىلىمى ايتۋلى وزگەرىسكە ۇشىراعان. از بالالى وتباسى ەگەر باقۋاتتى بولسا ەركەلەر مەن سەركەلەر سولاردان شىعاتىن بولعان. سەبەبى تۇڭعىش تا ءوزى، كەنجە دە ءوزى بولعان سوڭ شارا جوق. تويىپ سەكىرەتىندەر دە سولار. قالتاسىنا ساي قايدان بولسا دا، وقۋ - بىلىمگە قول جەتكىزەتىن، داۋلەت پەن مۇلىكتى يەلەنەتىن، ءوزىمشىل جاندار، قىلمىسىن دا، قيسىنىنا كەلتىرەتىن، وڭاي، جەڭىل جازامەن قۇتىلاتىن وسىلار بولاتىن ءتارىزدى. ەگەر وتباسىنىڭ تىرشىلىك جاعدايى تومەن، الەۋمەتتىك ءالسىز بولسا، ارقالانار اعاسى جوق، سۇيەنەر ءىنىسى جوق، جاڭعىز ىلىك ءالجۋاز، اعايىن تۋىستىڭ مەيىر شاپاعاتىنا ءزارۋ ءجاسوسپىرىم شىعا كەلەدى. كوپ بالالى وتباسى كوزگە تۇرتكى بولا باستادى. بۇگىنگى قازاق وتباسى بالا سانىمەن عانا ەرەكشەلەنبەيدى. مىسالى؛ ارالاس نەكەدەگى وتباسى، جالعىزباستى وتباسى، اجىراسقان وتباسى، ازاماتتىق نەكەدەگى وتباسى، ءبىر جىنىستى وتباسى، نەكەسىز وتاسقاندار جۇبى ت. ب. بۇلاردىڭ قاي - قايسىسىن الىپ قاراستىرساڭىز دا، ۇرپاق تاربيەلەۋدە ۇلكەن قيىندىقتىڭ بار ەكەنىن بايقايسىز. حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمداردىڭ ءبىرى يۋنيسەف تاراتقان اقپاراتقا سەنسەك، شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپا، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بالالارعا جاسالاتىن تۇرمىستىق زورلىق - زومبىلىق كەڭىنەن تارالىپ، جەگىقۇرتتاي تامىرىن تەرەڭگە جايىپ بارا جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 1 - 14 ارالىعىنداعى بالالاردىڭ 53 پايىزى ۇيدە وزبىرلىقپەن تاربيەلەۋ ءادىسىنىڭ قۇربانى بولعان.«... ۆ سوۆەتسكيە ۆرەمەنا كازاحستان بىل ودنيم يز ليدەروۆ ۆ سسسر پو كوليچەستۆۋ براكوۆ، زاكليۋچاەمىح مەجدۋ پرەدستاۆيتەليامي رازنىح ەتنوسوۆ. ناسكولكو تاكيە براكي راسپروسترانەنى سەگودنيا؟- ۆ تەچەنيە پوسلەدنيح پياتي لەت وني سوستاۆليايۋت ۆ كازاحستانە وكولو 15، 5 پروسەنتا وت وبششەگو چيسلا براكوسوچەتانيي. درۋگيمي سلوۆامي، كاجدىي شەستوي براك ياۆلياەتسيا مەجناسيونالنىم.- كاكوي ترەند نابليۋداەتسيا – ۆ ستورونۋ ۋۆەليچەنيا يلي، ناوبوروت، ۋمەنشەنيا؟
- پولنۋيۋ كارتينۋ دايۋت رەزۋلتاتى پەرەپيسەي ناسەلەنيا، كوتورىە پروۆودياتسيا وبىچنو راز ۆ دەسيات لەت. مەنەە پودروبنايا ينفورماسيا سودەرجيتسيا ۆ تەكۋششيح ۋچەتنىح داننىح، پرەدوستاۆلياەمىح كوميتەتوم پو ستاتيستيكە. ا ۆ سەلوم سيفرى تاكوۆى. ۆ 1959 - م دوليا مەجەتنيچەسكيح براكوۆ ۆ كازاحستانە سوستاۆليالا 14، 4 پروسەنتا، ۆ 1970 - م – 20، 6 پروسەنتا، ۆ 1979 - م – 21، 5 پروسەنتا، ۆ 1989 - م – 23، 9 پروسەنتا، ۆ 1999 - م – 21، 4 پروسەنتا، ۆ 2005 - م – 18، 8 پروسەنتا، ۆ پەريود س 2013 - گو پو 2017 - ي – 15، 5 پروسەنتا. تو ەست ۆ 1960 – 1980 گوداح نابليۋدالسيا روست كوليچەستۆا مەجەتنيچەسكيح براكوۆ، ا ۆ پوستسوۆەتسكيي پەريود، ناوبوروت، شلو سوكراششەنيە.»
«ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتى قازاقستاندا سوڭعى ون جىلدا اجىراسۋشىلار قاتارىنىڭ ارتقانىن ايتادى. ون جىل ارالىعىندا ەلدە 1، 5 ملن ۇيلەنۋ دەرەگى تىركەلسە، جارتى ميلليونى وسى ۋاقىت ىشىندەگى اجىراسۋشىلار ساپىندا بولعان.» "ەكونوميست رەتىندە، مەن ءۇشىن بارلىعى ەكونوميكامەن بايلانىستى. ب ا ق بەتىندە سوڭعى كەزدە اجىراساتىندار قاتارى ارتىپ بارادى دەگەن ماسەلە ءجيى كوتەرىلگەن سوڭ، تاياۋدا مەن ستاتيستيكانى قاراپ شىقتىم. بىزدە جىل سايىن 140 مىڭ ادام نەكەسىن قيادى ەكەن، ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، 55 مىڭى اجىراسادى"، - دەدى مينيستر. «الەۋمەتتانۋشى ايسۇلۋ مولدابەكوۆا "اجىراسۋدىڭ اسەرىنەن ەلىمىزدە تولىق ەمەس وتباسىلار، جالعىزباستى انا، جالعىزباستى اكە، «تۇل جەتىم» ەمەس «الەۋمەتتىك جەتىم بالالار» سانى ارتقانىن" ايتادى. ول:"ەلىمىزدە 400 مىڭنان استام انالار، 40 مىڭنان استام اكەلەر 1 ميلليونعا جۋىق بالانى جالعىز وزدەرى اكەسىز، نە اناسىز تاربيەلەپ وتىر" – دەگەن. وسى وتباسىلارىندا بالانى قاي تىلدە وقىتۋ، قاي ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋى اتا - انالار ءۇشىن اۋىر جۇك، بالا ءۇشىن قابىلەت قارىمىن دامىتۋدا ۇلكەن بوگەتكە اينالعان. ءسابي تالتىرەكتەپ اياعىن باسىپ، قاي تىلدە سويلەنۋىنىڭ ءوزى سان قۇبىلىپ، كەشەۋىلدەي جونەلەدى. اكە مەن شەشەنىڭ بالا تاربيەلەۋدەگى بورىشى مەن مىندەتى تەڭ بولماعان سوڭ تاربيە تولىققاندى ناتيجە بەرمەيدى.– «بالا ءوز تىلىندە تاربيەلەنبەسە، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتە المايدى»، – دەيدى الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ. انىعىندا جوعارىدا اتالعان وتباسىندا شەت جۇرت ۇلگىسىمەن تاربيەلەنگەن ۇرپاق ءوز انا ءتىلىنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداپ، مەيىرىن قاندىرا المايدى. انا تىلىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن تانىسىپ، كوكەيىنە توقىپ، بولاشاعىنا باعىت - باعدار الا المايدى. سەبەبى، ۇلتتىق ۋىزعا جارىماعان بالا ءار نارسەگە، شەتەلگە ەلىكتەگىش كەلەدى. ءوز ۇلتىنا مۇرنىن شۇيىرە قارايدى. ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىن ۇرپاق ءوز ەلىن دە، جەرىن دە سۇيمەيدى. «تاربيە شەتجۇرتتان اكەلىپ جابا سالاتىن جابۋ ەمەس. بىرەۋدىڭ ەكىنشى بىرەۋگە ۇسىناتىن سىيلىعى دا ەمەس» (م. عابدۋللين) بولعاندىقتان ۇرپاق ازۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇگىنگى كۇندەرى، قازاق وتباسىنىڭ تاربيە - تالىمدىك قۇندىلىقتارىنىڭ ورتايۋى ورنى تولماس ولقىلىققا اينالعان. مىسالى، بۇگىنگىدەي ءار اۋىلدا كەمى ءبىر - ەكى مەشىت بولمادى دەمەسەڭىز، قازىرگىدەي ۇشاق - ۇشاق بولىپ قاجىلىققا بارمادى دەمەسەڭىز، اتا - اجەلەرىمىز نامازىن دا وقىدى، ورازاسىن دا ۇستادى. بىرەۋ - بىرەۋدىڭ قويىن، جىلقىسىن ۇرلاسا ۇرلاعان شىعار، ءيا، ەرەگىسپەن ءتىپتى ءبىرىن - ءبىرى ءولتىرىپ تە قويعان جاعدايلار كەزدەسكەن شىعار، ءبىراق ول كەزدە قازىرگىدەي 3 - 4 جاسار نارەستەلەردى زورلايتىن پەدوفيلدەرىڭىز اتىمەن جوق ەدى. بۇرىنعى قازاق قىزىنىڭ قورعاۋشىسى ۇلدار مەن ىنىلەرى، جەزدەلەرى مەن قۇربى - قۇرداستارى ەدى بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ ءوزى قورلاۋشىلارعا اينالدى. ءوز اكەسىنەن تارتىپ، وگەي اكەسىنە دەيىن، قىزدى كورسە قىلمىڭ قاققان، جىگىتتەردىڭ ارسىزدىعى، ايۋاني قىلىعى ۇرپاقتى ازدىرماي قايدان قويسىن! بالامەن انانى زورلىق - زومبىلىقتان قورعايتىن زاڭ شىعىپ، تىيىم قويماسا بۇل ىندەت وتە اسقىنىپ بارادى. ءدىنىمىزدىڭ دۇرىس جاڭعىرماۋىنان بولىپ، تالاي قازاقتىڭ قانى توگىلدى، جاتپيعىلداعى سەكتالاردىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، تالاي جاس جىلادى، قينالدى، ازدى - توزدى. جاتەلدە، جاتجەردە سۇيەگى قالدى، زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ زاردابىن شەكتى. ارالارىندا بالالار دا بولدى. تاۋەلسىزدىك العانداعى ءبىزدىڭ كورمەگىمىز وسى ما ەدى؟
ەكىنشى. وتباسىنا ورناعان كەدەيشىلىك - ۇرپاقتىڭ ازۋىنا باستى سەبەپشى بولىپ وتىر. ەلىمىزدەگى جالپى وتباسىنىڭ سانى 2، 3 ملن - نان استام دەسەدى. جاريالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ولاردىڭ سەكسەنگە تاياۋى الەمدىك باحۋاتتى بايلارمەن تەڭەسە الاتىن شامالى ەكەن. جالپى ۇلتتىق بۋرجۋيلاردىڭ نەگىزى قالانعان ءتارىزدى. ەكىنشى جاعىنان كەدەيلەر دە ولارعا ساي، قالىسپاي ءوسىپتى. بىلىكتى ءۋاليدىڭ سوزىنە قاراعاندا الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسى - 600 مىڭعا تاياۋ كورىنەدى. ولاردى تاقىر كەدەيگە سانايتىندار دا بار ەكەن.
قازاق قوعامىنىڭ وتكەن تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، ولكەمىزدە، جالپى اۋماقتا، تىنىش - تىق ورناپ، ادامدار الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشكەن، «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان دا»، اشتىقتان قىرىلىپ - جويىلىپ، تەنتىرەپ بەزىپ، اۋىپ - كوشىپ، زار ەڭىرەگەن زامان دا بولىپتى. ءبىراق، قاي - قايسىسى دا ۇزاققا سوزىلماپتى. ياعني، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ءبىر ءسات تە بوس وتىرىپ، ۋاقىت وتكىزبەگەن. قالىپتى تىرلىك جاساۋ ءۇشىن ەش ۋاقىت تا كۇرەسسىز قاراپ جاتپاعان. وسىعان ساي قازاق قوعامىندا، باي دا، كەدەي دە عۇمىر كەشكەن - ءدى. قازاق بايلارىن: اتالى باي، ارقالى باي، ساسىق باي، ساراڭ - قاراۋ باي، جاڭا باي - دەپ، اجىراتقان. ال، كەدەيلەردى: كەۋدەلى كەدەي، كەمشىن كەدەي، تاقىر كەدەي - دەپ بولگەن. بۇگىنگى تاڭدا، قازاقتىڭ جوعارىدا اتالعان بايلارىنىڭ ءبىرى دە جوق، تەك جاڭا بايلار عانا بار. كازىرگى جاڭا بايلار: جىلپوس بايلار، جىمقىرعىش بايلار، جانتىق بايلار - دەپ اتالىپ ءجۇر. اتا - باباسىنان قالعان داۋلەتتى كاپيتال بولدىرىپ، ونى نارىققا سالىپ، وسىرگەن، تابىسىن دوربا - لاپ وتانىمىزعا تاسىپ ىرىس جيناعان ءبىرى دە جوق. قازاقتىڭ بايلىعىن مەنشىكتەپ الىپ، ونى ءوندىرىپ، وڭدەپ ساتىپ، وسى نەگىزدە پايدا تاپقاندار. كەيبىرى حالىق داۋلەتىن وتە جاسىرىن جولمەن جىمقىرعاندار. قالعانى اعا - كوكەسى، تامىر - تانىسى ارقىلى، كرەديتكە قولى جەتىپ، شامالى بولسا دا ىسمەرلىككە، ىسكەرلىككە توسەلگەندەر.. قازاقتىڭ اتىمتاي جومارتتارى جوتالى بايلار مەن كەۋدەلى كەدەيلەردە كوپ بولعان. بۇگىنگى جومارتتار اتىمتايلىعىنان گورى اۋىز باسارلىعى ارتىقتاۋ بولىپ بارادى. ەگەر جالپاق جۇرت ولاردىڭ «داۋلەتىنە» بارلىعى بىرىگىپ تالاسا قالسا، ايىرىلىپ قالاتىنىن بىلەدى، ارينە. ىرىستىق احۋالى وسىنداي دەنگەيدەگى قوعامدا، بۇگىنگى جاعدايدا، وتباسىنا كەدەيشىلىكتىڭ ورناۋىنا مۇمكىندىك تۋعان. كەدەيشىلىك ورناۋىنىڭ باستى سەبەبى - قازاق وتباسىنىڭ كوبىنىڭ داۋلەتى سارقىلىپ، ىرىسى سۋالعان. ولاردىڭ اربىرىنە، جەڭىل ماشينا ۇسىنساڭ دا، ميلليونداپ اقشا بەرسەڭ دە، ازىرگە كوتەرىلە المايدى. سەبەبى، قاراپايىم قازاقوتباسى وسى كۇندە ەشبىر دۇنيە مۇلىك، داۋلەت ىرىسقا پە ەمەس. كەدەيلىك وتباسىنان، اسىپ اۋىلدى قامتىعان. كەلەشەگى جوق اۋىل دەپ بۇعان دەيىن 97 اۋىل جويىلعان بولسا، ەندى 400 اۋىل جويىلۋعا جوسپارلانۋدا. قالانىڭ وزىندە كەدەي وتباسىنىڭ سانى دا ارتۋدا. وسىنداي كەدەيشىلىكتىڭ سالدارىنان بولىپ، ولار بالا اسىراپ باعۋ، تاربيەلەپ دامىتۋ مىندەتىن اتقارا الماي قالعان.
ءۇشىنشى. مەكتەپتەردەگى كۇللى تاربيەلەۋ ءىسى كوپىرمە، داڭعازا، جالاڭ ىلىمدەرگە نەگىزدەلىپ كولگىر ءجۇرىلىپ، سولاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن. بۇلاي بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ءبىلىم بەرۋ سالاسىن «پەداگوگيكاسىز - باسشىلار» باسقارعان جانە پەداگوگيكالىق ىرگەلى عىلىمدار دامىماي قالعان. بۇعان دالەلدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولۋمەن قاتار ماقالا شاناعىنا ساي ەڭ سوڭعى جاسالعان تاربيە تۇجىرىمداماسىنداعى تاربيەنىڭ اتقارىلۋ جولىن، باسىم باعىتىن قىسقا الىپ قاراستىرالىق.( قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاربيەنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزدەرى استانا 2014).
«تاربيەنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزدەرى»- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا بالالار مەن وقۋشى جاستاردى تاربيەلەۋدىڭ يدەولوگياسى مەن ستراتەگياسىن انىقتايتىن؛- قوعامعا تاربيەنىڭ باسىم ءرولى مەن باعىتىن كورسەتىپ بەرەتىن؛- ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە تاربيەنىڭ ۇزدىكسىزدىگى مەن ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزىن انىقتاپ، پراكتيكالىق باعىتىن كورسەتۋگە ءتيىستى اسا ماڭىزدى قۇجات ەكەنى بەلگىلى. بۇگىنگى جاعدايمەن، قازاقتا اعارتۋشىلىق فيلوسوفياسى بولعانىمەن ءبىلىم فيلوسوفياسى جەتكىلىكتى دامىماعاندىقتان جوعارىداعى ماقساتتار مەن مىندەتتەردى ايقىنداۋدا تىكەلەي كومەك بەرە الماي وتىر. ال، تاربيەنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزىنسىز قازاقستاننىڭ تاربيەلەۋ جۇيەسى باسقارىلماسى انىق. وسى قولداعى بار قۇجاتتا: ءبىرىنشى باعىت – قازاقستاندىق پاتريوتيزم جانە ازاماتتىق تاربيە. ەكىنشى باعىت – رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە. ءۇشىنشى باعىت – ۇلتتىق تاربيە. ءتورتىنشى باعىت - قۇقىقتىق تاربيە بەسىنشى باعىت — وتباسى تاربيەسى. التىنشى باعىت — كوپمادەنيەتتى تاربيە. جەتىنشى باعىت — ەڭبەك جانە ەكونوميكالىق تاربيە. سەگىزىنشى باعىت — جالپىمادەني جانە كوركەم - ەستەتيكالىق تاربيە. توعىزىنشى باعىت - زياتكەرلىك تاربيە. ونىنشى باعىت — دەنە تاربيەسى، سالاماتتى ءومىر سالتى. ون ءبىرىنشى باعىت — ەكولوگيالىق تاربيە. ون ەكىنشى باعىت — اقپاراتتىق مادەنيەت تاربيەسى - دەپ كورسەتىلگەن. بۇعان قاراعاندا ات - اتاۋى مەن مازمۇنىنداعى جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەر بار بولعانىمەن استارىنان كوممۋنيستىك تاربيەنىڭ قۇرامداس بولىگى ايقىن كورىنىپ تۇر. ءبىزدى قىزىقتىرعان باسىم باعىت العان تاربيەنىڭ ءۇشىنشىسى - ۇلتتىق تاربيە. اقپاراتتىق تاربيە، زامان تاقاۋىرى جانە دامۋ كوكجيەگىنىڭ كەڭۋىن كورسەتىپ تۇر. ماسەلەنى ەكىنشى جاعىنان قاراپ كورىڭىز. وسى ون ەكى باعىتتىڭ ونى جالعىز – ۇلتتىق تاربيەنىڭ قۇشاعىنا سيىسىپ كەتەدى. مىسالى، زياتكەرلىك تاربيە - ۇلتتىق تاربيەدە وتە تياناقتى ءارى تەرەڭ مازمۇنمەن جۇرىلگەن. ال، رۋحاني ادامگەرشىلىك تاربيە - ۇلتتىق تاربيە ۇردىسىندە تىم جوعارى ناتيجەگە جەتىپ، ۇلت ساناسىن، ءدىلىن، پسيحولوگياسىن قالىپتاستىرعان. ايعانىم اجەمىزدىڭ ءوزى سوناۋ زاماندا شوقان مەن اۋىل بالالارىنا زياتكەرلىك تاربيە بەرۋدە قانداي قۇرالدار مەن امالداردى قولدانىپ، نەندەي ناتيجەگە جەتكەنىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى! ءۇشىنشى جاعىنان الىپ قاراساڭىز تۇجىرىمدامادا ۇلتتىق تاربيە جالپى تاربيەنىڭ ءبىر بولشەگى عانا بولىپ بەرىلۋى ونىڭ تولىققاندى زەرتتەلىپ، جان - جاقتى زەردەلەنبەگەندىگىن كورسەتىپ تۇر. ال، ومىردە، ۇلتتىق تاربيە تەتىكتەرىن، تاسىلدەرىن قولدانىپ، جولدارىنا ءتۇسىپ، امالدارىن كەرەكتەنىپ ۇرپاققا زياتكەرلىك جانە ادامگەرشىلىك رۋحاني تاربيە بەرۋدە جەتىستىككە جەتىپ جۇرگەن تاربيەشى ۇستازدار بۇگىندە بار عوي.
ۇلتتىق تاربيەنىڭ ەڭ ەلەۋلى ءبىر زاڭدىلىعى باۋلۋ ءىس - ارەكەتى - ءبىر ءىزدى، ساباقتاس ءارى جۇيەلى بولۋ كەرەك. وسى زامانعى وتباسىندا، بالاباقشادا، مەكتەپتەگى تاربيەلەۋ ىسىندە جۇيەلىلىك جوق. ءار ساتىلى مەكتەپتىڭ ءار سىنىبىنا اتالمىش وقۋ جىلىندا بيازى ادەپپەن جىبەك مىنەزدىڭ قانداي ۇلگىلەرىن ۇقتىرىپ ۇيرەتىپ، كەلەسى ساتىسىندا قاندايىن ۇيرەتۋگە ءتيىستى ەكەنى بەلگىسىز، جوسپارسىز، باعىتسىز، ەسەپسىز كۇن كەشۋدە. ۇيرەتىپ ۇقتىرعانىمىزدىڭ قانشاسى قاي وقۋشىنىڭ بويىنا قانشالىقتى سىڭگەنىنە باعام جاساۋعا تىپتەن دارمەنسىزبىز. سولاي بولا تۇرا، «بيازى ادەپ - ادامشىلىق ايناسى»، «جىبەك مىنەز - باقىتقا جەتۋ باستاما - سى»- دەپ سارنايمىز. وسىنداي ەكىۇشتى، تۇراقسىز، عىلىمي نەگىزى ءالجۋاز باعىت - باعدارلار، ىلىمدەر مەكتەپتەگى، بالاباقشاداعى تاربيەلەۋ جۇيەسىنە باسشىلىققا الىناتىندىقتان قازاقستاننىڭ تاربيەلەۋ جۇيەسىندە كوپىرمە، داۋرىقپا، كولگىر تاربيە كەڭىستىگى پايدا بولعان. ۇرپاقتىڭ ازۋىنا نەگىز بولعان تۇپكى سەبەپتىڭ قايدا جاتقانىن وسىدان باعامداي بەرىڭىز! مىنە نە كەمشىن تۇر؟ داستۇرمەن بايىتىلعان ۇلتتىق تاربيە قوعامدا جاپپاي سالتانات قۇرىپ، تۇرمىس سالتىمىزعا، تاربيە جۇيەمىزگە جاناسىپ كەلىپ، كىرىگىپ كەتە الماي ءجۇر. ونى دۇرىس باعالاپ، جاراتا الماعانىمىز باسقا جۇرتتان دا ۇيات بولدى. سەمەنوۆ - تيان - شانسكيي قازاقتار تۋرالى: "بۇلاردى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق. سالت - داستۇرلەرى تۇگەل تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم!" دەگەن ەكەن. وسى ءبىلىمدى ءبىز قانداي بىلىمدەرمەن اۋىستىرىپ الدىق؟ كوپىرمە ءىلىم - ناسيحاتتار بۇگىندەرى ءبىزدىڭ قوعامعا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ عۇمىر كەشۋدە. ىستەمەگەنىن ىستەدىم دەپ كوپىرىپ ماقتانۋ، جەتپەگەن جەتىستىكتى قولعا كەلتىردىم دەپ توقمەيىلسىنۋ، عىلىمي نەگىزسىز وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى توسىننان جاسادىم دەپ جالعان جاسامپاز كۇرەسكەر اتانۋ، مانساپ، اتاق داڭقىن بۇلداپ ايباتتانىپ ەلەتۋ، جاڭالاپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، جاڭعىرتىپ جاتىرمىن دەپ سالعىرتتىققا سالىنۋ. جات پيعىلداعى دىندەر ناسيحاتى، قاراپايىم حالىقتى ءدىني ۇعىمداعى ازاپتار مەن توزاق ارقىلى ۇركىتۋ - قورقىتۋ ۇگىتى، ادامگەرشىلىك - رۋحاني ءبىلىمدى جالعان جاساندى ادىسپەن جاس ۇرپاققا جەتكىزۋ، ورتامىزعا «اۋدارما تاربيە» اكەلىپ تاراتۋ ت. س. س. مىنە. مۇنىڭ ءبارى جاسۇرپاقتى ازدىرىپ، ادامشى - لىقتان اجىراتۋعا ماجبۇرلەۋدە.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى) 10. 09. 2019
تاربيە دەگەن ءتاڭىرىڭىز ءدال وسى زامانداعىداي كۇردەلەنىپ، تاربيەلەۋ ءىسى قيىنداپ، تىعىرىققا تىرەلۋ قازاق تاريحىندا بولعان ەمەس. ۇلىق ۇستازداردىڭ ۇلاعاتتى وسيەتى، ۇلگىلى ونەگەسى ارقىلى نەبىر قيىندىقتاردى ورىندى جەڭىپ، ۇلتتىق تاربيە قۇرالدارىن ۇتىمدى پايدالانۋ ناتيجەسىندە نەلەر اسقارالى اسۋلاردان جول تاۋىپ اسىپ، بەلدى بەلەستەردەن دانالىق ارقىلى دامىپ ءداۋىر سىنىن ساپالى، سانالى تۇردە ارتقا قالدىرعان ەدىك. ونىڭ ءبارى ۇرپاعىن ۇقتىرىپ وقىتاتىن، تاربيەلەپ جەتىلدىرەتىن كوشپەندىلەردىڭ وزىندىك ەرەكشە سيپاتتاعى باۋلۋ جۇيەسىنىڭ مىقتى دا، مىعىم بولعاندىعىنىڭ ارقاسى بولاتىن.. تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، كەڭ بايتاق ولكەمىزدە بۋىننان – بۋىنعا جالعاسىپ، يناباتتىلىق، ۇياتتىلىق، ادەپتىلىك، كورگەندىك، مەيرىمدىلىك سالتانات قۇرىپ، ۇيلەسىم تاۋىپ جاتقان. مىنە، سول قىمبات، اسىل قاسيەتتەردىڭ ءبارى وتباسى، وشاق قاسىندا بۇرشىك اتىپ، بۇتاق جايعان.
وتباسى – قوعامنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى قوعامدى قۇراتىن ادامزات اتاۋلى وتباسىندا ءوسىپ - ءوربيدى، تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى. قوعامدىق الەۋەت، قوعامدىق اقىل - وي بيىگى ءوز تامىرىن وسى ۇيادان تارتادى، ۇلتتىڭ ءدىنى دە وسى جانۇيا. قوعامدى جەكەلەگەن ادامدار، جەكە تۇلعالار قۇرايدى، ياعني سالاۋاتتى قوعامنىڭ نەگىزى قۋاتتى ونەگەلى، رۋحاني مىقتى وتباسى بولىپ تابىلادى. وتباسى - وتانىمىزدىڭ وشاعى. ويتكەنى ادام ەڭ العاش دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن ساتىنەن باستاپ، وسىندا ەر جەتىپ، وتباسىنىڭ تاربيەسىن الادى. سوندىقتان دا وتباسى – ادامزاتتىڭ اسا قاجەتتى، ءارى قاسيەتتى مەكتەبى. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جاس شاماسى ءار ءتۇرلى بولسا دا، ولاردىڭ اراسىنداعى ءبىر - بىرىمەن رۋحاني جاقىندىعى، ماقسات، ىنتىماقتاستىعى بار. وتباسى – ول دا ءبىر شاعىن مەملەكەت. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان ءوندىرىسى مەن ءونىم ءبولىسى، سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى، كىرىس - شىعىس بيۋدجەتى، قاستەرلەپ ۇستاناتىن رامىزدەرى ت. ب. بولاتىنى سياقتى ءار وتباسى بولمىس تىرشىلىگىنىڭ دە سوعان ۇقساس جاقتارى بار، ونىڭ جاراتىلىسى دا باسشىلىق پەن قوسشىلىقتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان وتباسىنىڭ قۇرامىنا زور ءمان بەرىپ، ءمانىن قورعاعان، وتباسىنىڭ ار - نامىسىن ساقتاۋعا، سىرىن اشپاۋعا، مۇشەلەرىن ءبىر - بىرىنە قاتىستى ادالدىققا تاربيەلەگەن. وتان – وتباسىنان باستالادى دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە وسىندا. وتباسى كەلەسىدەي ءتورت سيپاتتاماسى بار كۇردەلى قۇرىلىم بولىپ تابىلادى، ول قوعامنىڭ شاعىن الەۋمەتتىك توبى؛ جەكە تۇرمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى ءتۇرى؛ ەرلى - زايىپتىلىق وداق؛ ەرلى - زايىپتىلاردىڭ تۋىستارمەن، ياعني بىرگە تۇراتىن جانە ورتاق شارۋاشىلىق جۇرگىزەتىن اتا - انالارمەن، اعا - ىنىلەرمەن، اپكە - سىڭلىلەرمەن، اتا - اجەلەرمەن جانە باسقا دا تۋىسقاندارمەن، كوپتاراپتى قارىم - قاتىناستارى. بالا ءومىردىڭ العاشقى ساباقتارىن وتباسىندا الادى. ونىڭ ەڭ العاش ۇستازدارى مەن تاربيەشىلەرى اكە مەن شەشە. بالا ءۇشىن وتباسىنداعى كۇندەلىكتى قۋانىشتى ساتتەر مەن رەنىشتەر، ساتتىلىكتەر مەن ساتسىزدىكتەر — مەيىرىمدىلىك پەن سەزىمتالدىقتى، ادامدارعا دەگەن قايىرىمدىلىق سەزىمدەرىن قالىپتاستىراتىن باستاۋلار بولىپ تابىلاتىنى ەجەلدەن - اق دالەلدەنگەن. وتباسىندا بالانىڭ بويىندا ادالدىق پەن زۇلىمدىق، ادامگەرشىلىك ولشەمدەرى، ەڭبەككە بەيىمدىلىكتىڭ باستاپقى ساباقتارى تۋرالى العاشقى ۇعىمدار قالىپتاسادى. ومىرلىك جوسپارلار مەن ادامنىڭ يدەالدارى دا ءدال وسى وتباسىندا قالىپتاسادى. كيىزتۋىردىقتىلاردىڭ باۋلۋ جۇيەسىندە، وتباسى – ادامزات ۇرپاعى ءۇشىن ەش نارسەمەن سالىستىرۋعا جاتپايتىن التىن دىڭگەك، قاسيەتتى ومىرلىك مەكتەپ. وسىعان ساي قازاق وتباسىندا اتقارىلۋى ءتيىس ەرەكشە فۋنكسيالار قالىپتاسقان ەدى. ايتالىق؛ رەپرودۋكتيۆتىك – ومىرگە بالا اكەلۋ، حالىقتىڭ ءوسىپ - ءونۋ فۋنكسياسى؛- شارۋاشىلىق - ەكونوميكالىق فۋنكسيا وتباسىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن ۇيىمداستىرۋ، وتباسىلىق بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ مەن جۇمساۋ ماسەلەلەرىن قامتيدى؛- گەنەراتيۆتىك (لاتىنشا regeneratio - قايتا تۇلەۋ، جاڭارۋ) فۋنكسياسى بەلگىلى ءبىر مارتەبەنى، اتا - تەگىن، مۇلىكتەردى، الەۋمەتتىك جاعدايدى مۇراگەرلىككە الۋ دەگەندى بىلدىرەدى؛- وقۋ - تاربيە (الەۋمەتتەنۋ) فۋنكسياسى - اكەلىك نەمەسە انالىق تيىستىلىك مىندەتتەردى قاناعاتتاندىرۋ، بالالارمەن تىعىز بايلانىستا بولۋ، ولاردى تاربيەلەۋ، بالالاردىڭ ومىردەگى ءوز ورنىن تابۋى؛- باستاپقى الەۋمەتتىك باقىلاۋ سالاسى - وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ومىردەگى ءار ءتۇرلى سالالارداعى ءتارتىبىنىڭ مورالدىق تۇرعىداعى رەتتەلۋى، سونىمەن قاتار ەرلى - زايىپتىلاردىڭ، اتا - انا مەن بالانىڭ، اعا جانە ورتا بۋىن ۇرپاقتار اراسىنداعى ءوزارا قارىم - قاتىناستارداعى جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەتتەردىڭ رەتتەلۋى؛- رەكرەاتيۆتىك (لاتىنشا recreatio - قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭعىرتۋ) فۋنكسيا دەمالىسقا، بوس ۋاقىت وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋعا، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ دەنساۋلىعى مەن اماندىعى تۋرالى قامقورلىققا بايلانىستى؛- رۋحاني قارىم - قاتىناس فۋنكسياسى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تۇلعا رەتىندە دامۋىن، رۋحاني بايلىقتى مولايتۋ دەگەندى بىلدىرەدى؛- الەۋمەتتىك - مارتەبەلىك فۋنكسيا – وتباسى مۇشەلەرىنە بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك مارتەبەنىڭ بەرىلۋى، الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءوسىپ - ءونۋى؛- پسيحوتەراپيەۆتىك فۋنكسيا وتباسى مۇشەلەرىنە وزدەرىنىڭ جاقسى كورۋ، قۇرمەتتەۋ، مويىنداۋ، ەموسيالىق قولداۋ، پسيحولوگيالىق كومەك سياقتى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؛ قالپىنا كەلتىرۋ فۋنكسياسى جۇمىس كۇنىنەن كەيىن ادامنىڭ كۇش - قايراتىن، پسيحولوگيالىق، ەموسيالىق جانە رۋحاني قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالادى؛ تۇلعانىڭ بوس ۋاقىتتى وتكىزۋگە دەگەن بەلگىلى ءبىر قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرادى؛ ەموسيونالدىق فۋنكسيا ەموسيالىق قولداۋعا يە بولۋدى، پسيحولوگيالىق كومەك الۋدى، سونداي - اق جەكە - دارا تۇلعانىڭ ەموسيالىق تۇرعىدان تۇراقتانۋى مەن ونىڭ پسيحولوگيالىق تەراپياسىن بىلدىرەدى. مىنە قازاق وتباسىندا وسى قىزمەتتەر ءوز ەرەكشەلىتەرىنە، تاريحي قالىپتاسۋ سالتىنا ساي اتقارىلىپ كەلدى. بۇگىنگى قازاق وتباسىندا اتالعان فۋنكسيالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ جاعدايى، ولاردىڭ دارەجە ورەسى تىم تومەندەپ كەتكەن. ەڭ قيىنى بالانى ومىرگە اكەلۋ، ونى اسىراپ باعۋ، دامىتىپ جەتىلدىرۋ، تاربيەلەپ باۋلۋ قىزمەتى وتباسىنىڭ حال قاۋقارىنان اسىپ كەتىپ، بۇگىنگى وتباسىنىڭ شاما شارقى جەتپەي قالعان. ايتالىق، قازاق ءدىلى مەن تۇرمىس ادەبىندە بولماعان، وڭ جاقتا وتىرىپ، نەكەسىز بالالى بولۋ، جاسى تولماي، مەكتەپ پارتاسىنان اكە - شەشە اتانۋ نەمەسە جاساندى تۇسىك جاساتۋ، ەرنىنەن ومىراۋ ۋىزى كەپپەي جاتىپ، قىرشىن ءومىرىن قيىپ، وزىنە - ءوزى قول سالۋ، باۋىر ەتى بالاسىن قوقىسقا لاقتىرۋ. شيەتتەي جاس بالانى زورلاۋ قاتارلى حايۋاني قىلىقتاردىڭ ەتەك الۋى بۇگىنگى وتباسىنىڭ تاربيەلىك فۋنكسياسىنىڭ جۇزەگە اسپاي قالعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنى داۋسىز. مۇنداي جاعدايعا جەتۋىمىزدىڭ كوپ سەبەبى بار ەكەنى بەلگىلى بولۋمەن قاتار تومەندەگى ءۇش جاعداي ەرەكشە ىقپال ەتىپ وتىر.
ءبىرىنشى. بۇگىنگى قازاق وتباسىنىڭ قۇرىلىمى ايتۋلى وزگەرىسكە ۇشىراعان. از بالالى وتباسى ەگەر باقۋاتتى بولسا ەركەلەر مەن سەركەلەر سولاردان شىعاتىن بولعان. سەبەبى تۇڭعىش تا ءوزى، كەنجە دە ءوزى بولعان سوڭ شارا جوق. تويىپ سەكىرەتىندەر دە سولار. قالتاسىنا ساي قايدان بولسا دا، وقۋ - بىلىمگە قول جەتكىزەتىن، داۋلەت پەن مۇلىكتى يەلەنەتىن، ءوزىمشىل جاندار، قىلمىسىن دا، قيسىنىنا كەلتىرەتىن، وڭاي، جەڭىل جازامەن قۇتىلاتىن وسىلار بولاتىن ءتارىزدى. ەگەر وتباسىنىڭ تىرشىلىك جاعدايى تومەن، الەۋمەتتىك ءالسىز بولسا، ارقالانار اعاسى جوق، سۇيەنەر ءىنىسى جوق، جاڭعىز ىلىك ءالجۋاز، اعايىن تۋىستىڭ مەيىر شاپاعاتىنا ءزارۋ ءجاسوسپىرىم شىعا كەلەدى. كوپ بالالى وتباسى كوزگە تۇرتكى بولا باستادى. بۇگىنگى قازاق وتباسى بالا سانىمەن عانا ەرەكشەلەنبەيدى. مىسالى؛ ارالاس نەكەدەگى وتباسى، جالعىزباستى وتباسى، اجىراسقان وتباسى، ازاماتتىق نەكەدەگى وتباسى، ءبىر جىنىستى وتباسى، نەكەسىز وتاسقاندار جۇبى ت. ب. بۇلاردىڭ قاي - قايسىسىن الىپ قاراستىرساڭىز دا، ۇرپاق تاربيەلەۋدە ۇلكەن قيىندىقتىڭ بار ەكەنىن بايقايسىز. حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمداردىڭ ءبىرى يۋنيسەف تاراتقان اقپاراتقا سەنسەك، شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپا، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بالالارعا جاسالاتىن تۇرمىستىق زورلىق - زومبىلىق كەڭىنەن تارالىپ، جەگىقۇرتتاي تامىرىن تەرەڭگە جايىپ بارا جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 1 - 14 ارالىعىنداعى بالالاردىڭ 53 پايىزى ۇيدە وزبىرلىقپەن تاربيەلەۋ ءادىسىنىڭ قۇربانى بولعان.«... ۆ سوۆەتسكيە ۆرەمەنا كازاحستان بىل ودنيم يز ليدەروۆ ۆ سسسر پو كوليچەستۆۋ براكوۆ، زاكليۋچاەمىح مەجدۋ پرەدستاۆيتەليامي رازنىح ەتنوسوۆ. ناسكولكو تاكيە براكي راسپروسترانەنى سەگودنيا؟- ۆ تەچەنيە پوسلەدنيح پياتي لەت وني سوستاۆليايۋت ۆ كازاحستانە وكولو 15، 5 پروسەنتا وت وبششەگو چيسلا براكوسوچەتانيي. درۋگيمي سلوۆامي، كاجدىي شەستوي براك ياۆلياەتسيا مەجناسيونالنىم.- كاكوي ترەند نابليۋداەتسيا – ۆ ستورونۋ ۋۆەليچەنيا يلي، ناوبوروت، ۋمەنشەنيا؟
- پولنۋيۋ كارتينۋ دايۋت رەزۋلتاتى پەرەپيسەي ناسەلەنيا، كوتورىە پروۆودياتسيا وبىچنو راز ۆ دەسيات لەت. مەنەە پودروبنايا ينفورماسيا سودەرجيتسيا ۆ تەكۋششيح ۋچەتنىح داننىح، پرەدوستاۆلياەمىح كوميتەتوم پو ستاتيستيكە. ا ۆ سەلوم سيفرى تاكوۆى. ۆ 1959 - م دوليا مەجەتنيچەسكيح براكوۆ ۆ كازاحستانە سوستاۆليالا 14، 4 پروسەنتا، ۆ 1970 - م – 20، 6 پروسەنتا، ۆ 1979 - م – 21، 5 پروسەنتا، ۆ 1989 - م – 23، 9 پروسەنتا، ۆ 1999 - م – 21، 4 پروسەنتا، ۆ 2005 - م – 18، 8 پروسەنتا، ۆ پەريود س 2013 - گو پو 2017 - ي – 15، 5 پروسەنتا. تو ەست ۆ 1960 – 1980 گوداح نابليۋدالسيا روست كوليچەستۆا مەجەتنيچەسكيح براكوۆ، ا ۆ پوستسوۆەتسكيي پەريود، ناوبوروت، شلو سوكراششەنيە.»
«ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتى قازاقستاندا سوڭعى ون جىلدا اجىراسۋشىلار قاتارىنىڭ ارتقانىن ايتادى. ون جىل ارالىعىندا ەلدە 1، 5 ملن ۇيلەنۋ دەرەگى تىركەلسە، جارتى ميلليونى وسى ۋاقىت ىشىندەگى اجىراسۋشىلار ساپىندا بولعان.» "ەكونوميست رەتىندە، مەن ءۇشىن بارلىعى ەكونوميكامەن بايلانىستى. ب ا ق بەتىندە سوڭعى كەزدە اجىراساتىندار قاتارى ارتىپ بارادى دەگەن ماسەلە ءجيى كوتەرىلگەن سوڭ، تاياۋدا مەن ستاتيستيكانى قاراپ شىقتىم. بىزدە جىل سايىن 140 مىڭ ادام نەكەسىن قيادى ەكەن، ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، 55 مىڭى اجىراسادى"، - دەدى مينيستر. «الەۋمەتتانۋشى ايسۇلۋ مولدابەكوۆا "اجىراسۋدىڭ اسەرىنەن ەلىمىزدە تولىق ەمەس وتباسىلار، جالعىزباستى انا، جالعىزباستى اكە، «تۇل جەتىم» ەمەس «الەۋمەتتىك جەتىم بالالار» سانى ارتقانىن" ايتادى. ول:"ەلىمىزدە 400 مىڭنان استام انالار، 40 مىڭنان استام اكەلەر 1 ميلليونعا جۋىق بالانى جالعىز وزدەرى اكەسىز، نە اناسىز تاربيەلەپ وتىر" – دەگەن. وسى وتباسىلارىندا بالانى قاي تىلدە وقىتۋ، قاي ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋى اتا - انالار ءۇشىن اۋىر جۇك، بالا ءۇشىن قابىلەت قارىمىن دامىتۋدا ۇلكەن بوگەتكە اينالعان. ءسابي تالتىرەكتەپ اياعىن باسىپ، قاي تىلدە سويلەنۋىنىڭ ءوزى سان قۇبىلىپ، كەشەۋىلدەي جونەلەدى. اكە مەن شەشەنىڭ بالا تاربيەلەۋدەگى بورىشى مەن مىندەتى تەڭ بولماعان سوڭ تاربيە تولىققاندى ناتيجە بەرمەيدى.– «بالا ءوز تىلىندە تاربيەلەنبەسە، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتە المايدى»، – دەيدى الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ. انىعىندا جوعارىدا اتالعان وتباسىندا شەت جۇرت ۇلگىسىمەن تاربيەلەنگەن ۇرپاق ءوز انا ءتىلىنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداپ، مەيىرىن قاندىرا المايدى. انا تىلىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن تانىسىپ، كوكەيىنە توقىپ، بولاشاعىنا باعىت - باعدار الا المايدى. سەبەبى، ۇلتتىق ۋىزعا جارىماعان بالا ءار نارسەگە، شەتەلگە ەلىكتەگىش كەلەدى. ءوز ۇلتىنا مۇرنىن شۇيىرە قارايدى. ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىن ۇرپاق ءوز ەلىن دە، جەرىن دە سۇيمەيدى. «تاربيە شەتجۇرتتان اكەلىپ جابا سالاتىن جابۋ ەمەس. بىرەۋدىڭ ەكىنشى بىرەۋگە ۇسىناتىن سىيلىعى دا ەمەس» (م. عابدۋللين) بولعاندىقتان ۇرپاق ازۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇگىنگى كۇندەرى، قازاق وتباسىنىڭ تاربيە - تالىمدىك قۇندىلىقتارىنىڭ ورتايۋى ورنى تولماس ولقىلىققا اينالعان. مىسالى، بۇگىنگىدەي ءار اۋىلدا كەمى ءبىر - ەكى مەشىت بولمادى دەمەسەڭىز، قازىرگىدەي ۇشاق - ۇشاق بولىپ قاجىلىققا بارمادى دەمەسەڭىز، اتا - اجەلەرىمىز نامازىن دا وقىدى، ورازاسىن دا ۇستادى. بىرەۋ - بىرەۋدىڭ قويىن، جىلقىسىن ۇرلاسا ۇرلاعان شىعار، ءيا، ەرەگىسپەن ءتىپتى ءبىرىن - ءبىرى ءولتىرىپ تە قويعان جاعدايلار كەزدەسكەن شىعار، ءبىراق ول كەزدە قازىرگىدەي 3 - 4 جاسار نارەستەلەردى زورلايتىن پەدوفيلدەرىڭىز اتىمەن جوق ەدى. بۇرىنعى قازاق قىزىنىڭ قورعاۋشىسى ۇلدار مەن ىنىلەرى، جەزدەلەرى مەن قۇربى - قۇرداستارى ەدى بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ ءوزى قورلاۋشىلارعا اينالدى. ءوز اكەسىنەن تارتىپ، وگەي اكەسىنە دەيىن، قىزدى كورسە قىلمىڭ قاققان، جىگىتتەردىڭ ارسىزدىعى، ايۋاني قىلىعى ۇرپاقتى ازدىرماي قايدان قويسىن! بالامەن انانى زورلىق - زومبىلىقتان قورعايتىن زاڭ شىعىپ، تىيىم قويماسا بۇل ىندەت وتە اسقىنىپ بارادى. ءدىنىمىزدىڭ دۇرىس جاڭعىرماۋىنان بولىپ، تالاي قازاقتىڭ قانى توگىلدى، جاتپيعىلداعى سەكتالاردىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، تالاي جاس جىلادى، قينالدى، ازدى - توزدى. جاتەلدە، جاتجەردە سۇيەگى قالدى، زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ زاردابىن شەكتى. ارالارىندا بالالار دا بولدى. تاۋەلسىزدىك العانداعى ءبىزدىڭ كورمەگىمىز وسى ما ەدى؟
ەكىنشى. وتباسىنا ورناعان كەدەيشىلىك - ۇرپاقتىڭ ازۋىنا باستى سەبەپشى بولىپ وتىر. ەلىمىزدەگى جالپى وتباسىنىڭ سانى 2، 3 ملن - نان استام دەسەدى. جاريالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ولاردىڭ سەكسەنگە تاياۋى الەمدىك باحۋاتتى بايلارمەن تەڭەسە الاتىن شامالى ەكەن. جالپى ۇلتتىق بۋرجۋيلاردىڭ نەگىزى قالانعان ءتارىزدى. ەكىنشى جاعىنان كەدەيلەر دە ولارعا ساي، قالىسپاي ءوسىپتى. بىلىكتى ءۋاليدىڭ سوزىنە قاراعاندا الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسى - 600 مىڭعا تاياۋ كورىنەدى. ولاردى تاقىر كەدەيگە سانايتىندار دا بار ەكەن.
قازاق قوعامىنىڭ وتكەن تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، ولكەمىزدە، جالپى اۋماقتا، تىنىش - تىق ورناپ، ادامدار الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشكەن، «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان دا»، اشتىقتان قىرىلىپ - جويىلىپ، تەنتىرەپ بەزىپ، اۋىپ - كوشىپ، زار ەڭىرەگەن زامان دا بولىپتى. ءبىراق، قاي - قايسىسى دا ۇزاققا سوزىلماپتى. ياعني، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ءبىر ءسات تە بوس وتىرىپ، ۋاقىت وتكىزبەگەن. قالىپتى تىرلىك جاساۋ ءۇشىن ەش ۋاقىت تا كۇرەسسىز قاراپ جاتپاعان. وسىعان ساي قازاق قوعامىندا، باي دا، كەدەي دە عۇمىر كەشكەن - ءدى. قازاق بايلارىن: اتالى باي، ارقالى باي، ساسىق باي، ساراڭ - قاراۋ باي، جاڭا باي - دەپ، اجىراتقان. ال، كەدەيلەردى: كەۋدەلى كەدەي، كەمشىن كەدەي، تاقىر كەدەي - دەپ بولگەن. بۇگىنگى تاڭدا، قازاقتىڭ جوعارىدا اتالعان بايلارىنىڭ ءبىرى دە جوق، تەك جاڭا بايلار عانا بار. كازىرگى جاڭا بايلار: جىلپوس بايلار، جىمقىرعىش بايلار، جانتىق بايلار - دەپ اتالىپ ءجۇر. اتا - باباسىنان قالعان داۋلەتتى كاپيتال بولدىرىپ، ونى نارىققا سالىپ، وسىرگەن، تابىسىن دوربا - لاپ وتانىمىزعا تاسىپ ىرىس جيناعان ءبىرى دە جوق. قازاقتىڭ بايلىعىن مەنشىكتەپ الىپ، ونى ءوندىرىپ، وڭدەپ ساتىپ، وسى نەگىزدە پايدا تاپقاندار. كەيبىرى حالىق داۋلەتىن وتە جاسىرىن جولمەن جىمقىرعاندار. قالعانى اعا - كوكەسى، تامىر - تانىسى ارقىلى، كرەديتكە قولى جەتىپ، شامالى بولسا دا ىسمەرلىككە، ىسكەرلىككە توسەلگەندەر.. قازاقتىڭ اتىمتاي جومارتتارى جوتالى بايلار مەن كەۋدەلى كەدەيلەردە كوپ بولعان. بۇگىنگى جومارتتار اتىمتايلىعىنان گورى اۋىز باسارلىعى ارتىقتاۋ بولىپ بارادى. ەگەر جالپاق جۇرت ولاردىڭ «داۋلەتىنە» بارلىعى بىرىگىپ تالاسا قالسا، ايىرىلىپ قالاتىنىن بىلەدى، ارينە. ىرىستىق احۋالى وسىنداي دەنگەيدەگى قوعامدا، بۇگىنگى جاعدايدا، وتباسىنا كەدەيشىلىكتىڭ ورناۋىنا مۇمكىندىك تۋعان. كەدەيشىلىك ورناۋىنىڭ باستى سەبەبى - قازاق وتباسىنىڭ كوبىنىڭ داۋلەتى سارقىلىپ، ىرىسى سۋالعان. ولاردىڭ اربىرىنە، جەڭىل ماشينا ۇسىنساڭ دا، ميلليونداپ اقشا بەرسەڭ دە، ازىرگە كوتەرىلە المايدى. سەبەبى، قاراپايىم قازاقوتباسى وسى كۇندە ەشبىر دۇنيە مۇلىك، داۋلەت ىرىسقا پە ەمەس. كەدەيلىك وتباسىنان، اسىپ اۋىلدى قامتىعان. كەلەشەگى جوق اۋىل دەپ بۇعان دەيىن 97 اۋىل جويىلعان بولسا، ەندى 400 اۋىل جويىلۋعا جوسپارلانۋدا. قالانىڭ وزىندە كەدەي وتباسىنىڭ سانى دا ارتۋدا. وسىنداي كەدەيشىلىكتىڭ سالدارىنان بولىپ، ولار بالا اسىراپ باعۋ، تاربيەلەپ دامىتۋ مىندەتىن اتقارا الماي قالعان.
ءۇشىنشى. مەكتەپتەردەگى كۇللى تاربيەلەۋ ءىسى كوپىرمە، داڭعازا، جالاڭ ىلىمدەرگە نەگىزدەلىپ كولگىر ءجۇرىلىپ، سولاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن. بۇلاي بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ءبىلىم بەرۋ سالاسىن «پەداگوگيكاسىز - باسشىلار» باسقارعان جانە پەداگوگيكالىق ىرگەلى عىلىمدار دامىماي قالعان. بۇعان دالەلدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولۋمەن قاتار ماقالا شاناعىنا ساي ەڭ سوڭعى جاسالعان تاربيە تۇجىرىمداماسىنداعى تاربيەنىڭ اتقارىلۋ جولىن، باسىم باعىتىن قىسقا الىپ قاراستىرالىق.( قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاربيەنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزدەرى استانا 2014).
«تاربيەنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزدەرى»- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم مازمۇنىن جاڭارتۋ جاعدايىندا بالالار مەن وقۋشى جاستاردى تاربيەلەۋدىڭ يدەولوگياسى مەن ستراتەگياسىن انىقتايتىن؛- قوعامعا تاربيەنىڭ باسىم ءرولى مەن باعىتىن كورسەتىپ بەرەتىن؛- ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە تاربيەنىڭ ۇزدىكسىزدىگى مەن ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزىن انىقتاپ، پراكتيكالىق باعىتىن كورسەتۋگە ءتيىستى اسا ماڭىزدى قۇجات ەكەنى بەلگىلى. بۇگىنگى جاعدايمەن، قازاقتا اعارتۋشىلىق فيلوسوفياسى بولعانىمەن ءبىلىم فيلوسوفياسى جەتكىلىكتى دامىماعاندىقتان جوعارىداعى ماقساتتار مەن مىندەتتەردى ايقىنداۋدا تىكەلەي كومەك بەرە الماي وتىر. ال، تاربيەنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزىنسىز قازاقستاننىڭ تاربيەلەۋ جۇيەسى باسقارىلماسى انىق. وسى قولداعى بار قۇجاتتا: ءبىرىنشى باعىت – قازاقستاندىق پاتريوتيزم جانە ازاماتتىق تاربيە. ەكىنشى باعىت – رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە. ءۇشىنشى باعىت – ۇلتتىق تاربيە. ءتورتىنشى باعىت - قۇقىقتىق تاربيە بەسىنشى باعىت — وتباسى تاربيەسى. التىنشى باعىت — كوپمادەنيەتتى تاربيە. جەتىنشى باعىت — ەڭبەك جانە ەكونوميكالىق تاربيە. سەگىزىنشى باعىت — جالپىمادەني جانە كوركەم - ەستەتيكالىق تاربيە. توعىزىنشى باعىت - زياتكەرلىك تاربيە. ونىنشى باعىت — دەنە تاربيەسى، سالاماتتى ءومىر سالتى. ون ءبىرىنشى باعىت — ەكولوگيالىق تاربيە. ون ەكىنشى باعىت — اقپاراتتىق مادەنيەت تاربيەسى - دەپ كورسەتىلگەن. بۇعان قاراعاندا ات - اتاۋى مەن مازمۇنىنداعى جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەر بار بولعانىمەن استارىنان كوممۋنيستىك تاربيەنىڭ قۇرامداس بولىگى ايقىن كورىنىپ تۇر. ءبىزدى قىزىقتىرعان باسىم باعىت العان تاربيەنىڭ ءۇشىنشىسى - ۇلتتىق تاربيە. اقپاراتتىق تاربيە، زامان تاقاۋىرى جانە دامۋ كوكجيەگىنىڭ كەڭۋىن كورسەتىپ تۇر. ماسەلەنى ەكىنشى جاعىنان قاراپ كورىڭىز. وسى ون ەكى باعىتتىڭ ونى جالعىز – ۇلتتىق تاربيەنىڭ قۇشاعىنا سيىسىپ كەتەدى. مىسالى، زياتكەرلىك تاربيە - ۇلتتىق تاربيەدە وتە تياناقتى ءارى تەرەڭ مازمۇنمەن جۇرىلگەن. ال، رۋحاني ادامگەرشىلىك تاربيە - ۇلتتىق تاربيە ۇردىسىندە تىم جوعارى ناتيجەگە جەتىپ، ۇلت ساناسىن، ءدىلىن، پسيحولوگياسىن قالىپتاستىرعان. ايعانىم اجەمىزدىڭ ءوزى سوناۋ زاماندا شوقان مەن اۋىل بالالارىنا زياتكەرلىك تاربيە بەرۋدە قانداي قۇرالدار مەن امالداردى قولدانىپ، نەندەي ناتيجەگە جەتكەنىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى! ءۇشىنشى جاعىنان الىپ قاراساڭىز تۇجىرىمدامادا ۇلتتىق تاربيە جالپى تاربيەنىڭ ءبىر بولشەگى عانا بولىپ بەرىلۋى ونىڭ تولىققاندى زەرتتەلىپ، جان - جاقتى زەردەلەنبەگەندىگىن كورسەتىپ تۇر. ال، ومىردە، ۇلتتىق تاربيە تەتىكتەرىن، تاسىلدەرىن قولدانىپ، جولدارىنا ءتۇسىپ، امالدارىن كەرەكتەنىپ ۇرپاققا زياتكەرلىك جانە ادامگەرشىلىك رۋحاني تاربيە بەرۋدە جەتىستىككە جەتىپ جۇرگەن تاربيەشى ۇستازدار بۇگىندە بار عوي.
ۇلتتىق تاربيەنىڭ ەڭ ەلەۋلى ءبىر زاڭدىلىعى باۋلۋ ءىس - ارەكەتى - ءبىر ءىزدى، ساباقتاس ءارى جۇيەلى بولۋ كەرەك. وسى زامانعى وتباسىندا، بالاباقشادا، مەكتەپتەگى تاربيەلەۋ ىسىندە جۇيەلىلىك جوق. ءار ساتىلى مەكتەپتىڭ ءار سىنىبىنا اتالمىش وقۋ جىلىندا بيازى ادەپپەن جىبەك مىنەزدىڭ قانداي ۇلگىلەرىن ۇقتىرىپ ۇيرەتىپ، كەلەسى ساتىسىندا قاندايىن ۇيرەتۋگە ءتيىستى ەكەنى بەلگىسىز، جوسپارسىز، باعىتسىز، ەسەپسىز كۇن كەشۋدە. ۇيرەتىپ ۇقتىرعانىمىزدىڭ قانشاسى قاي وقۋشىنىڭ بويىنا قانشالىقتى سىڭگەنىنە باعام جاساۋعا تىپتەن دارمەنسىزبىز. سولاي بولا تۇرا، «بيازى ادەپ - ادامشىلىق ايناسى»، «جىبەك مىنەز - باقىتقا جەتۋ باستاما - سى»- دەپ سارنايمىز. وسىنداي ەكىۇشتى، تۇراقسىز، عىلىمي نەگىزى ءالجۋاز باعىت - باعدارلار، ىلىمدەر مەكتەپتەگى، بالاباقشاداعى تاربيەلەۋ جۇيەسىنە باسشىلىققا الىناتىندىقتان قازاقستاننىڭ تاربيەلەۋ جۇيەسىندە كوپىرمە، داۋرىقپا، كولگىر تاربيە كەڭىستىگى پايدا بولعان. ۇرپاقتىڭ ازۋىنا نەگىز بولعان تۇپكى سەبەپتىڭ قايدا جاتقانىن وسىدان باعامداي بەرىڭىز! مىنە نە كەمشىن تۇر؟ داستۇرمەن بايىتىلعان ۇلتتىق تاربيە قوعامدا جاپپاي سالتانات قۇرىپ، تۇرمىس سالتىمىزعا، تاربيە جۇيەمىزگە جاناسىپ كەلىپ، كىرىگىپ كەتە الماي ءجۇر. ونى دۇرىس باعالاپ، جاراتا الماعانىمىز باسقا جۇرتتان دا ۇيات بولدى. سەمەنوۆ - تيان - شانسكيي قازاقتار تۋرالى: "بۇلاردى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق. سالت - داستۇرلەرى تۇگەل تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم!" دەگەن ەكەن. وسى ءبىلىمدى ءبىز قانداي بىلىمدەرمەن اۋىستىرىپ الدىق؟ كوپىرمە ءىلىم - ناسيحاتتار بۇگىندەرى ءبىزدىڭ قوعامعا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ عۇمىر كەشۋدە. ىستەمەگەنىن ىستەدىم دەپ كوپىرىپ ماقتانۋ، جەتپەگەن جەتىستىكتى قولعا كەلتىردىم دەپ توقمەيىلسىنۋ، عىلىمي نەگىزسىز وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى توسىننان جاسادىم دەپ جالعان جاسامپاز كۇرەسكەر اتانۋ، مانساپ، اتاق داڭقىن بۇلداپ ايباتتانىپ ەلەتۋ، جاڭالاپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، جاڭعىرتىپ جاتىرمىن دەپ سالعىرتتىققا سالىنۋ. جات پيعىلداعى دىندەر ناسيحاتى، قاراپايىم حالىقتى ءدىني ۇعىمداعى ازاپتار مەن توزاق ارقىلى ۇركىتۋ - قورقىتۋ ۇگىتى، ادامگەرشىلىك - رۋحاني ءبىلىمدى جالعان جاساندى ادىسپەن جاس ۇرپاققا جەتكىزۋ، ورتامىزعا «اۋدارما تاربيە» اكەلىپ تاراتۋ ت. س. س. مىنە. مۇنىڭ ءبارى جاسۇرپاقتى ازدىرىپ، ادامشى - لىقتان اجىراتۋعا ماجبۇرلەۋدە.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى) 10. 09. 2019
You Might Also Like
-
كۇنتىزبەلىك - تاقىرىپتىق جوسپارينفورماتيكا 11 - سىنىپ
